Sarita ni GREGORIO C. LACONSAY
Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Disiembre 17, 1956 a bilang.
NAKAYETKET ti rupana. Iti dayta a panagtakderna iti ngatuen ti agdan, iti panagsangoda ken Lakay Dalmas a siiiggem iti pagsaingan, saan a nakapaglemmeng iti lawag ti apuy ti kinapinget a kutkutimen dagiti bibigna.
“Kunak ngaruden a saanka a mapan. Masapul kadi nga ipustam ti biagmo gapu iti anak ni Datu Hiram? Napeggad unay ti sumalog iti dayta a derraas… Awanen ti nakaitured a nagpuros kadagiti umok ti tumatayab nanipud nagpukaw ni Lakay Gabon a kasla asuk iti dayta a disso. Agawidka ketdin. Agsublikan idiay Luzon. Mapanka idiay Kailokuan ta sadiayen ti pangasawaam—“
“Masapul a sukisokek ti derraas ita a rabii, tata,” insungbat ni Anselmo. Naaweng ti timekna. “Kas kadakayo, naikeddengkon ti panagtalinaedko ditoy. Awan ti mabalinko a pagawidan idiay ilimi. Ulilaakon. Dakayo ti imbilangkon a maikadua a nagannak kaniak.”
“Daytoy nga ubing, saanna nga italtalek datao. No makaalaka, kas pagarigan, kadagiti dadakkel nga umok, manamnamam kadi nga umannugot ni Datu Hiram a maikallaysa ni Limayang kenka? Am-ammok unay ni Datu Hiram. Nasaona kaniak nga addan napilina a pakaikallaysaan ti anakna. Maysa kadagiti katuredan a mannakigubat nga iturayanna. Saan pay met ketdi a naitulag ni Limayang ngem masinunuok nga agbanagto a kasta.”
Bay-am a Yebkas Dagiti Sabong
Nagdumog ni Anselmo. Nasao met ketdin ni Limayang kenkuana dayta a banag. Ket dayta la ngarud ti nagpingetanna nga immannugot iti panangpadas ti datu kenkuana babaen ti panagalana kadagiti umok dagiti tumatayab a nido iti rangkis tapno maipamatmatna ti kinatured ken pannakaikarina iti ayat ni Limayang. Saanna pay met ketdi a napadasan ti kimmalipkip kadagiti rangkis, ngem patienna a makaanayen ti nasursurona iti maysa met la a Moro a pagayamna a kinadkaduana kadagiti napalabas a lawas a napan nagpaliiw kadagiti tumatayab iti paset ti rangkis a naituding a pagsaloganna.
“Diak duaduaen ti panagraem ti datu iti kinaturedmo,” intuloy ni Lakay Dalmas. “Saan a nakapagpaut dagiti immuna a mangisursuro ditoy. Ti panagtalinaedmo ita ti mangipaneknek iti kinaturedmo. Wen, a, mabain met ti datu a saan a mangbigbig iti ania man a naiparaburmo kadakuada iti panangiwanwanmo kadagiti annakda, dayta ngarud ti gapuna a padasennaka… tapno saanka met a mapabainan. Ngem saan a dayta ti pudno a panggepna. Kayatna nga agsanudka, ta saan a nalaklaka laeng ti panangsupringna iti nagtatawidanda a kababalin, malaksid ngata no—“
“No mangiwayatak iti pamuspusan, kasta kadi, tata?”
“Saan la a ti kinatured ti masapul, nakkong. Laglagipem nga agmaymaysaka a bumaba iti dayta a derraas. Saan a mamin-ano ti desgrasia—“
“Padasek ngarud.”
Nagwingiwing ni Lakay Dalmas. Ammona nga awanen ti mabalinna nga aramiden, awan ti asino man a makalapped iti maestro. Binuybuyana nga immulog. Iti nakemna, nayesngawna ti maysa a kararag.
Saan a timmaliaw a pulos ni Anselmo. Nariknana ti nalamiis a pul-oy idi asakennan ti kapagayan. Sinurotna ti desdes a kumamang iti tay-ak ti daya nga abagatan ti purok. Manipud iti daya, nakitanan a nagtan-aw ti bulan.
Immanges ti maestro iti nauneg idi agtaktakderen iti muging ti rangkis, iti sikigan ti dakkel nga arusip a saan laeng a namimpinsan a naglinonganda iti pagayamna a Moro iti panagpaliiwda kadagiti tumatayab nga agsuek iti kaunggan ti derraas. Saanna a nadlaw dagiti kabarbaro a tugot iti karuotan gapu ta iti dayta a kanito, dumuldul-o ti panagamak a pilpilitenna nga iwaksi iti panagmaymaysana. Imbakalna ti panagkitana iti paset ti purok, iti deppaar a nakaipasdekan ti naranga a balay da Limayang.
“Dimo kadi maimutektekan ti panggep ni tatang?” Kasla mangmangngegna ti arindanagen a timek ni Limayang idi nagsaoda iti pagadalan iti napalabas nga aldaw idi sukonen daytoy ti inaudi a kabsatna nga agad-adal. Nalawag pay laeng iti arapaapna ti panaglua ti kaayan-ayatna. “Awanen ti nakaitured a nagpababa dita a rangkis nanipud idi naikaranukon ni ulitegko a Gabon. Napeggad unay dayta a paset. Adu ti mamati a bambantayan ti kararuana dagiti tumatayab nga agumok dita.”
“Saan, maipakita laeng a saanak a maikari iti panagraem ti datu no agsanudak.” Ket iti daytoy nga insawangna, nakitana ti napaut a panagkidem ni Limayang.
Nagkatawa pay ni Anselmo iti apagapaman iti dayta a kanito gapu ta nalagipna ti nalaus a buteng ti kaayan-ayatna idi nagpudno iti ama daytoy. Nakapungtot idi ni Datu Hiram ket iti kabigatanna, insingasingen ti balasang ti yaadayoda. “Saan…” kinuna ni Anselmo, “no aglibasta, ad-adda a rumaba ti pungtot ni tatangmo.”
“Ngem no mapaayka? Kasanon no—“
“Ti la pagdandanagam. Uray pupuotem ti kunak, saan pay la a makalnek ti bulan inton rabii, isangpetkon kenka— iti sanguananyo ken ni tatangmo— dagiti umok ti tumatayab.”
Nakutim ni Anselmo dagiti bibigna iti pannakalagipna kadagitoy. Inikkatna ti panagkitana iti paset ti purok ket binakalna ti rabarab ti rangkis. Dumupdupir iti rupana ti lamiis nga aggapu iti kaunggan ti derraas. Nagarigenggen. Inkawitna ti takiagna iti nagdawadaw a ramut ti kayo iti panagpaklebna iti bibig ti rangkis sa kimmita iti baba. Nasipnget. Saanna pay ketdi a nangngeg ti anikki ti bato nga intinnagna. Timmakder ket nagwanawan.
Nakayetket ti rupa ni Anselmo a nanguksob iti badona. Binukrana ti intugotna a nabalkot a dapo ket insapsapona daytoy iti amin a paset ti bagina. Nasao ti pagayamna a Moro a daytoy kano ti mangpakersang iti kudilna ken mangbugaw kadagiti babassit nga ayup nga agkagat.
Siaannad a nangiparaut iti maysa a murdong ti tali iti puon ti kayo ket inggalutna met ti sabali a murdong iti siketna, agraman ti supot a pagikkanna kadagiti umok.
Nagkidem ni Anselmo iti apagapaman. Timmangad, nagkuti dagiti bibigna ket nagugis. Pinabarana nga immuna ti aglamlamiis a dakulapna babaen ti namin-adu a panangkaemkaem ken panamagrisirisna. Kimpet iti sipaparaut a tali. Nairut ti petpetna. Immuna dagiti sakana a nagkaradap iti bakrang ti rangkis. Nagpababa a siiinayad, agkinkintayeg….
BIMMARINGKUAS ni Lakay Dalmas iti butuabutuag a pagtugtugawanna idi agtaul ni Labang. Ginaw-atna ti kampilan iti linged ti rikep sa innalana ti pagsaingan. Nagin-inayad a napan nangilukat iti ridaw.
“Limayang! Naggapuam? Apay a kasta ti langam?”
Nagkuti dagiti bibig ni Limayang ngem sinul-oy ti panagangesna ti sawenna koma. Intag-ayna ketdi ti supot a binitbitna. Inyawatna ken ni Lakay Dalmas.
“Dagiti umok ti billit!” Kasla saan a mayesngaw ni Lakay Dalmas ti sawenna. Nabukilad dagiti matana a nangmatmat kadagiti napudaw nga umok nga adayo a daddadakkel ngem ti kadawyan a malukong. Ita laeng, iti las-ud ti adu a tawenen a panagindegna iti daytoy a deppaar ti pagtaengan dagiti Moro, a nakakita iti kasta iti kadadakkel ken kapudaw nga umok dagiti billit a nido. “Sika ti nagpuros kadagitoy? Kimmalay-atka iti rangkis a siksika…?”
Nagtung-ed ni Limayang.
“Ammo kadi ti datu?”
“S-saan. Naglibasak a pimmanaw itay sumipnget ket nagtarusak iti rangkis."
Napasnek ti panangmingming ti lakay iti sumilsilap a rupa ti balasang, a kasla kayatna a paneknekan ti dakdakkel a kaipapanan ti panagsebbana gapu laeng ken ni Anselmo. Isu pay ket gayamen a maysa a babai ti nagtured a nangsarakusok iti rangkis tapno maisalakanna laeng ti kaayan-ayatna iti nabatad a peggad, a dina inusig a pulos ti mabalin met a pannakaikaranukonna koma.
“Nagdardarasak nga immay tapno saanen a mapan ni maestro iti derraas,” intuloy ni Limayang ket timmannawag iti laem. “Nanglintegak tapno mabiitak a makadanon, kunak. N-napan sa metten…?”
“Igawgawidko ngarud itay. Ngem—“
Sinipdut ni Limayang ti supot a nagyanan dagiti umok ket agarup tapuakennan ti agdan iti yuulogna. Kasla saanna a marikna ti apges iti gurong ken luppona nga ipasen dagiti bulong ti pagay ken ledda a madalapusna. Saanna a sinurot ti igid ti karayan a nagnaan ni Anselmo a nagturong iti rangkis.
Baybay-am a maikursong iti rangkis! Kasla mangmangngegna ti timek ti amana idi impakpakaasina ti saan la koman a panangiwayat ti datu iti pannubok, ket kasla nagbalin daytoy a pukkaw ita gapu iti panaglabbet ti danag, buteng ken bannogna. Inwayatko daytoy a pannubok tapno agsanud, ngem ammok kadi nga agsebba met gayam gapu laeng kenka?
Pimmardas ti panagtaray ni Limayang a simmang-at iti turod. Agwanwanerwer ti puon ti lapayagna ta pumigpigsan ti angin nga aggapu iti baybay. Nagkuretret pay ti mugingna. Kasla kitkitaenna ti kaayan-ayatna nga agbitbitin iti nasipnget ken mangliwengliweng a rangkis, a kas iti kasasaadna itay, agmaymaysa, al-aliaen dagiti adu a nakabutbuteng a panunot. Kasla rikriknaenna ti panagkettang dagiti takiag ti maestro. Ti pannakabibineg ti amin a paset ti bagina nga et-etan ti lamiis nga aggapu iti lansad ti nauneg a rangkis.
“Anselmooo!” impukkawen ni Limayang uray kumarkarab-as pay laeng iti duri ti derraas. “Anselmo!” Ngem ti laeng allangogan ti natinggaw a timekna ti nagsubli a nangpunno iti law-ang.
DIMMAGSEN ti panaganges ni Anselmo. Iti panangpattapattana, nasuroken a sangapulo nga agpa ti nadanonna. Nagtirtiritir ti tali iti panagpusiposna a nagbirok kadagiti umok babaen ti lawag ti flashlight nga intugotna. Nariknana ti umir-irut nga ulimek iti aglawlaw a kasla manglengnges kenkuana. Limmamiis ti salemsem ket ti la dumaddadakkel a panaganangsabna ken ti ungor dagiti dalluyon iti adayo a kasla dumardarup ti danum iti bangir a bakrang ti rangkis ti mangngeg.
Awan ti nakitana a dadakkel nga umok. Bin-ig a kakasla kadawyan laeng a malukong dagiti nasarakanna a taptapayaen dagiti napatad a paset ti rangkis.
Nagduaanna a nagbitinan ti tali, nagsardeng a nagkaruskos apaman a naiputipotna ti paset ti tali iti sakana, ket nagkidem a kasla panggepna nga ipuruak iti baba dagiti panunot a mangrugin a mangal-alia kenkuana, ngem saan a nagbariw-as dagiti nakabutbuteng a panunotna. Kasla ipukpukkawda: Ania no mapugsat ti tali? Di pay ketdin maikaranukonka kadagiti natirad a bato iti lansad? Ania ngarud ti maganabmo iti panagsebbam; maikallaysa ni Limayang iti sabali ket sika, mapukawkanton a kas iti ulitegna—
Simgar ti buok ni Anselmo idi malagipna ti maipapan iti uliteg ni Limayang a mangbambantay kano iti daytoy a paset ti rangkis. Kayatna koman ti kumalay-at nga agpangato, ngem nalagipna met ni Limayang. Kasla makitkitana daytoy nga agsangsangit— kas iti naudi a panagsarakda idi kalman— ket isu ti aw-awagan ti balasang.
Masapul a mangyuliak kadagiti dadakkel nga umok! impettengna. Winarwarna manen ti tali nga imputipotna iti dapanna ket nangin-inut a nagpababa, idinto nga inwarwarasna ti lawag ti pagsilaw iti bakrang ti rangkis. Nagpababa. Nainayad. Naannad. Kasla agkipet ti barukongna. Marigatanen nga umanges… kasla—
“Anselmo! Anselmo! Anselmo!”
Naikuleng ti baro. Nagallangogan ti timek a nangawag kenkuana, a kasla nagtalukatik iti riang ti rangkis ket nagballaballatek kadagiti bato. Iti damo, simgar ti dutdotna gapu ta impagarupna a ti panunotna ti nagpukkaw a mangbutbuteng kenkuana. Ngem nagallangogan manen ti timek, nagsasaruno ken napigpisa.
“Ni Limayang!” Naipukkawna iti nalaus a ragsakna. Nalipatanna ti panggepna iti kaunggan ti rangkis. Kasla adda datdatlag a bileg a nangkidag kadagiti nautoyan a takiagna. Naglumba dagiti dakulapna a nangkarab-as iti tali ket intulongna payen dagiti sakana a nagsikkad iti bakrang ti derraas. Umapges pay ketdin ti dakulapna ken ti bagina a sepsepen ti dapo a nababasa iti ling-et, ngem kasla kagat laeng ti kuton ti panagriknana iti panaas. Awan ti pakaigidiatanna iti makisalip nga umuli iti palosebo nga agragut a manggaw-at iti gunggona nga agur-uray iti alimpatok.
Tumungtungraraw pay laeng iti bibig ti rangkis, nariknanan ti dua a nalamuyot ngem napinget nga ima a nangguyod kenkuana. Nagkakamakam ti panagangesna. Agkakapsut ken kasla maariweng. Saan pay a nakatakder, nariknanan ti nairut nga arakup a nangsabat kenkuana.
“Anselmo!” Nagkintayeg ti timek ni Limayang a nangidekket iti rupana iti barukong ti kaayan-ayatna.
“Apay nga immayka pay laeng?” Kasla mangpabasol pay laeng ti timek ni Limayang. “Ammom la ngaruden a napeggad. No… no natnagka, ania ngay?”
Kinita ni Anselmo ti kaayan-ayatna. “A-awan ti naalak nga umok,” nayesngawna ket nagdumog. “Awan… awan! Bin-ig a babassit dagiti nakitak. Ngem apay nga addaka ditoy?”
Nagaludaid ni Limayang ta gaw-atenna koma ti supot nga indissona itay iti yan ti puon ti kayo nga adda iti asidegda. Ngem naimayeng idi naitubong iti lapayagna ti anabaab a kasla umas-asideg iti yanda. Nagdanag. Kimpet iti takiag ni Anselmo, nga awan met ti ammona nga aramiden nangruna idi nalasinna ni Datu Hiram ken ti sumagmamano a pasurot daytoy a siiiggem iti igam.
Nagsardeng ti bunggoy iti agarup tallo a kadeppa manipud iti yan dagiti dua. Sisasagana ti igam dagiti buyot ti datu a kasla ur-urayenda ti panangibilin ti apoda iti idadarupda.
Nagdanag ni Limayang. Babaen ti lawag ti bulan, naisipasipna dagiti mata ti amana. Nakayetket ti rupa daytoy, nakitem dagiti bibigna ket dagiti tumangtangken a sangina ti nangipalnaad iti rumasrasuk a pungtotna.
Tinangad ti balasang ti kaayan-ayatna. Saan a kumitkita kenkuana daytoy. Sipeperreng ni Anselmo iti datu. Ngem ammo ni Limayang ti kaipapanan ti panagtangken dagiti piskel ti maestro.
“D-dagiti umok…” nayesngaw ni Limayang iti dandani saan a nagsusurot a panagbalikas. “Dagitada….” Ket intudo ni Limayang ti supot iti yan ti puon ti kayo. “Kaitaktakdang laeng ni Anselmo.”
Naibaw-ing a kellaat ni Anselmo ti panagkitana iti kaayan-ayatna a kasla imtuodenna no agpayso ti sinao daytoy maipapan kadagiti umok. Idi laeng a nadlawna ti langa ti kaayan-ayatna: nadaripespes iti ling-et, nagarumiadan dagiti takiagna, nakusokuso ti atiddog a buokna. No kasta, sika, ti nagpuros kadagita? Kasla dayta ti salsaludsoden ti ikikitana iti balasang.
“Ne, ket aggunaykan, a, Anselmo,” indupag ni Limayang. “Agur-uray ni tatang. Ipakitamon dagiti umok!”
“W-wen gayam,” nayesngaw ni Anselmo. Ngem sakbay a nakapaggunay, immaddangen ni Datu Hiram ket isun ti nangbukra iti pannakareppet ti supot.
Nabukilad dagiti mata ni Anselmo idi nakitana dagiti umok: dadakkel, napudaw. Saan a nailaksid kenkuana ti naannad a panangtapaya ti datu iti maysa a kasla kadakkel ti pinggan, nalabon ken napuskol.
Nagaribungbong dagiti pasurot ni Datu Hiram ket nupay saan a naawatan ni Anselmo ti indayengdeng dagitoy, ammona nga awan sabali a kaipapanan ti sinaoda no saan a ti panagdayawda iti kadadakkel dagiti umok ken ti panagraemda iti kinaturedna.
Sangsangkamaysa a naiturong ti panagkita dagiti pasurot ti datu kadagiti dua. Iti rupa ni Anselmo ti nakaibakalan dagiti mata ti datu. Nakeppet pay laeng dagiti bibig ti turayen ti purok. Saan pay a nagbaliw ti natayengteng a langa ti rupana, ngem madlaw ni Anselmo a nagpukawen ti kinapinget a kas itay damoda ti agsango.
Imbaw-ing ti datu ti panagkitana iti anakna.
Agtibtibbayo pay laeng ni Limayang. Inlisi ti amana ti imatangna ket kinita daytoy ti rangkis.
“Naturedka, maestro…” pagammuan la ta nayesngaw ti datu. “Naturedka. Sika laeng ti nakaitured a nangsukisok iti dayta a rangkis. Dayawek dagiti natured a lallaki.” Timmallikuden ni Datu Hiram ket sinurot dagiti pasurotna.
Nagkinnita da Limayang ken Anselmo. Indumog ti balasang ti rupana iti takiag ti lalaki. Manipud iti kaunggan ti rangkis, nangngegda ti panagsagawisiw ti angin, ket nagtalukatik ti awengna iti lansad ti mangliwengliweng a sipnget.—O
Magatang ti Bannawag kadagiti kadagiti sukiyo nga aglaklako iti pagiwarnak ken magasin.
Para iti subskripsion, ag-email iti [email protected] wenno kauman ni Boy Balanag iti CP Number 09162692390.
Mabalin pay a magatang ti Bannawag iti
Shopee: http://bit.ly/Bannawag-Shopee
Lazada: http://bit.ly/Bannawag-Lazada
Para iti digital a kopia:
PressReader: http://bit.ly/3n83kNQ
Magzter: http://bit.ly/407pazG
Para iti dadduma pay a detalye, kontaken ti Circulation Department iti 8527-8121 Loc. 369, 09171360110.
Para kadagiti kompleto a sarita, nobela, daniw, salaysay ken dadduma pay, bisitaen ti opisial a website ti Bannawag iti https://bannawag.ph
Laglagipenyo koma met, kakailian, nga ag-join/i-follow (ka)dagiti official a social media account/page/group ti Bannawag,
iti Instagram: https://www.instagram.com/bannawagmagazine
iti Twitter: https://twitter.com/BannawagMagasin
Facebook Page: https://www.facebook.com/BannawagMagasin
Facebook Public Group: https://www.facebook.com/groups/bannawag.magazine
Dios ti agngina.
Isip pabaknangen, Bannawag ti basaen!
