Salaysay ni BONIFACIO V. RAMOS
MANIPUD pay idi ugma, tarigagayen ti tao a maammuan ti masakbayanna tapno ammona a tuntonen dagiti nasayaat ken liklikan dagiti dakes a pasamak. Rimmuar dagiti adu a wagas ti panangammo iti masakbayan a pakaibilangan ti astrolohia (astrology) a namunganay pay idi panawen ti daan a Biblia. Nailanad ditoy ti adu a panangipadto ken panangballaag dagiti propeta ti Dios kadagiti tattao maipanggep kadagiti dumteng a paspasamak, kas koma iti pannakayanak ni Moses nga impaltiing dagiti bituen, ken ti Mesias a sinursurot dagiti tallo nga Ari wenno Mamasirib ti bituenna manipud iti daya agingga iti Bethlehem a nakayanakanna.
Naadaw daytoy manipud iti dua a balikas a Griego (aster; wenno star ken constellation iti Ingles) ken logos (panangadal). Nupay saan nga eksakto a siensia, panggep ti astrolohia nga adalen dagiti planeta, bulan, init, bituen, layap, ken dadduma pay a bambanag ken pasamak iti mangliwengliweng a law-ang, pannakaurnos ken panaggunay dagitoy a bambanag ken panagbalbaliw ti dalanda iti panaglasat ti panawen, nangnangruna iti impluensia wenno panangiturong dagitoy iti biag ti tao.
Pakaseknan dagiti astrologo dagiti senial ti bulan ken aldaw (Zodiac signs). Iti sabali a bangir, maysa a siensia ti astronomia (astronomy) ta adalenna babaen dagiti sientipiko a wagas ken instrumento dagiti adda iti law-ang. Kas pagarigan, agusar kadagiti nabileg a teleskopio, satellites, ken laboratorio iti law-ang. Amirisen ken adalenna dagiti datos babaen ti matematika, kompiuter, ken adu nga instrumento iti laboratorio, tapno mabukelna dagiti teoria ken modelo a mangilawlawag kadagitoy natural a paspasamak ken mabalinna nga ipadto (forecast) dagitoy a kas koma iti panagtutudo, napaut nga igaaw, eklipse, idadateng ti bagyo agraman turongen, pigsa, ken partak ti panagdaliasatna, panagbalbaliw ti panawen, ken adu pay. Usaren ketdi ti astrolohia dagiti takuat ti astronomia tapno maipadtona ti kababalin, aramiden, ken masakbayan ti maysa a tao a nayanak iti kastoy a bulan, aldaw wenno oras. Panggep pay dagiti astrologo nga ipadto no ania ti paspasamak kadagiti lugar iti masakbayan mainaig iti ekonomia, relihion, politika, ken dadduma pay nga aspekto ti panagbiag.
Adu latta met ti mamati iti ibagbaga ti astrolohia, kas koma iti horoscope, ta pimmayso dagitoy iti biagda. Saan a mailibak nga agtultuloy daytoy a pammati, nupay paglinglingayan met kadagiti dadduma, ta adda latta panid dagiti pagiwarnak ken magasin a horoscope (kas iti Bannawag nga addaan iti “Ti Gasatmo”). Adda pay dagiti libro wenno librito a naisangrat a pakaammuan iti kababalin ken masakbayan ti tao nga usarenda a tarabay kadagiti panggep ken addangda. Maysa kadagitoy ti Lunario.
Ania ti Lunario ken Ania ti Panggepna?
Maibilang a paset ti kultura ken pammati dagiti Ilokano, naadaw ti balikas a lunario manipud iti luna (balikas a Latin dagiti Romano; bulan kadagiti Ilokano). Ti Lunario nga Sao ti Iloco (kas pannakaimalditna), naipablaaken iti adu nga edision manipud idi 1900 a saan nagbalbaliw ti maikadua a paulona: Inadaw daytoy a Lunario nga inaramid dagiti lima nga Astrologo a da Enrico, Martinez, Fragano, Holemio, ken Alvamento nga tinarimaan ken pinaidimmil ni Vicente Parayno Corpus. Daytoy Holemio, maipagarup nga isu ni Claudius Ptolemy Tetrabiblos ti daan a Roma, a nangadal iti panaggunay dagiti bituen, bulan, init, ken planeta a kas mainaig kadagiti paspasamak iti nadumaduma a lugar ken iti biag ti tao.
Segun iti katalogo ti Biblioteka Nasional ti Filipinas, daydi Ilokano a mannurat Dr. Marcelino A. Foronda, adda kopia iti bukodna a biblioteka (1958 nga imprenta) daytoy 63-panid, ag-14 x 10 a sentimetro ti kadakkelna a librito. Mapattapatta a ti kaunaan a Lunario, naimaldit sakbay ti tawen 1856. Iti maysa ngamin a panid ti 1958 nga imprenta (a kapada ti linaonna iti 1976 nga imprenta a kopia daydi tatangko), mabasa ti: "Pagtandaanan iti aldao ti iseserrec ti baro a tawen. Iti isisipen ita a taoen a masango ngangani domteng ti conaen nga baro a taoen 1856…” Madlaw a nagkauna nga ortograpia ti pagsasao nga Ilokano ti nausar: o para iti w, kas koma iti aldao (imbes nga aldaw); c para iti k, kas koma iti iseserrec (imbes nga iseserrek). Madlaw met a napagsinsinnukat ti tawen ken taoen. Iti Lunario, pasaray mapagsisinnukat dagiti letra: v = b, k = q = c, g = gu. Kasta met dagiti balikas a ti ken iti, a ken nga.
Agparparang a ti nangurnos wenno autor ket maysa nga agnagan iti Vicente Parayno Corpus a maysa ngata a taga- Calasiao, Pangasinan. Madlaw ti kaadda ti ammo wenno nabasbasana maipanggep iti astrolohia. Adu ngarud ti nangadawanna kadagiti linaon ti Lunario ngem insurat ken inurnosna dagitoy a para kadagiti Ilokano.
Mabasa iti maysa kadagiti umuna a panid, Pacaammo, a naisangrat ti Lunario a kas tarabay iti panagdesision ken panagplano kadagiti aramid maipapan iti panagbiag, kas iti panagtalon, panagnegosio, panagdaliasat, pannakitungtong, panagpatakder kadagiti pasdek, panangsaluad iti salun-at, panagkallaysa, ken adu pay nga aramid a mangiturong iti nasayud a panagbiag. Makuna nga adda uppat a panggep ti Lunario:
Umuna, mangted iti balakad kadagiti mannalon: Daytoy libro a LUNARIO, a cona uray bassit quen ababa daguiti adda nga nailngan [nailanad] naimbag quen rumbeng iti tumonggal maysa nga tao a pacaquitaan iti tonggal tiempo iti tinaoen tapno ammo tayo a padaanan ti tiempo a domteng ma poon [maipuon] iti panagtalon quet agservi cadatayo.
Maikadua, ipakaammona dagiti naimbag ken dakes a pagilasinan maipangep iti pannakayanak ti maysa a tao: Ditoy, maimatangan ti naimbag ken daques a pannacayanac ti tonggal maysa a tao. Ti Dios ti agaluad nga agnanayon. Nalawag a ni Ilokano, ti Dios met laeng ti taklinna.
Maikatlo, ibalakadna no kasano ken kaano ti napintas a panangirusat iti maysa nga aramiden: … casta met iti naimbag a panagirogui iti aramid nga naimbag – panagisuro iti ubing, nasayyat a pagagroboat a mapan iti viaje nga agsapol iti panagbiag.
Makapat, ibagana dagiti nasayaat ken madi nga aldaw ken oras iti tunggal bulan a panangaramid kadagiti kayat nga itungpal: …maimatangan met ditoy ti naimbag quen dacques nga aldaw quen horas iti binulan.
Linaon ken Pannakaurnosna
Sangapulo ket uppat (14) dagiti paset ti Lunario.
Umuna: Dagiti Bulan ken Signos (panid 5-1) a nakailanadan dagiti aldaw a nakaragup iti dayta a signo, kababalin, pagduyosan, saksakit, peggad, ken kinapaut ti biag ti nayanak iti dayta a signo. Kas pangarigan: ABRIL.Ti signo Tauro, iti bilang ti aldawna tallopolo (30) iti fecha 20 ti panagrogui daytoy a signo quet ti ubing a mayanac iti daytoy a signo no lalaqui natured a puso, naarem cadaguiti babbai quet nariesgo iti Oleg, Aso quen dadduma pay a nagdita nga animal quet iti idadateng ti panagsaquitna intono agtawen iti duapolo quet dua quen tallopolo oenno tallopolo quet maysa qt [quet] no babai ti mairana a mayanac adonto ti annacna quen napeggad a matnag iti nangato. Dios ti agualuad.
Nupay kasta, ibagana a ti Dios met laeng ti makaammo. Madlaw nga agbaliwbaliw ti pannakayetnagna nupay isu met laeng ti turongenna: Enero: … no ipalubos ti Apotayo a Dios, iso nga agaluad kadatayo; Febrero: Ti Dios ti agaluad nga agnanayon; Marzo: … no ipalubos ti apotayo a Dios; Abril, Julio, Agosto, Octubre: Dios ti agaluad; Mayo: Ti Dios ti nangruna nga agaluad; Junio: Dios ti agnanayon nga agaluad; Septiembre: Ti Dios nga Apotayo ti akinnakem nga umona; Noviembre: Dios ti pagkamatalcan; Diciembre: Dios ti mangilisi iti aniaman a peggad.
Maikadua, Tabla dagiti Bulan, Signos ken simboloda, kaibatoganda a planeta, ken paset ti bagi a kakapten ti sakit (panid 13-17). Dagitoy ti linaon ti Tabla:
Maikatlo: Pacaquitaan iti signos quen Planetas iti pannacayanac ti tao (panid 18-25) a mangilawlawag iti kababalin dagiti nayanak ken sakit a mabalin a sagabaenda. Kas pagarigan: Iti bulan ti Abril, iso ti manejo ti signo Tauro… Ti pontaenna saquit ti tengnged nga isut’ taracnen ni Planeta Venus. No lumgaq ti init ta agdisso itoy a signo quen Planeta iti fecha 21, manayonan iti maysa nga horas iti aldaw, ta daytoy a signo quen Planeta saan a naanano quet cas iti daga ti capadana quet ti mairana nga maiyanac saan nga maang- angaw, quet ti pontaen ti sakit tengged, naimbag a pasoquen oenno sinniten iti apuy.
Maikapat: Pagtandaanan iti aldao ti iseserrec ti baro a tawen (panid 25-28) a mangisuro no ania ti signos a naibatog iti aldaw nga iseserrek ti baro a tawen ken ti panagakar dagiti planeta iti uneg ti tawen.
Maikalima: Maibalicas ditoy ti ilelenned daguiti signos a bitbituen iti binulan-bulan iti makatawen (panid 28-35). Ilanadna ti panagteng dagiti nadumaduma a pasamak kas iti nasayaat a panawen, panagtutudo, bagyo, layus, lam-ek, dawel, ken mayasping a paspasamak. Ibagananto man met laengen: Ti Dios nga Apo tayo ti umona a patien, panginanamaan quen ayaten nga agnanayon a [nga] aoan ti inggana.
Maikanem: Pacaimatangan iti pannaquicuyog ti signo iti binulan a mabasa iti pannakailibedda iti nacaicawesanda nga aldaw iti binulan iti uneg ti makatawen (panid 36 – 46). Tunggal signos, mangrugi iti Acuario, ilanad ti Lunario dagiti nasayaat ken di maiparbeng nga aramid mainaig iti panagtalon, panagbirok iti pagbiag, ken pannakilangen nga agturong iti nasayaat a biag. Kas pagarigan: Acuario. Daytoy a signo no maicuyog iti bulan, naimbag a panaguirogui iti iso amin nga aramid a dadacquel qñ babassit a balay, nasayaat a panngirogi nga agpucan iti cayo nga aramiden a balay, quen nasayaat met a anagparaspas iti roroot iti inaladan a laguerta qñ panaggatang iti uray ania cadagiti animal cas Nuang, Vaca, Caballo, Baboy qñ dadduma pay a pagsapulan ti panagbiag. Dios ti mangipaay nga agnanayon.
Adda kadua daytoy a tabla a mangilanad iti tunggal bulan (manipud iti Enero agingga iti Disiembre) kadagiti signos a maibatog kadagiti petsa, kas pagarigan:
Daytoy ti kaaduan a mausar a paset ti Lunario ta itedna dagiti mismo a nasayaat nga aldaw a panangirugi wenno panangaramid iti maysa a gannuat, kas nailanad iti dayta a signos. Kas ehemplo, no ti Acuario ket mairana iti petsa a 21 ken 22 iti bulan ti Mayo wenno petsa 16 ken 17 iti bulan ti Hulio, dagitoy nga aldaw ti nasayaat a panangaramid kadagiti banag maipangep iti panagbalay a kas iti panagpukan iti kayo, panaggatang kadagiti dadakkel a taraken a kas iti nuang ken baka, ken amin a mainaig iti panagsapul iti pagbiag.
Maikapito: Daguiti aldaw a cadadacsan quen capepeggadan (panid 47 – 49). Adda 31 nga aldaw iti uneg ti maysa a tawen a dakes ken napeggad, Ngem segun iti Lunario, kadadaksan ken kapeggadan dagiti aldaw a mainaig kadagiti nakas-ang a pasamak iti Biblia dagiti Kristiano a kas iti pannakaukom wenno pannakauram ti Sodom ken Gomorrah (umuna a Lunes ti Abril), ti pannakayanak ni Cain a nangpatay iti kabsatna a ni Abel (umuna a Lunes ti Agosto), pannakayanak ni Ari Herodes a nangpapatay kadagiti inosente nga ubbing a lalaki a kataeb ni Apo Jesus (maikapat a Lunes ti Disiembre). Nupay kasta, ibaga met laeng ti Lunario a ni Apo Dios ti salakan kadagiti dakes nga aldaw ken oras.
Maikawalo: Seniales ti Init (panid 40- 52). Ti isisingising ken panagtabon ti init, adu ti itedna a senial maipanggep iti panawen. Kas koma, no iti isisingising ti init, nalawag ken nadalus ti tangatang, nasayaat ti panawen. No lumabaga ti init, naangin ti aldaw. Makatulong dagitoy a senial kadagiti mannalon.
Maikasiam: Seniales iti Bulan agraman no Comabus (panid 52-54). Ti panagbalbaliw ti langa ti bulan ti maysa pay a mangipalnaad iti panawen – a makatulong iti amin nangnangruna kadagiti mannalon. Kas koma, no ti bulan ket linawlaw ti ulep a lumabaga, saan a nasayaat ti tiempo. No kabus, ket ti bulan nadalus ken nalawag, nasayat ti tiempo.
Maikasangapulo: Seniales ti nalinaaw a rabii (panid 55-56). Ti nalinnaaw a rabii, ipaltiing ti nalawag a langa ti init no apagsingising ken no lumnek. Kasta met no nalawag ti langa ti bulan agingga a kumabus.
Kasla met maysa nga almanac dagiti maudi a paset:
Maika- 11: Seniales a maimatangan iti uray ania a pinarsua ti Dios (panid 57-59). Ti gunggunay dagiti sibibiag a pinarsua ti Dios, ipalnaadda ti masungad a tiempo wenno pasamak, kas iti panaggakgak dagiti tukak a mangipasimudaag iti panagtudo.
Maika-12: Dagiti daduma nga seniales a rumbeng a pagtandaanan (panid 59-61). Kas pagarigan, “No ipol-oy na ti angin ta adda somngaw a nalamiis quen napudot met ti sangngaw ti init, adot agsaquit a tao.”
Maika-13: Maimatangan ditoy ti caipapanan ti umona nga gorrood iti tinawen (panid 61-62). Ti umuna a gurruod ti tawen, adda kaipapananna iti tungal aldaw. Kas koma no mapasamak iti Martes, matutudo iti dayta a tawen ket mannagadu ti bunga dagiti kayo.
Maika-14: Pakaimatangan iti binulanbulan ti quinaatiddog iti aldaw quen rabii. Ipakita daytoy a tabla ti kinaatiddog dagiti maudi nga aldaw ken rabii ti bulan. Kas koma, dagiti kaatiddogan nga aldaw (15 nga oras) ket dagiti agtapus ti Hunio ken Hulio. Kabassitan met (9 nga oras) dagiti maudi nga aldaw ti Nobiembre, Diciembre, Enero, ken Pebrero. Agpada ti kaatiddog ti aldaw ken rabii (12 nga oras) ti Septiembre 30.
Pudno, Aya, a Makaiturong ti Lunario iti Nasayat a Panagbiag?
Nupay manmanon, adda pay la agiduldulin ken agus-usar iti Lunario. Impatawid kaniak daydi tatangko ti kadaanan a ginatangna a Lunario—a pirmadona pay. (Kitaen iti ladawan). Imbasarnan sa iti Lunario amin a dadakkel a pagteng iti biagko manipud panagubingko agingga iti panangasawak, panagpatakdermi iti balay, ken adu pay. Malagipko nga adu ti nagpabpabalakad kenkuana babaen ti Lunario. Idi iggemkon ti nasao a Lunario kalpasan a pimmusay, adda met immay nagpabalakad kaniak wenno bimmulod iti Lunario. Kaaduanna a nataengan dagiti bimmulod wenno nagpabalakad.
Ti panamati iti Lunario, kas met iti panamati nga adda naituding a gasat ti tunggal tao. Mabalin a pudno ta daydi Ilokano a nag-Presidente Ferdinand E. Marcos, naipadto nga agbalin a dakkel a pangulo gapu kano iti pagilasinan iti bagina idi mayanak— a pimmudno met.
Kadagiti nataenganen a nagsaludsodak a nagusar iti Lunario, kunada a nasayaat ti pannakaidalan ti biagda: natalna a panunot, nasalun-at ken narang-ay a panagbiag. Kadagiti agduadua wenno di mamati, pagsasao dagiti nataengan nga uray duduogan a pammati, awan met dakesna ken awan met mapukaw no tungpalen tapno awan pambar ken pagdandanagan. No pimmayso ti padto kadagiti di mamati wenno agduadua, kuna dagiti nataengan, “Kitaenyo ti pagbanagan ti saanyo a panamati kadagiti pammalakad dagiti nataengan.”
Malagipko la ngarud ti kuna daydi tatangko nga agan-annadak ta ti signosko, segun iti Lunario, takiagko ti agsakit, a pimmayso ta namindua a nablo ti kanawan a takiagko. Maysaak pay kadagiti adu a naibasar iti Lunario ti pannakayul-uli ken pannakikallaysana. Malagipko a saan a naapura ti panangasawak ta dandani maysa a tawen ti baet ti panangul-uli ken kallaysa. Naunday ngarud ti panawen a panagsagana, saan a naapura. Nupay ti natibker a kallaysa ket saan a makuna nga aggapu iti panangsurot iti Lunario, ti panangul- uli, maysa a ritual nga adu a tattao iti agsumbangir a partido ti agtutungtong maipanggep iti pagsayaatan ken balligi dagititi agassawa. Maysa a pakaibabainan ti marakrak a kaamaan ken adu ti agsagaba ken maibabain agraman dagiti agsumbangir a partido a naibiang manipud panangul-uli agingga iti kallaysa a napnuan adu a balakad. Maysa ngata dayta a banag a pampandagan dagiti agkallaysa tapno agtalinaed a natibker, naragsak ken narang-ay ti biagda nga agassawa.
Mangted met ti Lunario iti ballaag tapno masaluadan ti salun-at. Maibasar iti signos, ibinsabinsana dagiti paset ti bagi a manamnama a kapten ti sakit wenno madangran ken dagiti makaigapu kadagitoy, kas koma iti pannakalmes, pannakasugat, wenno pannakauram.
Mangted iti balakad tapno malapdan dagitoy, kas koma iti panangidian wenno panangadayo kadagiti natadem a banag, saan a panaglangoy nga agmaymaysa, wenno panangadayo kadagiti banag a makadangran wenno makaited iti sakit. Ipalagip latta met ti Lunario a kaskenan ti panagtalek iti Dios.
Dagiti nagsaludsodak a nagus-usar iti Lunario, pinaneknekanda a pudno ti inlanad daytoy maipangep iti kababalin, galad, paspasamak, ken saksakitenda. Ti kasinsinko a babai a Gemini ti signosna, inladawan ti Lunario a nadalimanek cadaguiti alicamenna ken nariesgo iti danum ken apoy. Ket agpayso ta agingga ita, adda pay laeng dagiti kadaanan nga alikamenda iti panagtalon, panagkarpintero, ken panagtagibalay a nayarkos itan iti balbalayda a kas antigo. Adda dandani nalmes. Adda met dandani nakapuor ken nauram. Nagbalinda a naannad gapu kadagiti pasamak. Kas nailanad iti Lunario, narang-ay a panagbiag met ti nagpasaran dagiti dadduma, iti panagtalon, negosio, panagpaadal, ken trabahoda. Kuna ti signos nga Acuario: Daytoy a signo no maicuyog iti bulan, naimbag a panaguirogui iti iso amin nga aramid a dadacquel qñ babassit a balay, nasayaat a panngirogi nga agpucan iti cayo nga aramiden a balay… Naibatay kano met Lunario ti panagbalay dagidi apongmi, ti pannakapukan ken pannakaisalog dagiti tarikayo a naaramat manipud iti bantay-bakir, ti pannakairugina a napatakder agingga a nalpas idi Enero 15, 1927, kas naimarka iti maysa a paset ti galba nga atepna. Agingga ita, sitatakder ti daan a balay a saan naan-ano idi Maikadua a Gubat. Dagiti met nataengan a mannalon a napagsaludsodak, sinurotda met ti Lunario a nagkuna: … ti panagbunobon, panagmula iti kayo (masapul nga mairana iti nasayaat nga aldaw, horas, iruruar ti kabus), panangirugi iti balay, panagkalap (kas iti panagaramid iti asar), ken dadduma pay. Naglaplapusanan kano ti apitda a pasaray danonenna pay iti sarusar ti nabati iti napalabas nga apit.
Dida kano naaw-awanan. Maysa pay ti nangi-Lunario iti impasdekda a machine shop. Dandanin aglimapulo a tawen itan daytoy a negosio, nakatulong iti adu a trabahador ti akinkua, ken nagballigi amin ti annakda a nagadal nga addaan itan iti bukodda a pamilia, balay, pamastrekan ket agtultuloy pay laeng ti panagrang- ayda. Sumagmamano laeng dagitoy a nadakamat kadagiti adu a nagus-usar iti Lunario iti amin a gannuatda. Adu kadakuada ti propesional wenno adda nagadalanna isu a nakaskasdaaw ta namatida iti Lunario numan pay saan a mamati wenno agduadua dagiti dadduma.
Ngem itan a panawen ti kompiuter, bassit wenno awanen ngata ti makaammo maipanggep iti daytoy a pammati aglalo ti agdama a kaputotan. Mabalin a kunaen dagiti agtutubo nga inuugma daytoy a pammati ket saanen nga agpayso ita a panawen ti siensia nupay adda met dagiti mangibaga nga awan met mapukaw no denggen ti pammagbaga dagiti nataengan. Ket no awanton ditoy lubong dagiti nataengan a nagus-usar wenno agus-usar pay laeng iti Lunario, maysanto la ngatan daytoy a pakalaglagipan iti kultura ken pammati ni Ilokano a makitanto laengen kadagiti museo wenno archives.
Adu nga adal ken pannarabay ti inted ti Lunario kadagiti nagkakauna a lallakay ken babbaket a mabalin nga impasagepsepda kadagiti annak ken kaputotanda: panagsakbay, panagannad, panagtanang, kadagiti amin nga aramid ken panggep tapno nasayaat ti biag.
Ngem ti kangrunaan, isu ti panagtalek ken ni Apo a Dios nga isu ti kangrunaan a tarabay ti amin.—O
