Sarita ni GREGORIO C. LACONSAY
(Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Hulio 30, 1956 a bilang.)
“DIASKEKAYO a nabiag!” nagngariet pay ni Semang a nangiluditludit kadagiti agrarapang nga arabas iti kapuskolan ti ruot iti rabaw ti tambak. “Adu a rigatmi idi a nangpatar i’toy a sinilong ngem dakay ketdin ti immuna a naglak-am iti nagbannoganmi!” Nagsardeng a kellaat ni Semang a nagdayamudom idi malagipna ti sasawen dagiti lallakay maipapan iti ad-adda kano a panagranggas dagitoy no pagsasawan ida. Sumagmamano met la ketdin, a, ti makitana a kumawkawiwit iti bulong dagiti natda a raep ngem nalawa ti nagipungetanda iti dayta a paset ti sinilong. Sadino pay ti pagbirokak iti pagsugotko ita ngay? nakuna ni Semang iti nakemna. Naimbag no makaanay ti pito kakerker a bunubon a pagsugot dita. Numona ta ni la amang ti ammok nga adda nagsurok a bunubonna ditoy, ngem ania kadi a mangted daydiay ket di pay met la nayamo datao. Ken uray ngata no mangted, pabayadannanto pay laeng.
Simmango ni Semang iti daya. Sakbay a nagluasda ken Cardo a nagpa-Manila itay kanikadua a lawas, pumalayupoyen dagiti nalangto a raep iti dayta a paset. Ita, kasla nayaplag a lupot ti kayarigan dagiti sinilong a natakupan kadagiti naangrag ken naduyawen a bunubon. Agkaiwara dagiti naitugkel a sanga ti madre de cacao, dangla ken tanglag kadagiti kinelleng ket itay la ngaruden nagpalaud ti pul-oy, nagmusiig pay ni Semang a nakasay-up iti makarurusok nga angot dagiti nalungsoten a bulong ti kakawati.
Manglebbekak man ketdi iti bulong ti kakaw ta isu ti iwarakiwakko iti talon, no pudno met la ti sasawen dagiti lallakay a kagura ti igges ken kutalo dayta, inkeddeng ni Semang. Rinugianna a sinullatan dagiti nagsalpot nga abut ti dakumo iti tambak ken sinerraanna met dagiti sawang tapno agtalinaed ti danum iti sinilong. Kalpasanna, nagpalauden iti bit-ang tapno mapan dumawat iti bulong ti kakaw ni Lakay Pilong. Nadanonna ti lakay a madama nga aggisgisla iti singitan a bayog a talienna.
“Ne, naurotan sa metten dagiti mulam a madre de cacao, tata?” kinuna ni Semang idi mataldiapanna dagiti kayo a nagintar iti aglawlaw ti inaladan ti lakay.
Bay-am a Yebkas Dagiti Sabong
“Ania ngarud, nakkong, ket ditoy met aminen ti pagalaan dagiti kakaarruba iti itugkelda kadagiti talonda,” insungbat ti lakay idinto nga intuprana ti mamaenna. “Dagitanto ketdi a nabiag ta napalalo ti kinadawelda. Naimbag kunam ketdi ta saan a kas iti kapuskol dagiti nagparang idi kanikalima a tawen. Uray kasta, nalawa met latta ti nagipungetanda.”
“Uray ngarud iti talonmi, tata, nangruna iti ungtona iti amianan,” inyallawat ni Semang. “Naimbag ketdi ta nagawidak a dagus idi naawatmi ti surat ni ikit. Saan pay ket ngaruden a naikuyog ni Cardo ta kunak la no saan a nagagara dagiti raepmi ngem—“
“Naalana met la kadin ti bakpina?”
“Kaasi ni Apo Dios, ama.”
“Nawadwad ngata bassit, ania?”
“Umanay met la kadakamin, a… ken pagadal ni Kayong Dinong. Ammoyo metten. Di pay met la nakabirok iti panggedanna sa di met ipaw-itan da tatang….”
“Daydiay kadi met a katugangam ti mangipaw-it? Awan la ti ammok. No dinakayto pay mabalin a pakawanen nga agassawa, nangruna kenka idinto a kakaasika la ngaruden a lumumlumlom iti pitak. Apay, no us-usigen, adda pay abakem a lalaki no ti panagtrabaho ti pagsasaritaan. Kitaem ti langam ita, pimmugot ken rimmapiska payen a tumultulong ken ni Cardo iti talon. Babaelem sa la ngarud aminen a trabaho iti ayatmo la nga agkikinnaawatankayo kada katugangam, nangruna ni Pari Sendong.”
“Kasta la ngarud, tata. Ngem ania kadi ti mabalinmi ket didakam’ sa metten ibilbilang nga inanak ken Cardo. Agan-anuskami latta, a, bareng no pakawanendakamto met laeng.”
“Ti kunak ket nasaysayaat no dimo italtalek ti katugangam. Bay-am latta a padaksennaka. Ammomi met ket a kaarrubam no apay a nagpaayka idi a mannala idiay siudad. Apay, no saan a gapu kenka, nakapagadal kadi ni adim a Tinong tangay ul-ulilakayo metten? Ita, nakapagturposen iti agrikultura ket isun sa payen ti mangimaton iti nalawa a pagtatalonan ni Don Andres dita Sta. Maria. Mabalinnakan a sublatan a mangpaadal iti buridekyo a babai. Dayta koma, a, ti usigen ni katugangam. Saan a gapu ta nagbalinka a mannala, kunaennan a saanka a maitutop nga agbalin nga asawa ni Cardo. Dagiti gapuanam ita ti pakakitaan.”
Saan nga inallawat ni Semang ti pannakipagrikna ni Tata Pilong ngem namrayanna laengen a miningmingan ti mannakaawat a lakay. No kas koma kadakayo ni tatang, nakuna ni Semang iti nakemna. No ania la unayen ti narugit kaniak ta dinakam’ pay ketdin mairusok nga awaten ken Cardo. Pagparparangenna pay ketdin a dakesak unay a babai.
Uray ngamin idi nabiit pay a simmangpet ni Semang a naggapu idiay Manila, saanen a nailimed kenkuana dagiti adu a saosao ni Tata Sendong a bin-ig a makapadakes kenkuana. “Ay, agpapada amin a mannala,” kunkuna kano ti lakay idi. “No dayta ti maasawa ti anakko, ibabainnakamto laeng. Uray pupuotenyo ti kunak, laksidek nga anak dayta a Cardo no salungasingenna ti pagayatak.” Dagitoy a saosao ti namkuatan met idin ni Semang a nangisingasing iti panaglinnaksidda koma nga agayan-ayat.
“Ammomon ti mapasamak no siak ti ikallaysam,” kinuna pay ni Semang iti naminsan ken ni Cardo, nupay ammona a yaw-awisna laeng idi ti pagladingitan ti pusona. “Kas iti panangpatapuakda ken ni Dadong idi nangasawa a dina pay la naturpos ti ad-adalenna, saandatanto met a bigbigen gapu kaniak. Diak kayat a maipadaka ken ni Dadong.”
“Ay, bay-am ida no dayta ti ammoda a naimbag,” impatangken ni Cardo idi. “Mabalinta ti agbiag a bukbukodta. No siak ti pampanunotem, awan ti ania man kaniak no pudno man a nagpaayka a mannala idi. Ammok a natakneng ti panggepmo... ket uray ngata met dagiti pimmusayen a dadakkelmo, raemenda ti panangisakitmo kadagiti kabsatmo. Makitak ti gapuanam. Pagpannakkelka met.”
Naituyang idi ti kallaysada iti kabiitan a panawen. Naulimek. Awan ti padaya. Ket sinaruno dayta ti pananglaksid dagiti dadakkel ni Cardo kadakuada. Ni tayab wenno pinggan, awan a pulos ti impatawid ti lakay kadakuada idinto nga adda naikari a daga nga agpaay a tawiden ni Cardo.
Nasinga ni Semang iti pannakailabegna kadagitoy a lagip idi naguyek ni Tata Pilong.
“Wen gayam, tata, “ insaridat ni Semang, “nanggatanganyo ngay iti pinagsugotyo?”
“Asino pay no di ni katugangam,” inyallawat ti lakay. “Isu met laeng ket ti masansan nga agbunubon iti nalablabes ngem ti masapulna nga iraep ta nalawa la ngarud ti talonna, ken ammona pay ketdi a no aglayus wenno rauten dagiti arabas dagiti mulatayo, dakkel ti mapastrekna kadagiti bunubon. Ket dakami met a mannalon a sangabirokan, sangaapuyan, di kad’ kumagatkami met iti nangato a presio nga ikeddengna ta awan metten ti sabali nga aglako iti bunubon. Ayna, kunak daytoy uray no katugangam, ngem nalablabes pay a panagtakaw ti ar-aramidenna. No mabalin la ngata ket bekkelennakami. Ngem addanto laeng... addanto la mangipaay iti pagnakmanna!”
Iti nakem ni Semang, kinunkunana: “Wen, addanto laeng. Ket saanak nga umasideg kenkuana ita uray man no sawarek ti sibubukel nga ili iti panagbirokko iti pagsugotko. Ad-adda la ngarud nga agpannakkel ken tumangsit ita. Awan, kunananto uray no adda met. Ken uray ngata no mayat nga aglako, ayna, naimbag no di marigatan nga agbayad ti gumatang. Ay, kukuana laeng dagita a bunubon.”
“Rabakem kad’ met ‘ta sangapungo kano ketdi ti pagbayadmi iti tunggal lima kakerker a bunubon!” kinuna pay ni Tata Pilong. “Nabuslon man wenno nakisang ti apit, masapul a bayadanmi, kas dawatenna. Kasta man met ti inaramidna idi naglayus itay napan a tawen.”
“Apay ngarud nga innalayo pay la dagiti bunubon, tata? Diyo koma binaybay-an a malungsot ta gunggonana.’’
“Naim-imbag laengen, nakkong , ngem ti mabaybay-an nga agkaruotan dagiti talon. Ken uray ngata no agkedkedkami iti nangato a gatad nga ikeddengna, ad-adda la ngarud nga ipangatona. Mabalinna la a lungsoten dagiti bunubon no dayta ti pagayatanna... ket saanto nga agkurang iti pagbiag bayat ti gawat. Ngem dakami... sadino ngarud ti pangalaanmi iti pagbiagmi?”
AWAN pay laeng ti bunubon a nabirokan ni Semang kalpasan ti tallo nga aldaw. Nakapagsaludsoden kadagiti kabangibangda nga away ken nakadanon pay idiay Siblot a pagtalonan ti maysa nga ulitegna, ngem kas iti purokda, nagsagaba met gayam iti kinadangkok dagiti arabas dagiti raep sadiay. Panggepna koma ti mapan iti ‘yan ni Tinong idiay Sta. Maria ngem kasikorna met ti kaadayo dayta nga ili.
No mapalabas pay laeng ti maysa a lawas manipud ita, saanton a maigiddan ti panagdawa dagiti sugot kadagiti nalangton a raep, nakuna ni Semang iti nakemna. Ken naimbag no di malungsotto metten dagiti bunubon iti sirok ti santol da tatang. Mabalinda latta a baybay-an a madadael dagidiay, a, ta nalungpon dagiti raepda idiay inumaan ken ania kadi met ti mapukawda no kas pagarigan awan ti manggatang kadagiti bunubon?
Immulog ni Semang. Inkeddengnan ti pananggatangna kadagiti bunubon ti katuganganna. Ay, sawenda la ti kayatda a sawen, nakunana idi agpa-lauden iti bit-ang sa kimmamang iti kalsada nga agpaabagatan. Agbiagkami man met ken Cardo a dimi masapul dayta daga nga ipatawidda kenkuana. Dagiti bunubon ti masapulko ita. Mabalinko met a bayadan ti ikeddengna a presio.
Bimmallasiw ni Semang iti rangtay a kayo. Nagsardeng a kellaat idi makadanon iti ruangan. Nangngegna ti panagbasbassawang ni Tata Sendong a kasla adda bugbugkawan ti lakay iti balay. Iti madamdama pay bassit, nakitana nga umulog ni kayongna a Dadong nga adien ni Cardo. Malagipna ita nga adda gayam talon daytoy idiay Siblot ket napan met ngata mangibaga iti bunubon iti amana.
“No ammom ti naimbag kenka, saan a ti la koma nagibelbellengam iti kuarta idi agad-adalka pay,” gimluong ti timek ni Tata Sendong. “Kakaasikam’ la iti inayo a makutoran ken mainitan iti talon tapno makapagadalkayo koma, tapno saankay’ koma a maipada kaniak a maysa laeng a mannalon. Ngem ania kadi ti inaramidmo? Kaska met la ken ni manongmo a Cardo a nangasawa ketdin iti babai nga… nga… ay, agtalawka man ditoy, anak ti sal-itka, ta amangan no maarrabiska!”
Nalawag a naimatangan ni Semang ti panagdumog ni Dadong iti baba ti agdan. Tinaliaw pay daytoy dagiti bunubon a naintar iti sirok ti santol sa timmallikud ket nagsarimadeng iti asidegna.
“Takawekto pay ketdi dagidiay a bunubon!” kinunana ken ni Semang a di met nakatimek. “Ammoda la ngaruden a napalalo ti rigat ti panagbiagmi, pagsasawanda pay la datao. Dida la koman ibaga a kayatda a pabayadan dagiti bunubon ta nalaglag-an koma a denggen…”
Insursurot laengen ni Semang ti ikikitana iti kayongna a nagpaamianan iti kalsada. Arimbutengen metten nga agtuloy iti paraangan. Immanges iti nauneg ket siiinayad a nagaddang nga agtibtibbayo. Apagisu nga umulog ni Tata Sendong idi makadanon iti arsadanan ti agdan. Kusilap ti impasabat ti lakay ket tinurongnan ti pinuon ti santol.
Timmangad ni Semang idi mangngegna ti panaguyek ti katuganganna a baket, ni Nana Minang, iti ngato ti agdan.
“’Bag a malemyo, ‘nang,” insawang ni Semang. Immisem iti apagapaman ti baket. Nakapagsaodan nga agina iti sumagmamano a gundaway, aglalo no agranada iti pagsekkaan, ket naripirip ni Semang a nangin-inut met laengen a mayamona ti bagina iti baket. Nalabit a maimutektekan met ngatan ti baket ti kinaimbagna isu nga awanen ti mangmangngegna a saosao ti ina ti asawana. “’Bag a malemyo, ‘tang,” insaruno ni Semang idi nagsubli ti katuganganna a lalaki.
“Ania ti masapulmo?” awan pay as-asin ti timek ni Tata Sendong ket nagtarus iti sirok ti balay.
“Umayak koma kua, ‘tang... dagidiay bunubonyo—”
“Nalakokon!” Immuli ti lakay ket inggagarana pay nga indagsen ti panagipayatna kadagiti pangal ti agdan. Sidudumog ni Semang a nagpuligos ngem nagsarimadeng iti ruangan. “Ay, dinak man ringgoren, sika a bakbaketan!” napigpigsa pay ita ti timek ni Tata Sendong a naipallating iti panagdengngeg ni Semang. “Ania ti pangipagarupanna, dinawatko dagita a bunubon? No pudno met la a nalaing dayta a babai a kas iti sasawem, ania ngarud ti kayatna a sawen iti dina pay panagtimek iti naminsan a nalabsannak iti garreta ni Ulling? Ala man, sika ti mangibaga!’
“Ania ngarud a di maalumiim ket—”
“Kunam ketdi a pudno a natangken ti panagnaknakemna. Ken sika met, pinasugsogankan sa pay metten kenkuana. Napalalo a kusilapmo idi. Ita... Ay, bakbaketan, aya. Ti ket nagawan a bain dayta a manugangmo! Ammona nga adu pay la a ngiwat ti pakanen, sa agad-adal ti adina idiay siudad, uray no ti met la koma pagmatrikula ni Dinong ti mabalinna nga ibingay iti bakpi nga awaten daydiay asawana. Ngem saan ta kayatna met ket a bubukodan tapno adda paggarampingatna!”
Ania met ti ammom a laklakayan ! dandani la impukkaw a kellaat ni Semang. Ania kadi met ti ammom ket ‘ta met la bagim ti ammom a yagawa. Kunam kadi a pagraramanak ti back pay? Saan. Isu ngarud a pinagbatik ta kayatko a makisao iti banko tapno maikabil iti nagan ni Dinong ti paset dayta a kuarta ta diyo met ngarud mairusok a palladawan iti uray sentimo a pagadalna nupay adda met mabalinyo. Kunayo ngata a raemennakayo dagiti annakyo gapu iti ar-aramidenyo kadakuada? Ay, saan, kaguradakayo, nangruna kenka a laklakayan!
Dagitoy... dagitoy koma ti kayat nga ipukkaw ni Semang iti katuganganna. Ngem saannan nga intaltalek ti gimmil-ayab a riknana. Nadagsen ti barukongna a nagawid ket namrayanna laengen nga imbuyat ti sakit ti nakemna iti panagsangitna apaman a simmangpet. Iti madamdama bassit, namles, immulog ket nagturong iti kamino real a pagurayanna iti lugan nga agturong idiay Sta. Maria.
AGSUGSUGOT ni Semang iti kinelleng iti ungto ti talonda iti kabigatanna idi pagammuan la ta mapasungadanna ni Tata Sendong a kasta unay ti partak daytoy nga agturong iti ‘yanna. Timmapog iti sinilong ket kumanabsuok ti panagaskawna iti rinaepan a dina pay ketdi pinili metten ti baddekenna. Adu la ket ngarud kadagiti sugot ti napayatna.
“Kunak ngaruden, kunak ngaruden a maituredmo ti agtakaw!” saanen a pinili ti lakay ti imbisikna.
“Agtakaw nga ania, tatang?”
“Ay, agindidiammo kano pay idi! Sadino kadi, kunak man, ti pakasarakam iti bunubon malaksid iti sirok ti pinuon ti santolko?’’
“Ngem, tatang—”
“A, wen, pudno a nataknengka unay a babai! Naggasat ketdin ni Cardo ta mabalinnaka a pagpannakkel. Ay, apo, kunak ngaruden a—”
“Nalabeskayo unayen!” bimtaken ti timek ni Semang ket nagwagteng ken nagpaddak pay gapu iti nalaus a pungtotna. “Rumbeng koma a dayawenkayo gapu ta dakayo ti ama ti asawak ken imbilangko metten nga ama. Ngem napunnuanakon… diak mairusoken ti kinarugit ti dilayo! No mabalinyo la nga ikastakasta ni Cardo, diyo mabalin nga aramiden dayta kaniak. Mabalinmi ti agbiag a dimi masapul ti ipuruakyo kadakami.” Rimsik dagiti mata ni Semang idi itag-ay a kellaat ti katuganganna ti makanawan nga ima daytoy. “Dissuandak laeng no dayta ti ammoyo a nasayaat. Ala, apay a diyo ngarud arikumkomen dagita a bunubon no pagarupenyo a kukuayo dagita!”
“’La ketdi, a. Asino koma pay ngarud ti adda bunubonna ditoy no saan a siak?”
Sumungbat pay koma ni Semang ngem isu met a mangngegna ti panagpukkaw ni Nana Minang. Timmaliaw. Nakitana ti katuganganna a baket a kasta unay ti pardas daytoy nga agturong iti ‘yanda.
“Ania kadi ti ar-aramidem itan, sika a laklakayan?” impasungad ni Nana Minang. “Adayoak pay laeng, mangmangngegkon ti panagbasbassawangmo. Kunak la ket no sadino ti turongem itay nangngegko ti panagtantanabutobmo iti paraangan. No nagsaludsodka koma pay nga immuna kaniak no asino ti nangala kadagiti bunubonmo. Ngem ti la adu a mapampanunotmo metten ket.”
“Ania kadi met ti sasawem, sika?” insarurong ni Tata Sendong.
“’Diay anakmo dita Siblot, nagsubli idi kalman apaman a nakapanawka a napan idiay Kasilagan. Inud-odanna dagiti bunubon ket intedkon, a, ta ania ngarud ti pagsugotna kadagiti raepna nga impunget dagiti arabas? Dika la ket nagbainen, a, iti manugangmo ta sinapsapam ketdin nga umay pagungtan. Ammom kadi a nakadanon pay dayta iti ‘yan ti adina idiay Sta. Maria iti panagbirokna laeng iti bunubon a pagsugsugotna ita? Rabiin idi sumangpet dayta a nagbaklay iti bunubon. No saan koma a ti la mapan makipulpog iti aso ti rinanrantam idiay Kasilagan, nakitam koma ti rigat dayta anakmo idi lumabas iti batog ti balay. Ti narigat ngamin kenka, lakay, mabainka a mangako a pudno a maipagpannakkel dayta a manugangmo.”
Nabayag a saan a nakatimek ni Tata Sendong. Tinaldiapanna ni Semang a sibabain. Nambarannan ti nanguyos iti sangkapetpet a bunubon iti kinerker nga adda iti asidegna sa rinugianna ti nagitulmeng idi di pay nagkirem ti manugangna a nakipinnerreng kenkuana.
“Ne, saanka nga agtakder latta ditan, a,” imbaw-ingna iti manugangna. “Agraepkan. Wenno dimon sa ketdi kayat a tulonganka nga agsugot, ha?”—O
Magatang ti Bannawag kadagiti kadagiti sukiyo nga aglaklako iti pagiwarnak ken magasin.
Para iti subskripsion, ag-email iti [email protected] wenno kauman ni Boy Balanag iti CP Number 09162692390.
Mabalin pay a magatang ti Bannawag iti
Shopee: http://bit.ly/Bannawag-Shopee
Lazada: http://bit.ly/Bannawag-Lazada
Para iti digital a kopia:
PressReader: http://bit.ly/3n83kNQ
Magzter: http://bit.ly/407pazG
Para iti dadduma pay a detalye, kontaken ti Circulation Department iti 8527-8121 Loc. 369, 09171360110.
Para kadagiti kompleto a sarita, nobela, daniw, salaysay ken dadduma pay, bisitaen ti opisial a website ti Bannawag iti https://bannawag.ph
Laglagipenyo koma met, kakailian, nga ag-join/i-follow (ka)dagiti official a social media account/page/group ti Bannawag,
iti Instagram: https://www.instagram.com/bannawagmagazine
iti Twitter: https://twitter.com/BannawagMagasin
Facebook Page: https://www.facebook.com/BannawagMagasin
Facebook Public Group: https://www.facebook.com/groups/bannawag.magazine
Dios ti agngina.
Isip pabaknangen, Bannawag ti basaen!
