Sarita ni JUAN S.P. HIDALGO JR.

(Immuna a naipablaak iti Hulio 3, 1961 a bilang ti Bannawag.)

Iti tay-ak ti pagbabakalan, no katibok ti dangadang,

Biag dagiti sabsabali, situtudio a naipatli;

Sipres, laurel ken lirio—lugar dida pinili,

Pagbitayan wenno kannag, ranget wenno dusa,

Padana amin no kiddawen ti ili ken taeng.

(MAUDI A PAKADA —Rizal)

MAYSAAK kadagiti napasag idi panawen ti sipnget iti rabaw ti daga, idi imkis dagiti pagilian ken namigerger dagiti umili; maysaak kadagiti napasag iti taaw, pantalan, kabambantayan, kabakiran, tanap ken katurodan, kadagiti siudad ken karayan. Maysaak kadagiti agtutubo a nangidaton iti biagna tapno agtalinaed ti pammati, kaugalian ken kannawidan a nangpanday iti panunot ken kinataok, tapno mapagkaykaysak ti ilik, tapno saan a mapukaw ti puli a nagtaudak, tapno rumang-ay ken bumileg, tapno pumintas ken maitampok.

‘Sino pay ti makaammo ita iti nakaitabonak? Maysaak laengen a lagip kadagiti sumagmamano a puso a nangyaon kaniak iti lubong. ‘Sino pay ti makaitudo kadagiti disso a nakapasaganmi: iti taaw, langalang ken siudad, kabambantayan ken kabakiran, karayan ken dan-aw? ‘Sino ti makaammo a dagitoy a napasag, napnuanda met idi iti arapaap, rikna ken panunot? Napasagkami iti rabii: kasipngetan a nangiwawa amin a masakbayanmi, nangtungday kadagiti darepdep ken kinalasbang ken kinaagtutubo. Ania ti kaikarian dagitoy a daton tapno agbiag dagiti agsagrap? Naindaklan met laeng ti panangiruknoymi kadagiti biagmi tapno agbiagkayo a sitatalna, iti laksid dagiti nagulib ken nadangkok, dagiti mangliliput ken naagum, dagiti manglimlimo ken mannulisog?

Uray no lagipen ita ni Anib ti disso a nangitabonanna itoy bangkay, saannan a maitudo. Ta iti panagpaut dagiti tawen, namalbaliwen dagiti disso: ket dagiti bakir, limmangtoda, timmayagda ken simmamekda; lemma dagiti karayan ken natebbag dagiti teppang; nayanud dagiti daga iti barukong dagiti bantay; nargaay dagiti bato kadagiti rangkis; kasla panawen aminen dagiti disso, nagluposdan, ket kalpasan ti mabayag a kaawanmo, kasla maysakanto laengen a ganggannaet kadagiti sigud a disso. Lagipem ida, kas pananglagip ni Anib itoy a disso, ket maaliawka. Dimonton kayat a panunoten, gapu ta narigat ti agbiddut; bay-amon ti panawen a mangidulin kadagiti banag a di masapul a lagipen. Ket adtoyak: maysa a nabaybay-an a tanem nga awan natda a tanda ken padeppa no di laeng daydi igam ken kallugong a nangisalakan kaniak iti adu a peggad; adtoyak a nabaybay-an ti panawen iti sirok ti managbaliw a langit, iti duri dagiti nabisked a kabambantayan, iti sibay dagiti narapis a kawayan ken pagarramut a daga, iti linong dagiti nalap-it a pan-aw; adtoyak a napasag nga agkabannuag: a pagayusan dagiti sumalog a danum, warsian dagiti nalamiis a tudo, a riingen dagiti gurruod, kimat ken ginggined, a pal-idan dagiti angin iti lubong, nga agkan dagiti nalamuyot a linnaaw. Adtoyak: lagipenyo—lagipendakami!—a siuulimek iti sango ti Namarsua; adtoyak a siiimatang kadagiti mapaspasamak iti rabaw ti daga, dagiti sangalubongan a tao ken naindaniwan a panagtubo dagiti mula!

Maysaak a biktima ti rikna ken panunot dagiti padak a tao: dagiti agkalikagum a mangilupit iti ammok a kalintegan ken wayawaya, dagiti padak nga agkabannuag nga immay met a kas kaniak iti tay-ak ti pagbabakalan tapno irupirda ti rikna ken panunotda, dagiti arapaapda a sinukog dagiti duduogan a di makaammo iti rikna dagiti agtutubo iti tay-ak ti pagbabakalan, biktimaak ti igam ti maysa nga agtutubo nga idi laeng a nakitak, nga iti apagbiit, iti nagbaetanmi a di ammo a gura ken pungtot, biag ken patay ti naginnagaw. Ket siak ti naidasay: iti daga a napno iti pintas ken lasbang, iti disso a pagpalpaliwaanmi koma no kapagam-ammomi iti sabali a panawen.

Sarita

Bay-am a Yebkas Dagiti Sabong

Ah, kaano pay daydi naudi a pannakakitak kadagiti naliday a rupa dagiti ingungotek: idi aldaw ti panagpakadak, iti mangrugin a bumtak dagiti ikkis iti ballasiw dagiti taaw, idi maukkonen dagiti agkabannuag tapno maipanda kadagiti tay-ak—dagiti naliday a rupa a napno iti lulua, rupa a diakton sublian iti kaano man tapno sirayan pay iti maminsan, dagiti saibbek a namakada: wen, ta maysaak nga agtutubo, masapul a maidatonak kadagiti dadakkel a gapu,  ta kalaslasbangan pay laeng ‘toy biag, kapagpagusan pay laeng dagiti darepdep; ta asino pay ti mapan kadagiti tay-ak: Dagiti lallakay? Dagiti duduogan nga agkunkuna: Gubat! Gubat! Masapul a makigubattayo! Tapno agsagabakami? Tapno maipatli dagiti biagmi: dagiti bin-i ti kaputotan a mangtubayto iti sumaruno a kaputotan; tapno maakasan dagiti saan a masapul a bin-i a mangdadael kadagiti sumaruno a kaputotan? Kaano pay dagidi kanito a panangpanawko kadagiti ingungotek tapno iruknoyko ti kinaagtutubok gapu iti amin nga adda iti ilik? Kaano pay dagidi? Mangrugidan a maburak iti lagip: mangrugidan a mapukaw kadagiti tanem—iti panaggibus dagiti siglo; maysaakon nga anasaas dagiti karayan ken tudo, arasaas dagiti angin, maysaak laengen a kanta a naumaanen dagiti dumadaniw iti lubong!

“Saanka a mapan,” kinuna idi ni nanang. “No maipatlika, ‘sinonto pay ti mangtawid kadagitoy a kinabaknang, dagitoy panawanmi ken amam? ‘Sinonto pay ti mangituloy kadagiti darepdepmi itoy a biag? Sika laengen ti maudi a mangikut iti naganmi: no maipatlika, agpatinggan kadakami ti kaputotanmi ket awanton ti sumaruno. Adu dagiti mapan. Bassit laeng daytoy a gapu tapno idatonmo dayta biagmo. Ad-adunto ti maipaaymo iti ilim no mataginayonmo dayta biagmo; ad-adunto dagiti magapuanam inton agsubli ti ulimek.”

Ngem ammona a mapaay laeng: ammona nga iti unegko, napegpegges ti riknak a manggundaway kadagiti pasamak tapno matun-oyko ti nadardaras a panaglatak ken pannakaitampok; ta bukodko ngamin daytoy a kaputotan ken panawen;  kukuami daytoy a pasamak: ammona a kaputotanmi ti maseknan ket masapul a dakami ti mangiringpas.

Iti tay-ak ti pagbabakalan, nagbalin a nakabutbuteng dagiti aldaw ken rabii: makapapatay a tagainep; kinapudno a napnuan ames ken awanan asi— ket dagiti laeng tartaraudi a lagip ti nangbibiag kaniak: iti uneg dagiti narabaw nga abut, iti baet ti bisin ken sakit, ti nalamiis a ramay ni buteng a mangar-arikap iti puso, iti rabaw ken sibay dagiti naidasay. Nakaal-alingget: anian a kinarungsot dagiti pada a tao; anian a naglaka ti pumatay; anian a naglaka ti agsebba ken ni patay! Masdaaw ti law-ang: nasirsirib pay ngem isu dagiti tao a mangigibus kadagiti kaputotan—dagiti ginasgasut a tao iti apagdarikmat laeng! Ta kasta ti gubat: kasta ti pagbanagan dagiti agririnnisiris a panunot ken rikna a mangidurduron kadagiti agkabannuag tapno mangparnuayda kadagiti tay-ak, tapno agaramidda kadagiti pakasaritaan iti lubong, tapno ibagnosda ti masakbayan dagiti pagilian.

“Maudi ket ngata daytoyen,” inyarasaas idi ti kaayan-ayatko iti naudi a rabii a panagdennami iti maysa a siled: dagidi apagdarikmat a sam-it ken di mabubos a waw, dagidi mailiw nga agek: agpigpigerger, agkabannuag, “maudi ket ngata daytoyen,” inyarasaasna manen.

“Saan,” kinunak: ammok nga agsubliakto kenkuana; umayakto manen kenka, kinunak iti nakemko, “Saanka koma nga agliday: dakkel ti kaasi ti Dios kadata; Kaasiannata; Dinatanto baybay-an.”

Dagidi nasam-it nga agek, dagidi nairut nga arakup, dagidi nalailo nga arasaas, dagidi nasakit, nauneg ken babassit a kuddot, dagidi nalagda a kari, dagidi kararag ken saibbek: amin dagitoy, pinapigsadak, iti sango dagiti peggad a nakaisar-ongak; amin dagitoy, nagbalinda a bagnos tapno mapasimbengko ti panunotko kadagiti kanito a dumawdawat iti sibubulsek a panangidaton iti biag; amin dagitoy, inyasidegdak iti taeng a pinanawak tapno malipatak iti uray apagdarikmat laeng, ti makapakullayaw a buya ti gubat: dagiti agkaraiwara a bangkay, dagiti darada, napisangpisang a lasag, dagiti ngilngilawen, dagiti sugat nga inaraken dagiti igges, angot a makarurusok, asuk a makaulaw, kanalbuong dagiti bomba, kanion ken nadumaduma pay nga igam; ti ikkis dagiti mapasag, asug dagiti masugatan ken agngangabiten; dagiti agkabannuag, dagiti natenneben, dagiti malalalaki, amin dagiti naisar-ong: kimterda iti lansad dagiti barukongda: dagiti nabayog ken kayumanggi a barukong. Ket amin dagidi lagip nga inkuyogko iti tay-ak, nagbalinda a nabileg a kaptan, maysa a pagpatawan kadagiti napegges ken nakaam-ames a pasamak.

Saannak a pinatured dagiti nakaisar-ongak a peggad: pinagbalindak ketdi a maysa a takrot; linasanglasangdak dagiti pasamak: nangwakwakda kadagiti nauneg ken nasaem a sugat iti bagi ken kararuak, ket bayat ti pannakidangadangko, nain-inut a nadadael ti panangipategko iti sangkataoan: nadadael dagiti napintas a langada, nagbalinda a narungsot nga ayup—awanan Dios.

Kitaem ti langa ti tao nga agmaymaysa iti kasipngetan, iti bukodna nga abut, nga iti ania man a kanito, maysa a granada ti mabalin a maipuruak kenkuana, wenno maysa a nagtagibayoneta a kabusor ti umay a mangkaradap kenkuana: riknaem ti timmangken a buteng iti lansad ti barukongna, sa ipakitam iti lubong: saan kadi nga isu met la daytoy a buteng ti mangbekbekkel kadatayo iti uray sadino man a yantayo?

“Awanen, awanen, awanen!” imkis dagiti maingel: naidasayen amin a namnama; narpuog dagiti sarikedked; rimmukman dagiti dadaulo a nangyik-ikkis idi iti: “Gubat! Gubat! Masapul a makigubattayo!” Ket dagidi immunan a napasag?  Dagitinto pay matay kalpasan ti pannakairukma ti kalintegan, panunot ken rikna?

“Itabontayo ida ditoyen, Sir,” kinuna ni Anib Sanchez, maysa a teniente a taga-Pangasinan.

“Pardasanyo laeng,” kinunak. Diak kayat a matmatan ti langa dagiti napasag; dagiti rupa ti nadadael a tao, nalasanglasang a bagi: ladawan  a diak maitarayan, a mangkamkamat kaniak iti amin a papanak. “Bassit la ti nabatin a kanitotayo ditoy. Madamdama pay, asidegdanto unayen. Masapul a makagtengtayo a dagus iti dayta a kabakiran.”

Iti sirok dagiti bituen, dagiti tudo ken bagyo, sinursurot dagiti dapanmi dagiti desdes a di pay naasak, dagiti dalan nga awan masnop a bagnos, dalan nga agturong iti ania man a mangipaay iti namnama, wayawaya ti kararua, dalan a mangitudo iti baro a bigat, parbangon a di mabilang. Nupay kasla ayup a maan-anupan, dakdakkel nga amang ti wayawaya a nariknami iti laksid dagiti bakir ken kabambantayan, kadagiti turod ken taaw, karayan ken dan-aw. Kadagiti ili, siudad ken kararua dagiti naibalud, saan nga agsarday dagiti ikkis ken asug: dagiti kakaasi ken mailupitlupit, dagiti biktima dagiti nadangkok ken narungsot, dagiti among a nagtaud iti sabali a daga.

“Bumabatayo inton rabii,” kinunak kadagiti pasurotko. “Balsentayo met ida. Iparamantayo met kadakuada ti ranggas nga impalak-amda.”

Ngem uray pay no kasano ti kabuslon ti dara nga isuyatmo iti daga, uray no tinaem ti daga iti nalabaga, saanmo a maikkat ti apuy iti rikna ken panunot ti tunggal maysa tapno agsardeng ken makapagadal: sumarunonto manen dagiti sabali a kaputotan ken aramidendanto manen daydi inaramid ‘di naudi a kaputotan, ket maulit-ulitto dayta a pannakaisuyat ti dara; awanto ti patinggana: gapu ta ti riknak ita, kastoyto met laeng ti rikna dagiti umay a kaputotan, uray iti sabalinton a langa, sabalinton a pannakayebkas.

Nagtuloy ti riribuk iti lubong: nagudua dagiti nasion, napukaw dagiti kaputotan, immay dagiti uppat nga anniniwan ket binuybuyada ti nakalkaldaang a nagbanagan dagiti tao: dagiti naipatli nga awan ti nakaikarianna, dagiti agkabannuag a napasag gapu kadagiti pammati a nakayanakanda, gapu kadagiti rikna a sinukog dagiti duduogan. Nagdakiwas dagiti dapanmi kadagiti deppaar: sinapulmi dagiti pigsa a mangpasubli kadagiti pukawmi, inyikkismi dagiti asugmi kadagiti mannakabalin: dimngegda, nagsaganada:

Nagkaykaysa dagiti dalluyon dagiti nabileg nga igam: nagkarayamda kadagiti nadumaduma a pantalan dagiti baybay: “Wayawaya! Wayawaya!” inyik-ikis dagiti agtutubo: ngem nangibatida kadagiti nabuslon a dara, nangitugotda kadagiti nauneg a sugat, nangparnuayda kadagiti adu a tay-ak.

“Daytoyen ti kanibusanan amin a gubat,” kinuna ni Anib. “Saanton a maulit daytoy. No maulitto pay, kanibusananton ti lubong: awanton ti mabati a tao iti rabaw ti daga.”

Linaglagipko daydi a sinaona. Linaglagipko daydi ta ammok a pudno. Ammok itan ti rikna dagiti agkabannuag a mapasag, dagiti maingel a maidasay: ania dagiti medalia, ania dagiti monumento, ania dagiti bitla, ania dagiti daniw: no maysakan a natay, no maysakan a paset ti daga?

Sabalin ti turong dagiti dalluyon: masunsonen dagiti kabusor kadagiti kabambantayan; maiwalwalangdan kadagiti desdes; kadagiti nasamek a bakir, iti tapaw dagiti danum, iti ngarab dagiti dissuor.

“Agpatinggada la ditoyen,” kinuna ni Anib Sanchez.

Nagtung-edak.

“Ania ti aramidem inton agsublitayo idiay Manila, kalpasan ti gubat?” sinaludsodna.

Immisemak laeng. “Agkandidatoakto met ngata iti kinaalkalde,” kinunak.

Immisem met. “Naimbag,” kinunana. “Adunto dagiti rummuar a buaya kalpasan ti gubat. Adunto met dagiti agparang a maingel ngem dida ammo dagitoy. Dida amo dagiti rigat iti tay-ak.”

Napintas dayta nga aldaw a panangibagak kadagiti darepdepko. Nadalus ti langit ken adayon dagiti nangisit nga asuk dagiti igam ken uni dagiti eroplano: agkaykayaben ti wagayway ti dagak iti dandani amin a paset ti ilik; apay a diak nalapdan ti nagarapaap manen? Asidegen ti panagsublik kadagiti pinanawak, dagiti ipatpateg ken ti ay-ayatek; maysaakton a politiko, maysaakto kadagiti mangdalus iti narugit nga ili.

Ngem napardas ti panagtulid dagiti kanito: dandani saankon a masiputan ti panagbaliw dagiti tay-ak, ket iti sumagmamano nga aldaw, addaak manen iti kabambantayan, kumamkamat kadagiti kabusor a diakon kayat a makita, mangbuya iti panagbugsot dagiti mapasag, panagrigat dagiti masugatan.

Ket dimteng ti kanito nga innak inur-uray: ti maysa a ganggannaet nga idi laeng a nakitak, idi laeng a nakapinnerrengko iti apagdarikmat: iti baet ti gura ken pungtot gapu iti ayat nga agbiag iti sabalinto pay a panawen, awan saon-sao, ni apagdarikmat la koma a pannakakigtot wenno panagbuteng: naginnagaw ti biag ken patay iti nagbaetanmi: ammok a nasiglatak met, ngem sabali ti adda kaniak: naumaakon iti pinnatay, maysaakon a takrot ket kayatkon ti agsubli iti ili a naggapuak tapno agbiagakon a sitatalna: ket nagsinnungbat dagiti adda kadagiti imami: nabibinegak, naulawak, napasagak. Nagsasaruno a kanalbuong: adu pay, ngem saankon ida a nangngeg.—O