Sarita ni JUAN S.P. HIDALGO JR.
Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Agosto 28, 1967 a bilang
“DUA a nakaam-amak a libro,” kinuna ni Julian Labrador, ti agtutubo nga editor ti Filipinas Publishing House, idinto nga inaprosanna dagiti manuskrito ti nobela iti rabaw ti dakkel a lamisaanna. “Adda iti umuna a nobela dagiti wagas no kasano ti panangrippuog kadagiti rinuker nga agtuturay. Isingasing met ti maikadua a nobela no kasano ti panangrippuog ken panangsukat iti rinuker a gobierno, no kas pagarigan mapaay dagiti singasing ti umuna a nobela. Dionisio, naindaklan dagiti panggep dagitoy nobelam. Ngem saan a maliklikan ti pannakaipatli ti biag ken ti pannakadadael ti dayaw dagiti naagapad.”
“Saan a maliklikan,” kinuna ni Dionisio Sanchez. “Ngem tunggal biag a maipatli, katimbengna ti pannakaisalakan. Am-ammotayo amin dagiti rinuker a naagapad iti umuna a nobela. Kasla awanen ti bileg a makadupir kadakuada gapu ta iggemda ti turay ken linteg. Ngem adda dagiti umili a riniingen dagiti pagiwarnaktayo; no agkaykaysada la ketdi, marippuogda dagitoy nga agtuturay— iti nadalus wenno no masapul, iti nadara a panglakagan.”
“Padasentayo manen ti inaramid dagidi nagtawidantayo iti wayawaya,” kinuna ti editor ti Sebuano Publishing House. “Patiek a dagitoy a libro ti mamagbalbaliw iti pagiliantayo. Bay-am a kiburenda ti pagilian; bay-am a maikkat ti maskara dagiti agintatan-ok nga agtuturay; bay-am a makita a naimbag dagiti umili ti kinatakrot ken kinaliwayda, ti nakaay-ay-ayto a masakbyan dagiti annakda.”
“Julian,” nagsikkawil ti editor a Sebuano, “panawenen tapno maimaldit ken maiwaras dagiti kasta a libro. Bay-am nga aramatenda dagiti buyotda. Adda met buyottayo. No paltog ti pakisaritada, adda met paltogtayo. Ngem masapul a maimaldit dagita a libro. Inanamonganen ti Sebuano Publishing House ti panangimalditna iti sangagasut a ribu a kopia ti tunggal libro.”
Bay-am a Yebkas Dagiti Sabong
“Dua gasut a ribu ti maimaldit iti Tagalog,” kinuna ti editor ti Bonifacio Publishing House.
“Nasaysayaat no mamimpinsan ti pannakaiwaras dagiti libro, gagayyem,” kinuna ti editor ti Ilocos Publishing House, “tapno mamimpinsan ti danog dagitoy a libro. Umanayen a maiwaras iti Kailokuan ti dua gasut a ribu a kopia ti tunggal libro.”
Binukbokan ni Dionisio Sanchez ti basona iti arak. Dengdenggenna ti bilang dagiti kopia ti libro nga imaldit dagiti dadduma pay nga editor.
“Innem a gasut ket siam a pulo a ribu amin a kopia ti maimaldit iti pagsasaotayo,” kinuna ni Julian Labrador. “Kabaelan ti Filipinas Publishing House nga imaldit ti uppat a gasut a ribu a kopia iti Ingles.”
Timmakder ni Dionisio Sanchez ket dinakulapna ni Julian Labrador. “Agyamanak, Julian,” kinunana. “Ammok a dimo tallikudan ti Tignay.”
“Dionisio,” kinuna ni Julian Labrador, “agkukuyogtayo iti kamposanto no maunaandatayo. Ngem patiek a dakkel ti maipaay dagiti nobelam kadagiti kakailiantayo. Kaduadak a nakiranget idi mangrugitayo a bumangon, kuaduadak pay laeng iti maudi a dangadang.”
Binukbokkanda dagiti basoda iti arak sa sangsangkamaysada a nangitayag: “Iti pagsayaatan ti Tignay ken ti Ili, agingga iti kanibusanan!” Intangguapda ti linaon dagiti basoda.
"NAANAMONGANEN ti pannakaimaldit dagiti nobela,” kinuna ni Dionisio Sanchez ken ni Ruby Villar. “Ni Apo Dios laengen ti makalapped iti pannakaiwarasda.”
Nagwingiwing ti balasang. Saanna pay laeng a sinagid ti pagpalamiis. “Saannak nga ay-ayaten.” Nagbanarbar ti timekna. “Saannak nga ay-ayaten.”
“Naibagak idin,” kinuna ni Dionisio, “uray idi sursuratek pay laeng ti umuna a libro, nga awan ti pakawanek, agpapan pay amam ti maysa kadagiti madakamat. No dayawenna ti pagrebbengak, dayawenna met koma ti takem nga impakomit ti ili kenkuana.”
“Ngem saan a ni papa ti idandanagko no di ket sika,” kinuna ni Ruby. “Diak kayat a patayendaka dagiti padana nga adda iti turay. Kayatko nga agbiagka ta nakail-ilala ti kinasiribmo. Kayatko nga agbiagka gapu ta ipatpategka.”
Timmakder ti baro. “Nalaka ti pumatay iti tao,” kinunana. “Patayendak gapu kadagiti sinuratko. Ngem pangrugian laeng dagita a libro. Kinapudnona, dandani malpasen dagiti libro dagiti kakaduak a mannurat. Pagtitinnulonganmi a rippuogen dagiti rinuker nga agtuturay.”
Timmakder ni Ruby. “Dimo kadi kailalaan ‘ta biagmo? Samsam-item kadi ti matay a bannuar ngem ti agbiag a naulimek? Adu met dagiti sabali pay a mabalinmo a suraten tapno saanka nga agpeggad. Patiek nga aggibus amin a kinadakes. Saan nga agnanayon a kastoy ti kinadakes dagiti kagurgurayo nga agturay.”
“Saan a mapukaw dagita nga agtuturay iti daytoy a kaputotan no awan ti mangipamuspusan. Inaldaw a kumaro ti kinadakesda. Ala, imasem ti agbiag gapu ta nagtaudka iti nabaknang a kaamaan. Ngem dimi itulok, dakami nga agtutubo ken agkabannuag, nga agbiagkami nga agnanayon iti babaen ti bileg dagita a rinuker. No saan a madalusan ti gimong ken turay iti natalna a wagas, bay-am a malayus dagiti kalsada iti dara. Maysaakto kadagiti makirinnamas iti tay-ak!” Immanges iti nauneg ti baro. “Diak ibabawi ti pannakaimaldit dagiti nobelak. Saanko a kaamak ti peggad nga idatengda. Dagita a libro ti tampok dagiti amin a sinursuratko ket diak kayat a tallikudan ida gapu ta ammok a nagbiagak tapno masuratda. Ammok, uray idi saanko pay laeng a rinugian a suraten, a dagita a libro ti mitsa ti pannakarpuog dagita a rinuker!”
Aglulupoy a nagtugaw ni Ruby iti sopa. Nagarimayang dagiti luana. “Dimo kadi ammo nga uray ita, agpeggaden ti biagmo?” kinunana. “Saandan nga urayen ti pannakaimaldit dagiti nobelam. Ket no maipaknidaka, dadaelenda dagiti imprenta nga agimaldit. Wenno agawenda dagiti libro tapno dadaelenda.”
Naibaba ni Dionisio ti basona. Nagtugaw iti sopa iti sango ni Ruby ket pinerrengna ti balasang. “Ammok a sika, siak ken dagiti pito laeng nga editor ti makaammo kadagita a nobela,” kinunana. “Malaksid no liniputannak ken ni papangmo!”
“Saan, awan ti imbagbagak kada papa. Ngem iti maysa a rabii, maysa a kabaddungalanna ti immay idiay balay ket adda babassit a negatibo nga intedna ken ni papa. Diak ammo idi no ania dagidiay a negatibo, ngem idi maiprintada, dagiti gayam manuskrito ti nobelam. Binasa ni papa dagiti nobelam ket kasta unay ti panangilunodna kenka. Binilinnak a laksidenkan.”
Nagkuretret ti muging ni Dionisio. “Kasano ti panangserrekda iti apartment-ko?” kinunana. “Ken kasano ti pananglukatda iti kaha de yero a nangidulinak kadagiti manuskritok?”
“Kanayon a sipsiputandaka. Kaamakda dagiti sursuratem maipapan kadakuada. Nalabit a naammuandan a naanamongan ti pannakaimaldit dagiti librom. Adda espiada kadagiti imprenta.”
Timmakder ni Dionisio. Immanges iti nauneg. “Uray no ania ti mapasamak, rummuar dagita a libro,” kinunana. “Masapul a maballaagan dagiti editor. Nasken nga agannadda.”
“Saanmo koman a patuloyen ti pannakaimalditda, Dionisio,” kinuna ni Ruby. Agsangsangit a nangrakep iti baro. “No dimo mairusok ti agbiag ditoy, mabalinta ti agindeg iti sabali a pagilian. Adu dagiti am-ammok a tumulong kadata tapno agbiagta a naulimek. Ay-ayatenka unay... Diak kayat a mapukawka.”
“Dinak maawatan,” kinuna ni Dionisio iti naalumamay a timek. “Impagarupko a naawatamon ti karirikna ken kapanunotak. Dimo gayam maawatan dagiti arapaapko ken dagiti kayatko nga aramiden bayat ti panagbiagko. Adda ditoy ti pagrebbengak: ditoy ti nakaipasngayak, iti daytoy a panawen ken iti kastoy a kasasaad ti biag.”
“Kabutengko dagiti sursuratem,” kinuna ni Ruby. “Diak maipangpangan ken maiturturog no pampanunotek a pagammuan laengen ta akupendaka a bangkay.”
“No pudno met laeng nga ay-ayatennak, ipategmo, saan ketdi a kabutengmo, dagiti sursuratek. Sursuruem ti agbalin a natured no kayatmo ti makidenna kaniak. Ammok nga iti panangdakamatko ken ni papangmo iti nobelak, dinanto ayonan ti panagsimpata . Diak met kayat a gutugotenka nga agkasarta kadagitoy a tiempo ta amkek ti masapa a pannakabalom. Kailalaka no mapasamak dayta. Diak kayat nga agbalin a krusmo ti naganko iti agnanayon. Nasaysayaat laengen no agtalinaedta nga agayan-ayat. Mabalinmo latta ti pumanaw iti Filipinas. Inka agyan iti sabali a pagilian. Sadiay, mabalin a mailiwliwagnak.”
“Ay-ayatennak met laeng?”
“Ammom dayta.”
“Agkannak ngarud. ‘Tay napaut.”
Inagkan ni Dionisio iti napaut ni Ruby. Idi agsina dagiti bibigda, indumudom ni Ruby ti rupana iti barukong ni Dionisio.
“Maudi daytoyen a panagkitata,” kinuna ni Ruby. “Pinalubosandak da papa tapno umayka allukoyen a mangisanud kadagiti nobelam. No mapaayak, patuloyenda ti panangibaonda kaniak idiay Amerika. Kayatdak a yadayo. Ammoda nga ay-ayatenka unay isu a pinalubosandak nga umay agpakpakaasi. Nupay kagurguranaka ni papa, raemennaka. Ipanawdak gapu ta dida kayat nga agsagabaak no addaak ditoy bayat ti….”
Naglamiis ti uneg ni Dionisio. “Ni papangmo kadi?”
“Saan. Ngem dina malapdan dagiti kakaduana.”
Timmakder ni Dionisio. Pinidutna ti basona sa intangguapna. Nabayag a pinerrengna ni Ruby.
“Kakaasika met,” nakunana. “Ngem adda kalintegan da papangmo a mangyadayo kenka. Nasaysayaat no mapanka pay laeng idiay Amerika sa agsublikanto no nagbalbaliwen ti kasasaad ti turay. Ket no addaakto pay laeng a biag, agsublikanto kaniak.”
“Ngem bassit laeng a banag ti naibaet iti ragsakta. Ket saan met a narigat a kedngan.” Timmakder manen ni Ruby ket inapungolna ti baro. “Ibabawim dagiti nobelam ket maliklikan dagiti umay a riribuk iti biagta. Ammok a maragsakanto da papa ken mama a mangbendision iti panagsimpata.”
“Ladingitek,” kinuna ni Dinisio.
"SANGAGASUT a puro, lima gasut a montar ti arte ti Filipinas,” kinuna ni Maria Teresa bayat ti panagsammakedna iti barandilias ti beranda a sumango kadagiti babassit ken nagtagisilaw a puro iti naslag a taaw. “Kasano a di agbukar ti siribmo no kastoy ti aglawlaw? Kasla maysa nga arapaap! Ita laeng nga adda bulan iti yaayko ditoy. Napintas gayam daytoy puro ken ti taaw no adda bulan. Saan kadi nga Isla Dagiti Eskultor dayta? Dayta met ti Isla Dagiti Pintor ket daydiay ti Isla ti Musika. Mangngegmo ditoy dagiti putputarenda a musika. Agpakastoy ti angin nga aggapu iti islada.”
Nagkatawa ni Dionisio nga agtaktakder iti abayna. “Kanta dagiti sirena ti mangmangngegmo,” kinunana. “Dayta isla iti dayaen ti Isla Dagiti Mannala ti Isla ti Musika.”
Nagkatawa met ni Maria Teresa. “Dimo ngamin ammo ti laud ken daya no addaka ditoy,” kinunana idinto nga impalikudna ti atiddog a buokna nga ay-ayamen ti angin. “Adda silaw amin dagiti puro. Ammom lattan nga adda naindaklan a banag a maputputar dita. Ngem agurayka, dayta adu ti silawna ti Alaminos.”
Nagkatawa manen ni Dionisio. “Dayta ti Isla Dagiti Mannurat,” kinunana. “Dita met ti Alaminos. Makitam dagiti babassit a silawda? Adu ngamin ti makalinged a muyong.”
Nagsanggir ni Maria Teresa iti barandilias ket pinasikiganna a kinita ti baro. Nagsennaay ni Dionisio idinto a nagannayas dagiti matana iti muging ken pingping ken bibig ken laengnges ken barukong ken siket ken nawasnay a luppo ti balasang.
“Malagipko,” kinuna ni Maria Teresa, “ditoy kadi ti nagkul-obam idi madamagmo a nagkasaren ni Ruby Villar?”
“Nadamagmon, aya?” kinuna ni Dionisio. “Saan, saanak nga immay nagpasanaang ditoy. Timmangkenen ti pusok iti adu a rigat ken pannakapaay. Mariknana ti kaunggan a saem ngem saannan a tagibien. Inkarik idi rugiak a suraten dagiti naudi a nobelak a lipatek ni Ruby Villar. Immayak ditoy tapno suratek daydi sangalibro a daniw nga inkarik kenka idiay Laoag.”
“Nalpasen? Maipapan iti ania?”
“Ania koma ti paggugusto a basaen ti balasang a dina pay napadasan ti nakiinnayat?”
“Ah, napintas ngarud!” kinuna ni Maria Teresa.
“Ngem napimpintaska nga adayo ngem dagiti daniw.” Minatmatan ni Dionisio ti balasang. “Awanen ti kas kenka a nabukelen nga imparabur ti Dios nga inka kaasping.”
Nagkatawa ni Maria Teresa. “Saguday,” kinunana.
Indaniw ni Dinisio: “’Ta nagsaway a pintasmo awan umasping / No maraniagan ‘ta nalabaga a pingping/ A nakaitampokan ‘ta kallidmo a kasla bituen/ No tumamdagka iti agsapa wenno malem./ No bingngiem dagita bibigmo saka umisem/ Agparang a dagus dagita kas marpil a ngipen/ Daegan met ‘ta buokmo a pangulkuloten/ Ken ‘ta kidaymo a kas bullalayaw iti malem./ Awanto ngatan ti kas kenka a nabukelen/ Nga imparabur ti Dios nga inka kaasping!”
“Ngem saan met a pangulkuloten ti buokko,” kinuna ni Maria Teresa nga agkatkatawa. “Ken saan a kasla bituen dagiti kallidko!”
Timmangadda ket nakitada ti agmaymaysa a bituen a manartarabay iti kabus a bulan.
“Dagita matam ti kasla bituen,” kinuna ni Dionisio. “Ket dagita kallidmo kayariganda dagiti alinuno ti nasin-aw a waig.”
“Ayna!” kinuna ni Maria Teresa nga agkatkatawa.
Inasitgan ni Dionisio ni Maria Teresa. “Saan a nasayaat nga agtalinaed nga awan mangaywan iti kas kenka ti kapintasna,” kinuna ni Dionisio. Inin-inayadna nga inapungol ti balasang iti nairut. Situtulok met ni Maria Teresa a nagpaarakup ket idi agraip dagiti bibigda, inrakusna dagiti takiagna iti tengnged ti baro.
“NAPATENGNGAAN ti pusona,” kinuna ni Dionisio kadagiti nadanonda ken Maria Teresa iti ruar ti emergency room ti ospital ti kabesera. “Nakail-ilala. Isu pay met ngarud ti makitak nga agbalinto a kasiriban ken katuredan a mannurat iti daytoy a kaputotan.”
Maysa nga editor ti nangyawat kadakuada ken Maria Teresa iti pagpalamiis. Nakiabayda iti atiddog a bangko iti pasilio a pagurayan dagiti sangaili. Nakapanawen dagiti agiwarwarnak.
“Napatayna ti mayor ken dua a pasurotna,” kinuna ti katulongan nga editor. “Idi masabatmi ida dita Kalye Rizal, diak impagpagarup nga asutandakami. Inyikkis ni Manong Ben ti panagpaklebko idinto a nangasut. Ngem napuntaan ni Kulas Bulan sakbay a napasag.”
“Natayen ni Ben, kakabsat, ngem saan nga agpatingga kenkuana ti peggad a nakatayanna,” kinuna ni Dionisio. “Magnatay’ amin iti dayta a peggad agingga iti maparmektayo dagiti kapadpada dayta a mayor.”
“Nangbangon ti diputado ken gobernadormi iti pagiwarnakda,” kinuna ti agkabannuag nga editor iti kabangibang a probinsia. “Panggepa a barusngien dagiti damag nga ipabpablaakmi.”
“Bay-anyo ida,” kinuna ni Dionisio. “Kalinteganda dayta. Saanda a kabaelan a kaluban ti pudno a pagkaykaysaan nga ibutaktak ti sangapulo ket dua a pagiwarnaktayo iti Kailokuan.”
Maysa nga agkabannuag a lalaki ti simmangpet a kinuyog ti uppat a polis. Inalamanona amin dagiti nadanonna iti ruar ti emergency room. Nairut ti panagdinnakulapda ken Dionisio.
“Sapay koma ta kasunganinto amin ti magapuanam ti pinanawan ti sinukatam a mayor,” kinuna ni Dionisio.
“Ikarik. Iti amin a kabaelak. Awanto ti parikut ni Samuel iti administrasionko. Aramatennanto ti pagiwarnakna a pangdayaw iti ilina ken pangrippuog kadagiti kasunganik iti sabali nga ili.”
Simrek ti kabarbaro a mayor iti emergency room tapno kitaenna ti bangkay ti napaltogan nga editor.
"NABAKNANG ti Filipinas— dagiti umili ken ti gobierno— no umno ti pannakaiggem ti turay,” kinuna ni Sekretario Salvador. “Nabasakon dagiti nobelam itay napan a lawas ket adu a banag ti pagpadaan dagiti pamanunotanta. Kinapudnona, addan naipatungpal kadagiti singasingmo. Palimed pay la ita ngem patiek a dandanin mailatak.”
“Singasingko iti ania a libro, Apo Sekretario?” kinuna ni Dionisio. “Iti umuna wenno iti maikadua?”
“Isuda a dua.” Immisem ti Sekretario. “Masiribka. Ngem saanka nga agbiag iti napaut gapu iti umuna a librom. Adu ti pinarnuaymo a kabusormo. Saandakanto a pakawanen. Ngem adda iti maikadua a librom ti pannakaisalakanmo— no maipatungpal a dagus.”
Namatmatan ni Dionisio ti sekretario.
“Ngem,” kinuna ti sekretario, “saan a maagasan ti panangrabsut iti turay ti sakit ti pagiliantayo ita; degdeganna ketdi ta ti naipanurok a bileg, naipanurok met no mangdadael. Saan met ket a ti demokrasia a wagas ti turay ti yan ti sakit, Dionisio, no di ketdi adda kadagiti tattao a napusgan a mangipatungpal iti linteg ti demokrasia. Ngarud, ti sakit dagiti tao ti agasan, saan a ti demokrasia.”
Binukbokan ni Maria Teresa ti baso ti sekretario iti basi. Nagliad ti sekretario iti kalumpio sa inwarasna ti panagkitana kadagiti naipattopattok nga isla a gumilgilap iti baybay iti malem. Nalanay ti angin a dumagas iti beranda.
“Wayawaya ti bagi, ti panunot ti rikna ken ti kararua ti adda ditoy,” kinuna ti sekretario. “Iti kastoy laeng a rikna ken talinaay ti pakaparnuayan dagiti naindaklan a banag. Ditoy, malipatam ti kinadakes dagiti tao. Ditoy, makasaritam ti panunotmo, ti Namarsua ken ti nakaparsuaan. Saan a rumbeng a pukawen dagitoy no di ket taginayonen koma.
“Maisalakan pay laeng ti pagilian, Dionisio, iti natalna a wagas. Tulongandak. Kas Sekretario ti Salaknib, adu ti magapuanak a mangdalus iti turay no tulongandak.”
“Kasano, Apo Sekretario?”
“Ibagakto kadakayo no dumteng ti panawen.”
Impalagip ti ayudante nga adda pay tamingen ti sekretario.
“Agpakadakamin,” kinuna ti sekretario ket dinakulapna da Dionisio ken Maria Teresa. “Maragsakanak unay iti panagsasaritatayo. Dionisio, narangrangrangka nga adayo ngem dagiti gapuanam.”
Immulogda ket iti di nagbayag, nagtayaben ti helikopter nga agpadaya.
“Iti panagkunak,” kinuna ni Maria Teresa, “adda arapaapna nga agbalinto a Presidente.”
“Dayta met ti mariknak,” insungbat ni Dionisio.
“Tulongamto kadi?”
Iniggaman ni Dionisio ti dakulap ni Maria Teresa ket inawidna idinto a kinitana ti helikopter nga agpadpadaya iti law-ang.
“Kitaento,” kinunana.—O
Magatang ti Bannawag kadagiti kadagiti sukiyo nga aglaklako iti pagiwarnak ken magasin.
Para iti subskripsion, ag-email iti [email protected] wenno kauman ni Boy Balanag iti CP Number 09162692390.
Mabalin pay a magatang ti Bannawag iti
Shopee: http://bit.ly/Bannawag-Shopee
Lazada: http://bit.ly/Bannawag-Lazada
Para iti digital a kopia:
PressReader: http://bit.ly/3n83kNQ
Magzter: http://bit.ly/407pazG
Para iti dadduma pay a detalye, kontaken ti Circulation Department iti 8527-8121 Loc. 369, 09171360110.
Para kadagiti kompleto a sarita, nobela, daniw, salaysay ken dadduma pay, bisitaen ti opisial a website ti Bannawag iti https://bannawag.ph
Laglagipenyo koma met, kakailian, nga ag-join/i-follow (ka)dagiti official a social media account/page/group ti Bannawag,
iti Instagram: https://www.instagram.com/bannawagmagazine
iti Twitter: https://twitter.com/BannawagMagasin
Facebook Page: https://www.facebook.com/BannawagMagasin
Facebook Public Group: https://www.facebook.com/groups/bannawag.magazine
Dios ti agngina.
Isip pabaknangen, Bannawag ti basaen!
