Nobela ni ARIEL SOTELO TABÁG
(Grantee, 2013 National Book Development Trust Fund para iti Nobela nga Ilokano)
4 | AGIN-INIT-AGTUDTUDO
APAGISU A MAKALAS-UDDA ITI BARIO TAPEL a dayaen ti poblasion ti Gonzaga a kabangibang ti ilida a Santa Teresita idi aglikig ni Apo Init. Nasisirap ni Felipe ta saanen a maabbongan ti linong ti kalesa ti rupana. Panagriknana, natadem a banag ti raya ti init a naigayang kadagiti matana. Iti laksid ti panagar-arbisna, di man la nasebseban dagiti napudot a raya. Nariing la ket ngarud ti pamniitna manipud itay agmatuon a panangrugi daytoy init-tudo.
“Ho! Ho!” Pinabangagna ti timekna. Ginutadna iti apagapaman ti rienda ti kabalio. Nagsardeng ti ayup. Ginaw-atna ti payabyab iti likudanna. Nakitana ni inangna a makumikom nga agisursurat iti bassit a kuaderno daytoy. Konkontaren la ketdi daytoy ti naglakuanda iti laga. Adda iti likudan daytoy ti sumagmamano a lakoda nga alat, lagpi, ikamen, sagatan, basket, payabyab kada kattukong. Addada pay nakabitin iti bakrang ken likudan ti kalesa kas iti indayon, baki, labba ken bigao.
Innala ni Felipe ti galon a namarkaan iti Caltex iti abay dagiti balonda ken dadduma pay a gamigamda. Adda dita ti talunasan ken arnis a bellang. Bukodna nga aramid ti arnis. Kinopiana ti nabasana iti komiks iti Bannawag. Ilimlimedna kada lilongna a Luciano ken inangna isu a nabungon iti lupot ket ibagana a gagangay laeng a kayo napia laeng a pangabogda no adda mangkamat kadakuada nga aso. Masansan a sursuruenna idiay bangkagda iti Turod Dir-an no kasano nga aramaten segun iti detaliado a panangilawlawag ti autor iti nasao a komiks. Permi a tangkenna. Nagkamali iti naminsan a naipalek iti takiagna ket mano aldaw nga inag-agalna.
Linuktanna ti galon. Intangkulongna. Naipasirna ti bullalayaw iti tuktok dagiti niog iti laud. Dita ngata ti Villa, nakunana iti nakemna. Adda saggabassit a rissik sadiay a disso. Kimat? Ngem awan met ti gurruod. Impapanna a bunga laeng ti pannakasisirapna.
Galiera Queen (MAUDI A PASET)
Nakarikna iti gin-awa idi makainum. Insublina ti galon. Pinatarayna manen ti kabalio. Wenno pinapagnana. Ta masapul a nainayad laeng ti ilalabasda kadagiti kabalbalayan. Tapno makita ida ti tao—mabinsirda dagiti lakoda. Masapul a nabuntog tapno mapasimadaanna no adda agampara a gumatang.
Mapanen a dua a tawen a kastoy ti aramidda ken inangna. Sangapulo a tawenna idi maipakona ti kalesa. Ket agtawento metten iti sangapulo ket dua. Nanglangit. Inton Biernes gayam, kasangayna— agtawenton iti sangapulo ket dua.
Kayatna a sawen, Martes ita. Saan ngarud a karkardayo ti panagsagabasabna. Manipud nagpakita kenkuana ti dakkel a tao nga agtabtabako iti sirok ti kallupit, mariknana a tunggal Martes ken Biernes a kasla agtrangkaso. Nadakamatna iti naminsan ken ni inangna ti marikriknana. Ngem kuna met daytoy a pamniit laeng ti agdakkel. No pudno ti kuna ni inangna, mabayag pay ngarud a mapadasanna ti kastoy. Amangan no agingga iti agtawen iti duapulo a mabalin nga agsalteken ti kadakkelna. Ngarud, adu pay a Martes ken Biernes ti palabsenna a kasla panaggurgurigorna.
Adu pay a Martes ken Biernes a panagan-anusna. Wen, a, ta isu met ti kaaldawan ti dapon iti ilida ket isu ti panagpasadana iti kalesa. Masayangan met ngarud iti dua a nikel a plete ti tunggal pasahero nga agpapan iti wenno agawid manipud iti dapon. No apay ketdi met a nairana la unay a Martes ken Biernes ti kasla panaggurigorna.
Nalagipna la ket ngarud ti napasamakna idi sardam kalman kalpasan a naipakatna dagiti pagsilona iti billit, banias ken bao’t talon a pangal-alaanda pay iti sidaenda. Gapu ta atapenna nga adda pakainaigan ti dakkel a tao iti panagpampaniitna tunggal Martes ken Biernes, masansan nga irantana ti agpakarabian a lumabas iti kallupit a nagpakitaan daytoy. Ngem nabayag a saan a nagpakpakita—idi man laengen kalman. Sinippit ti aliaw ket nagtigerger. Ngem inturturedna ti immasideg. Daydiayen ti inur-urayna a gundaway. Malaksid iti dayta, amangan no mabalinnanto a pammutbuteng ti kaadda ti am-ammona a di-katatawan.
Kas iti sigud, agtabtabako ti dakkel a tao. Bayat ti yaasideg ni Felipe, uming-ingel ti angot ti aglawlaw—naglaok nga ingel ti tabako ken angdod ti di madigdigos nga ayup.
Idi makaasideg ni Felipe iti mapan a tallo deppa laengen ti nagbaetanda, nariknana ti bagina a nagbibineg ken saanen a makakuti. Nalabit, gapu iti agtultuloy a panagtigergerna.
Nagsao ti dakkel a tao—nabannayat ken nalawag: “Naragsak a panagkasangay, Felipe, kaanakan. Laglagipem a kalpasan ti panagkasangaymo, agagaskan. Kas ken ni amam. Saysayaatem. Itundanaka iti balligi ket pagtamedandakanto dagiti tattao.
“Dimo patpatien daydiay duogan a lakay. Salsalawasawennaka. No kayatmo a respetarendaka, masapul nga ipakitam a napigpigsaka. Ipakitam nabilbilegka ngem kadagiti sabali. Ti panagagasmo ti maysa a kangrunaan a wagas tapno matungpalmo dayta.
“Naawatannak, Felipe, kaanakan?”
Napuotan lattan ni Felipe ti bagina a nagtung-ed. Dayta laeng ket nagpukawen ti dakkel a tao.
Kas idi damo a nagpakita ti dakkel a tao, impapan ni Felipe a nagparparmata.
Wenno nagtagtagainep. Amangan no nakaturog a nakatakder. Ta kabaelanna met ti kasta a nakatakder a maturog nangruna no maidekket ti bukotna iti kayo. Ngem saan, saan a nakaturog kadagita a gundaway a nagpakita ti dakkel a tao. Nakapatpatak iti panunotna. Nakalawlawag iti panagdengngegna dagiti sinao dayoy ket inawagan pay daytoy iti kaanakan.
Kaanakan? Kayatna a sawen, ulitegna? Ngem awan ti kasta katayagna a kabsat ni inangna. Awan met ngarud ti kabsat ni tatangna malaksid iti daydi natay nga inyanak daydi lilangna. Wenno isu daytoyen ket maysan a marmarna?
Ngem saanna a kabuteng. Kakaisuna a nasayaat met kenkuana. Kasla ad-adda pay ketdi a para ibagnosna ngem da inangna ken lilongna a Luciano.
Ti adatna, idi rabii, natagtagainepna man metten ti puraw a lakay a kaing-ingas ni tatangna nga isu la ketdi ti ibagbaga ti dakkel a tao a duogan a lakay. Wen ta iti tagainepna, kuna ti puraw a lakay a saan koma nga agag-agas agingga nga agpakpakita kenkuana iti personal wenno iti tagainep ti burangen idiay kallupit. Ta no saan, ti kano pamiliana ti umuna nga agsagaba.
Panagriknana, agpimpinnadakes pay ketdin dagitoy dua a nakakaskasdaaw a parsua. Inawagan ti puraw a lakay iti burangen ti dakkel a tao. Iti tagainepna, nasuron ni Felipe. Bugkawanna pay ketdi ti puraw a lakay. Sa igay-atna a dangran. Isu metten ti panagpukaw daytoy. Idi kuan, saanen a makakuti. Kasla siririing ti panunotna ngem matmaturog ti bagina. Agingga a naikagumaanna ti natarimbangon. Nagbanaganna, pimmarparbangon la ket ngarud a masemsem. Saan la ketdi a kayat daydiay a puraw a lakay nga agballigi koma met wenno maam-amo, kas inkari ti dakkel a tao.
Itay makariing, dina dinakamat ken ni inangna ti nakitana idi kalman ken ti natagtagainepna idi rabii. Amangan no pagelandanton a mapan iti kallupit. Wenno amangan ta agpasugnod ti dakkel a tao ket saanton nga agpakita. Numona ta ti ibagbaga daytoy, maisupadi ti ibagbaga da lilongna a Luciano ken inangna: “Saan a kinatakrot ti panangliklik iti riri; ti agbiag iti tadem, iti tadem met a pumusay; dakes ti makiringgor.”
Wenno dagiti ngata ibagbaga da lilongna ken inangna ti makagapu iti panagtagtagainepna iti puraw a lakay?
Kasano a di makiringgor ket ali met ta pamay-anda a panangsutil kenkuana? Bay-anna latta ngaruden nga ay-ayamenda ti biagda? Bay-anna lattan a pagkakatawaan dagiti tao ti kasasaad ni tatangna? ‘Minsanton!
No kayatmo a respetarendaka, masapul nga ipakitam a napigpigsaka, a nabilbilegka ngem kadagiti sabali.
Isu a masansan latta a makikabil. Saan ketdin a maikapkapitan ta malaksid a kabaelanna a kontrolen ti bagina, mapilina metten ti pangdunggiaranna iti kakabilna. Ken masansan nga agtutulagda nga awan ti agipulpulong. Kinapudnona, no saggaysa laeng dagiti kakabilna, laklakaenna laeng. Isu a sagdudua, pasaray tallo dagiti kadinnanogna. Agingga iti daringungo met la ketdi no kua ti ipalayna kadagitoy.
No adda mairana a makakita kadakuada wenno adda agpulong a kinabilna, saanen a kas idi damo a binay-anna lattan a dinisidirda no asino ti nakabasol. Kabaelannan a salakniban ti bagina. Kabaelannan nga ilawlawag no ania ti napasamak.
Isuda ti immuna a kimmarit; inawagandak iti lupoy; agsusutilkami laeng.
Dagita ti ibagbagana no kua. Isu a no asino pay ti napagdarana, masansan nga isu pay ti ungtan ti dadakkel daytoy.
Adda dagiti inatiwna iti dinnanogan a mayat a makigayyem kenkuana. Ngem dina kayat. Malaksid a makumikom kadagiti obrana ket awan tiempona a makikuykuyog kadagitoy a mapan agsisirip kadagiti tinaleb a kasilias wenno agkalos idiay karayan, ammona a bolbolatsingenda laeng. Saan a mamati a kalpasan a kinatkatawaanda ken kinadinnanoganna payen ida, napategen kadakuada. Mamati a mabutengda laeng. Respetar a kas kuna ti dakkel a tao. Respetar iti pigsa ken kabaelanna. Saan ketdi a respetar kenkuana kas padada nga ubing wenno asideg pay ketdi a kabagianda.
“Patarayem bassiten, Ipi,” kinuna ni inangna ket natiag ni Felipe iti panagpampanunotna. “Agawidtan.”
No nagsapa pay met, kunana koma. Ngem saanen a nagun-uni. Nasayaat met ta makainana met bassit. Masapanto manen a mapan agsangat kadagiti silona (saan a nakasangat itay ta sinapada ti nagbiahe). No nangala dagidiay silona, mabalin a natayton inton bigat dagiti nasiluan. Sabagay, adu met ketdi ti masilsiluanna. No dida maibus ken inangna, pindangenna dagitoy. Mapan pay ketdi no kua isursor ni inangna wenno isukatna iti asin wenno bugguong.
Sigud a kaykayatanna no maibayagda ken inangna iti dalan wenno no adayo ti magtengda. Ta sangkasiripna ngamin dagiti lugar a mabalinda nga umakaran. Ngem manipud impapilit ni inangna a dida umakar, awanen ti ganasna nga agsirpat iti mayat a disso.
Kinapudnona, dayta ayatna a makaakar ti nagpuonanna nga arisgaranna a masursuro ken mabaelanna nga ipako nga agmaymaysa ti kalesa. Apagsagpatna iti sangapulo idi. Kasangayna pay ketdi. Malagipna ta apaman a nabaelanna nga impako ti kalesa, kinurimesna ti bolsa ni inangna ket nangala iti dua a nikel, napan idiay ili ket napan nagmerienda iti monay idiay Talbo’s Bakery.
Ngem di met gayam kayat ni inangna ti umakar.
Naibagana pay idi a mapanda la koman sumurot kadagiti kakabsat ni inangna idiay Ilokos. Tapno mayadayo ni tatangna kadagiti nasutil a kalugaranda. Ngem impetteng ni inangna: No sadino ti nakaitikleban, isu ti bumangonan.
“Ditoy a naala ni tatangmo ti kigtotna. Ditoy met laeng nga umimbag.”
“Saanen nga umimbag, inang,” kinunana idi.
“Ta apay?”
“Gapu ta masaduten nga agbiag. Gapu ta awanen da tatang ken inangna. Dina kayat ti lumaing para kadata.”
“Naglaingka ketdin a sumao, Ipi! Nakaal-alaam iti kasta a panagrasrasonmon?”
Nakapungtot ni inangna idi. Gistayan pay nakasangit. Saan a nakisasao daytoy kenkuana iti mano nga aldaw.
Isu nga awanen ti aarisgaran ni Felipe nga umakar pay. Insiarenna laengen ti trabahona.
No kayatmo a respetarendaka, masapul nga ipakitam a napigpigsaka, a nabilbilegka ngem kadagiti sabali.
Insiarenna laengen a taraknen ti bagina. Tapno napigsa ken nabileg. Saganaanna ti kuna ti dakkel a tao a panagagasna—wagas tapno agballigi ken aglatak isuna.
“Kasangay ni tatangmo ita,” kinuna ni inangna idi agangay. “Ikiwarko ‘tay diket.”
Saan a nagun-uni ni Felipe. Inam-amirisna ketdi a gistayan agpada ti kasangayda nga agama. Isu nga ibaganto manen ni inangna a maigiddan metten ti kasangayna iti kasangay ni tatangna. Ala, inkiwar la nga agpayso. Ngem di la ngata mabalin koman nga aginkiwar met ni inangna inton kasangayna? ‘Imbag la ketdin ta dina yen-entrega amin a masapulanna iti kalesa. Ur-urnongenna daytoy iti tukot ti lakasana. Isu nga inton agkasangay, mapanto idiay ili ket padasenna met ti gumatang iti kalluto a tinapay ken Coca-Cola a nangisit. No asideg la koma ti Aparri, mapan met koma bumuya iti Pilipinas Kong Mahal a pagbidaan da Fernando Poe, Jr. ken Susan Roces, kas nakitana iti anunsio ti Bannawag. Nagmayat man a matmatan ti natagapulotan nga isem ni Susan Roces. Nagkidem ta nariknana a nagkulaiseg ti mabagbagina. Inisinna ti tugawna ta kasla napungot dagiti apagtubo nga urmotna.
Ngem nagkirpa ti marikriknana idi malagipna ni tatangna. Nabainan la ket ngarud. Ap-apalanna ni tatangna. Ngem rebbengna kadi nga apalan ti kas iti amana? Ni amana a kasla lattan napakleb nga alsong wenno ayup a nataldengan? Ad-adda pay a mabalin nga apalanna ti dakkel a mabagbagi daytoy.
Kas kadagiti masansan a panaglakoda ken inangna, pinanawanda a nakatugaw iti bangko iti sango ti balayda. Sinaklot daytoy ti banduriana; naglinamma ti dakkel a mabagbagina. Binilin ni inangna a di koma pumampanaw. Nagtungtung-ed met daytoy.
Saan latta manen a nagun-uni ni Felipe. Dina ammo ti ibagana iti amana. Ken kadagiti gundaway a kinasarsaritana, sabali met ti isungsungbat ni tatangna. Dina maaw-awatan. “Adda ‘Apon! Adda ‘Apon!” kunkunana lattan.
Isu nga aglalabbet ti mariknana tunggal kasaona ti tatangna. Maasian? Makapungtot? Dina ammo. Aglalaok. Ta no saan koma a kasta, dina koma napadpadasan ti nakiringringgor. Adda koma met nangisuro kenkuana a nangipako iti kalesa. Nga agarado. Nga agpastor. Dina koma inan-anusan ni inangna a limitado met ti ammona kadagita nga obra ti lalaki. Ken sagpaminsan, ni lilongna a Luciano. Sagpaminsan, a, ta adda met bukod a pamilia daytoy nga asikasuenna. Malaksid nga immakarda metten iti kalsada nga asideg idiay ili.
Ngem basol kadi ni tatangna dayta a kasasaadna? Kuna ni lilongna a Luciano, nakigtot idi tiempo dagiti Hapon.
Hapon manen! Tokinnada a Hapon!
Nasaplitanna ti kabalio ket imparpartak daytoy ti nagtaray.
“Saysayaatenyo met, a, apo,” kinuna ni inangna a madlaw a masemsem iti tonada daytoy.
PINAGINAYAD NI FELIPE TI KABALIO idi makagtengda iti mismo a poblasion ti Gonzaga. Nagsardengen ti tarakitikna. Isu met ti yaaplaw ti nalamiis nga angin. Adda pay laeng ti puyupoy ti amian.
Labsandan ti poblasion ket rugian koma manen ni Felipe a papartaken ti kabalio idi paraen ida ti tallo a lallaki. Nagpatnga dagitoy iti tengnga ti kalsada isu a ginutta ni Felipe ti rienda ti kabalio. Inwarasna ti panagkitana ket nadlawna a karaman dagiti nagampara kadagiti ummong ti lallaki ti sirok ti mangga nga adda sangsanguenda a bassit a lamisaan ken adda botelia ken basona— kayatna a sawen, agiinumda.
“Ho!” kinunana ket ginuttana ti tali ti kabalio. Sabali ti nagparikna kenkuana isu nga inkanayonna nga inggalut ti rienda iti puon ti tugawna. Tinaliawna ni inangna ket nakitana a siaalisto daytoy a nangidalimanek kadagiti naglakuan ken listaan iti tampong daytoy.
“Paskuaendakayo man ket naibus metten ‘tay layaw a nagsasanguanmi,” kinuna ti maysa a nangtangad kadakuada. Nalagip ni Felipe dagiti eksena iti komiks iti Bannawag. Agawid ti bida a lalaki ket arangen dagiti agiinum a lallaki. Kabilenda ti bida a lalaki ket uyosenda amin a kuartana.
Sabali ti nagparikna kenkuana ket ginaw-atna ti nabungon iti lupot nga arnisna.
“No nabayag metten a nalpas ti Paskua, kakabsat,” kinuna ni inangna. Nadlaw ni Felipe ti panagtigerger ti timek daytoy.
“Nalamiis pay met, ading,” inkidday ti maysa pay a lalaki ket kasla napitik ti piditpidit ni Felipe. “Isu ngarud nga agpabpabarakami. Ngem naibusankami ngaruden.”
“Dispensarenyo, kakabsat, ngem manmano bukel met ti nailakomi,” kinuna ni inangna. Inirutan ni Felipe ti petpetna iti nabungon nga arnis.
“Ali ket no kasta,” kinuna ti maysa nga immasideg iti bakrang ti kalesa, “mabalin met dagitoy nga isukat idiay tiendaan.”
Dayta laeng ket siaalisto ni Felipe a nanguyos iti arnis. Limmagto. Pinanalteekna ti agsumbangir a takiag ti lalaki a mangguyguyod iti indayon a nakagalut iti bakrang ti kalesa.
Tak! Tak!
Nakigtot ti lalaki a nangikanayon ti panagilusna a dina ammo ti sagidenna kadagiti takiagna. Kabayatanna, nagpaarayat ni inang ni Felipe.
Nupay nakigtotda, siaalibtak met dagiti dua nga immasideg kenkuana. Ngem nalagip ni Felipe dagiti puon ti kayo idiay bangkagda a nagsursuruanna.
Tak! Tak! Tak-tak-tak!
Inikkanna dagiti gurong, luppo, ima ken takiag dagitoy. Agpapadadan nga agil-ilus. Nakitana a timmakder dagiti lallaki iti igid ti kalsada. Timman-aw met dagiti tattao kadagiti balbalayda. Siaalibtak ni Felipe nga immuli iti kalesa. Ket impennekna a pinataray ti kabalio. Dinan inkaso ti panagporpordios ni inangna ken ti rasaw dagiti lallaki a pinanalteekna.
URAY IDI IPARNGEDNAN TI KABALIO iti sirok ti mangga, sumsumariaen latta ni inangna. Kuna daytoy a binay-anna latta koman dagiti lallaki. Wenno idi napanalteekna dagitoy, inurayda dagiti tattao tapno rinisutda.
Saanen a nagun-uni ni Felipe. No maminsan, talaga a di usaren ni inangna ti panunot daytoy. Di ngata koma impaturay dagidiay nga artek a nalabusan ti kalesada? Ket no inurayda dagiti tattao, isuda ngata ti ayonanda? Ket no maibayagdan ngay? Makaikiwar pay ngarud ni inangna iti para iti kasangay ni tatangna?
Ngem saannan nga imbaga dagita. Ibaganto manen ni inangna a ti la masasaona. Nga isuna ket aginlalaing; a pilosopo.
Dumayamudom ni inangna a simrek iti balayda. Napan met iti likud ti balayda ket nagsakdo iti bubon iti pagpainumna iti kabalio. Sa kalpasanna, napan nangala iti urnongna a ruot iti langgosti iti kamarinda. Pinuruakanna ti kabalio.
Itangtangkulongna manen ti galon idi agsubli ni inangna iti ayanna.
“Awan met ni tatangmo dita balay,” kinuna daytoy ket nakadidillaw nga ad-adda ti tigerger ni inangna ngem itay naarangda. Aglulusiaw ti rupa daytoy. Nakarkaro pay ti danag daytoy ngem itay sinaed ida dagiti lallaki.
“Inka man ibaga ken ni lilongmo ta mapanko kitaenen idiay bangkag,” kinuna manen ni inangna. Apagsao daytoy, nagpaabagatanen.
Sinakayan ni Felipe ti kabalio ket nagturongen idiay ayan da lilongna a Luciano.
NADANON DA FELIPE KEN LILONG LUCIANO da inang ken tatangna iti ayan ti kallupit. Apagbabana manipud iti kabalio, naidarekdeken iti nagtakderanna. Kunam la no ti gurruod ken kimat, nakipagkaykaysa iti nadagem a sangit ken ikkis ni inangna a naigusod iti barukongna.
Nakatangad lattan ni Felipe iti kallupit. Saan a makauni. Kunam la no ti dilana, naiparnged. Kas iti panangiparnged ti tali a naigalut iti kababaan a sanga ti kayo a kimmamang iti tengnged ni tatangna.
“SANTA MARIA, INA TI DIOS, ikakaasinakam’ a managbasol, ita ken iti oras ti inkam’ ipapatay. Amen.”
Napatak ken ni Felipe dagiti maulit-ulit a balikas nupay agarup intanabutob ti panaglualo ti sumagmamano a babbaket a kaarrubada. Kas nakairuaman dagitoy, segun iti nangngegna a patanganda idi kalman ken ni inangna, tunggal maikatlo nga aldaw ti massayag a rugianda ti lualo para iti minatay. Ulitendanto manen daytoy iti malem sakbay ti pannakaitabon ti minatay iti maikasiam nga aldawna.
Masdaaw laeng iti kaadda met gayam dagiti sumaranay kadakuada. Malaksid kadagitoy babbaket nga aglulualo ken addada sumagmamano a timmultulong ken ni inangna kadagiti trabaho iti kosina, addada dagiti lallakay a nagpalapala iti sangoda ken sabali met dagiti nangaramid iti lungon ni tatangna.
Patien ni Felipe a dakkel a banag ti kuna ni inangna nga inaldaw nga aginkiwar ken agparti iti tallo kabukel a kamanokan ken inton tabon, partienda ti maysa a baka.
Tallo a rabii metten a diretso nga immay dagiti babbaro ken babbalasang. Addada nagaramid iti sinansabsabong manipud iti manila paper ken crepe paper. Sa nagay-ayamda iti sungka, binnotitan ken truth or consequence. Kaaduan met kadagiti nakakinnabilna a babbarito ti simmiripsirip sa napanda nagay-ayam iti sinnikepan iti sangoda. Ken nagay-ayamanda a sinukitsukit ti temtem iti sango, iti sirok ti mangga a masansan nga apon ti kabaliona (a temporario a yap-aponna iti likud ti kamarinda).
Naglingta met ni inangna iti dippig ken nagtempla iti sangadungdong a kape a minerienda dagiti agtutubo.
Patien ketdi ni Felipe a no awan dagitoy a pamakan, amangan no is-isuda ken inangna a mangurnos ken ni tatangna. Dagiti managinkukuna!
“Gloria iti Dios Ama, iti Dios Anak, ken iti Dios Espiritu Santo.
“Kas iti punganay, kas ita, ken iti agnanayon nga awan inggana. Amen.”
Iti daytoy a panagpalualoda, daytay met kababoyan ti pinaparti ni inangna. Namarparbangon dagiti lallakay a nangparti. Ita, mano a pinggan ti nayatang iti sango dagiti aglualo a nayabay iti sinukat a napattokan iti liningta nga itlog, ken napalawlawan iti tabako ken gawed. Adda pay botelia ti hiniebra ken sumagmamano nga istik ti La Campana.
Nakapaspasnek ni inangna a nakaparintumeng iti sango dagiti aglualo—nakasangoda iti atang para ken ni tatangna. Inawis itay ni inangna nga agabayda ngem nagkedked. Ita, adda isuna a nakaparintumeng iti likudan dagiti aglualo.
Saan ketdi a masdaaw ni Felipe no nangal-alaan ni inangna iti kuartana. Ta awan met ti ania a naggasgastuanda. Agasem ngarud ti naglaklakuanda iti laga ken ti sagpaminsan a panaglakoda kadagiti dingoda?
Nasayaat met ketdi daytoy nga inaramid ni inangna. Naammuan dagiti kalugaranda a saanda nga asi-asi no kuarta met laeng ti pagpapatangan.
Nariknana ti pannakapakil ti tumengna. Nagtugaw. Madamdama, nariknana ti pamniitna.
Biernes gayam ita, nakunana. Ket nalagipna ti kallupit. Ti kallupit nga adda marmarnana. Ti kallupit a nagparangan ti dakkel a tao wenno burangen. Ti kallupit a nagbutbutngan ken nagbekkelan ni tatangna.
Nagtupa dagiti sangina. Sintimek, timmakder. Addada nakadlaw ngem saan a nagun-uni. Kinusilapanna pay ketdi ida.
Simrek iti kamarin ket innalana ti wasay. Inlanggostina tapno saan a makita dagiti nataengan a kumusikusi iti likud ti kosinada. Naipuestonan ti wasay iti bakrang ti kabaliona idi nagunian ti maysa nga agkabannuag.
“Ne, Ipi, papanam? Madamat’ lualo, a.”
Isu daytoy daydi agkabannuag a maysa kadagiti amma dagiti nagdamdamuanna a kinabkabil nga ubbing.
“Dakayo ti mapan aglualon, a, no kayatyo,” intanabutobna.
Nagtanabutob met ti agkabannuag ket kinusilapan ni Felipe. Into ket no dapigenna met daytoy napia la a maikarona daydi inyinsimana a baka.
Idi makasalpa ni Felipe iti kabalio, nagpugtit nga immuna sa pinagkakamakamna a yinagyagan ti kabalio. Agkubkubbuar ti barukongna.
Inggalutna ti kabalio iti maysa kadagiti puon ti bayabas iti Turod Dir-an. Imbaklayna ti wasay a nagpadaya. Isu pay laeng ti pannakadlawna nga agin-init-agtudtudo manen. Mangrugi pay ketdin a maslep ti badona. Nanglangeb. Nagsasaruno ti gurruodna. Sa nagkanabsiit dagiti kimat iti abagatan.
Ngem nakaikeddengen. Masapul a pukanennan ti animal a kayo. Daytoy ti lunod iti biag ni tatangna. Lunod metten iti biagna. Masapul nga ungawennan.
Idi makaasideg iti puon ti kallupit, nangmesmes. Inirutanna ti petpetna iti putan ti wasay.
Tsag! Tsag! Tsag!
Naggurruod ken nagkimat manen.
Tsag! Tsag! Tsag!
Naggurruod ken nagkimat manen. Napigpigsa itan. Ket maysa a nawalat a kimat ti timmama iti tuktok ti kallupit sa nagpababa.
Idi agkirpa ti naidumduma a lawag ti kimat, naltat ti sumagmamano a sanga ti kallupit. Iti sakaanan ti kayo, naidasay ni Felipe.
“DAYTOYEN TI MAUDI ITOY NGA ALDAW,” kinuna ni Felipe. Timmakder iti tugawna a naiplastar iti sirok ti mangga nga apon ti kabaliona. Inunnatna ti bukotna ket nagrittuok ti durina. Kinitana ti lima a nabati iti pila sa kinunana: “Agsublikayto laengen no Biernes.”
Nagtungtung-ed dagitoy. Di marikna ni Felipe a masemsem dagitoy. Maawatanda met nalabit ti kasasaadna. Mano ti nalpasna nga inagasan? Sangapulo? No ar-arigen, bassitda. Ngem dumanon met iti maysa nga oras ken agsurok pay no medio narikut ti nasakit ti pasientena. Kalakaan no bullo laeng—saan nga umabot iti maysa nga oras. Ta iti agdua bulanen a panagag-agasna, ammona aminen a susuop kada pennet ti tao. Sumaruno a nalaka dagitay napasma wenno di umno ti dietana ket nakaala iti an-anayen iti puso wenno dara. Malaksid a bagbagaanna dagitoy iti rumbeng nga aramidenda, isaganana pay ti mula nga inumenda. Dagitay nakaal-ala wenno nagamud ti medio nabayag. Masapulna no kua ti agkararag kadagiti di makitkita. Agkidem ket ayabanna, alawenna, wenno agawenna ti karkarma ti tao iti no sadino a disso a nagpallailangan wenno nakayaw-awanan daytoy. Sananto bilinen ti pasientena a mangatang daytoy iti no saan a sangapagassawaan a karurayan a manok, kababoyan a nagkuko iti puraw.
Isu a maawatan la ketdi dagiti nagur-uray. Ken garantisado met a maagasan dagitoy. Awan pay ti malagip ni Felipe a dina naagasan. Isu a di maaw-awanan dagiti nakapila iti balayda tunggal Martes ken Biernes a panagagasna. Kaano laeng met a naipamaysana ti nagagas— kadagiti dua a maudi a lawas laeng ti Marso. Ta mapan met agbasa pay iti eskuela primaria ti barioda. Nupay adu ti langanna, impanamnama ti titserna iti Grado Kuatro a makaturpos ket agenrolton iti Grado Singko idiay ili. Maawatan kano met daytoy ti gapu ti panaglanganna no kua. Maysa ti maestrana kadagiti immuna nga inagasanna ta naggagatel ti sibubukel a bagi daytoy—adda nangpayugpog idi napan nakidaya idiay Boyaboc, ti kalaudan a sitio ti ilida. Inayabanna idi iti laemda ti balasang pay a maestrana. Babaen ti lana ti nasinglag a niog, sinapsapuanna ti bagi ti maestrana. Malagipna ti lamuyot ti bagi ti maestrana. Kellaat la ket ngarud a nagalikuno ti pus-ongna.
Nagpakada dagiti pasiente a dinan masango. Masapa a pagawidenna ida ta ilagipda daydi tatangna. Maikadua a bulan ti ipupusay daytoy. Masapul a matulonganna ni inangna nga agidalimanek iti salasda sakbay a dumteng dagiti aglualo.
Agkabannuag a lalaki ti maudi a pasientena. Taga-Sentro. Nablo ti saka daytoy. Bimmuknon ti lansalansana.
Innalana ti botilion ti nasinglag a lana ti niog. Pinattoganna iti lana ti dakulapna. Kinurosanna ti bimmukno a bullo. Sa rinugianna nga inilut. Nagrupanget ti agkabannuag a lalaki nga apagapaman a nangyatras iti sakana.
Ngem kalpasan ti sumagmamano a minuto, nalinaken ti rupa ti pasiente ni Felipe.
“Dimo basbasaen, manong,” kinuna ni Felipe. “Ken yinanam iti sumagmamano nga aldaw.”
Nagtungtung-ed ti lalaki a nangkaut iti bolsana. Amarilio a papel ti inruar daytoy. Salapi, nakuna ni Felipe. Impisok ti lalaki ti pinapel iti burnay nga adda iti kanigid ni Felipe.
Iniseman ni Felipe ti lalaki idi nagpakada. Imbaklayen daytoy ti sarukodna.
Binagkat ni Felipe ti burnay nga inserrek iti balayda. Malaksid a nabantot ti burnay a mismo, dinegdegan pay ti mapanen a kaguduana a linaonna a sensilio.
Sinumaria idi ni inangna. Saan kano koma nga agsingir iti panagagasna. A sinegundaran ni lilongna a Luciano. Ngem kuna ni Felipe a tunggal Martes ken Biernes laeng a mariknana a makaagas. Ket kadagitoy nga aldaw, malaksid a maisakripisio ti panagadalna, maisakripisio pay ti panagpasadana. Isu a rebbengna laeng nga uray sensilio, adda koma met subad ti panagagasna. Total, dina met ikeddeng ti gatad. Makaammo met dagitoy a mangipisok iti burnay. Ket dakkelen a tulong kadagiti tao daytoy. Ta mano ti mainutda kenkuana no idilig iti panagpadoktorda a kaaduan pay nga ag-agasanna ket atrasan ti doktor? Dina met ngarud kayat ti manok wenno ania ditan a ramit. Isu pay a pakakumikomanna dagitoy. Kaykayatna a sensilio.
Isu nga awan ti naaramidan da inang ken lilongna a Luciano. Dina impangag ti kuna ni lilongna nga idi ni tatangna ti agagas, libre. Ken uray daydi lilongna. Ken daydi lilongna iti tumeng. Ken lilongna iti dapan.
Sabaliak, nakuna ni Felipe iti nakemna.
Indissona ti burnay iti abay ti adigi mayor ti balayda. Naisab-it dita ti bellang nga arnisna— inaprosanna.
Naangotna ti ikiwkiwar ni inangna a diket. Kas kadagiti napalpalabasen nga aldaw, nakarikna manen iti kinalag-an iti barukong. Mapanen a dua a bulan a kastoy. Manipud iti daydi pannakapuotna kalpasan ti pannakakimatna iti sirok ti kallupit. Dina ammo no gapu iti pannakakimatna nga awan met ti napaspasamakna malaksid iti sumagmamano nga oras a pannakapukaw ti puotna, ken panagtrangkasona iti nagpatnag.
Wenno mabalin met iti kaawanen ti makadindinnanogan wenno mangsursuron kenkuana. Ta ania koma pay ti isuronda kenkuana? Awan metten ni tatangna nga agmauyong.
Sa maysa, suronenda ngarud ket isu metten ti kasiglatan a mangngagas iti daytoy a deppaar? Adda manodan nga inagasanna a sigud a nakakinnabilna?
Isu nga agyamyaman iti daydi a pannakakimatna—no isu man ti makagapu. Nupay sangkakuna met ni lilongna a talaga a mangngagas ti kaputotanda.
“Pupuotem ‘ta bagim, Ipi,” kinuna ni Lilong Luciano. “Adda naidumduma a kabaelam.”
Ngem patienna a gapu daytoy iti pannakakimatna. Ta idi makapuot, adda naidumduma a kalawag ti panunotna. Wenno maawatanna uray dagiti kababassitan a banag wenno pasamak.
Kinapudnona, kalpasan ti pannakakimatna, natagtagainepna nga adda nakapuraw a lalaki a nangballaag kenkuana a saan koma nga agag-agas. Ta dumtengto ti tiempo a mabalsan. Malaksid no mawayawayaan kano daytoy. Ngem inyaleng-alengna daytoy. Ta dina met sigurado no makaagas wenno saan. Ken dina met maaw-awatan ti tagtagainepna.
Sa maysa, kellaat a nagbaliw ti tagainepna ket ti burangen ti nagpakita kenkuana.
Nalagipna ti kuna ti burangen a daytoy ti wagas tapno agballigi ken paglatakanna. Kinapudnona, napukaw ti semsemna iti daytoy idi karabian ti pannakakimatna, nagpatagtagainep. Kuna daytoy nga awan ti pakainaiganna iti panagbekkel ni tatangna. Bukod daytoy a pangngeddeng. Kuna daytoy nga agkaduada ken Felipe.
Nupay sa laeng napaneknekan ni Felipe ti kabaelanna nga agagas sumagmamano nga aldaw a naitabonen ni tatangna. Idi maikaglis ni inangna iti ipapan daytoy panagsakdo. Natukkol pay ketdi ti kanawan nga ima daytoy idi insarapana iti pannakaikaglisna.
Isu a nalabit iti asina ken ni inangna, naminpinsan a nalipatan ni Felipe ti ballaag ti puraw a lakay ket nalagipna ti burangen.
Idi iggamanna ni inangna, kunam la no adda bukod a panunot dagiti imana a nangsapul iti dunor ti ima ni inangna. Nariknana a bimmara dagiti dakulapna ket kunam la no adda nabara a likido a nayakar manipud kadagiti dakulapna a napan iti ima ni inangna. Pinagsilpona ti ima ni inangna. Sa nagtartaray a nangala iti sumagmamano a bulong ti maratabako iti likudan ti balayda. Tinaltalna sa intapalna iti ima ni inangna. Sa binendaanna.
Kalpasanna, nangala iti lana ti nasinglag a niog sa nangtaltal manen iti laya. Pinaglaokna dagitoy. Linaokanna iti asin. Ket kalpasan ti maysa nga oras, daytoy ti insukatna nga imbaredbed iti ima ni inangna.
Kalpasan ti sumagmamano nga aldaw, kabaelan manen ni inangna ti aglaga. Nakakaskasdaaw, kinuna ti kaarrubada a baket a nakaammo iti napasamak.
Isu a sakbay pay a naan-anay a maagasan ti ima ni inangna, addadan tattao nga agur-uray kenkuana iti arubayanda nga agpailut.
Kadagiti simmaruno nga aldaw, addadan agpaagas kenkuana a kinapet ti nagduduma nga an-annayen.
Kabaelanna ti agtako ket maibagana ti nakaal-alaan dagiti naan-annongan wenno nakabatbati. Pekpekkelanna laeng dagiti naan-annongan, maagasandan. Ammona met ti agbuyon ket nalaka a mabirokanda ti mapukpukaw a dingo.
Kinapudnona, maibagana pay no asino ti nangtakaw iti kuarta wenno dingo ni kastoy wenno kasta ngem dina pay laeng kayat nga usaren daytoy. Narigaten no addada agtitinnagbat. Wenno amangan no isuna ketdi ti mapanda ulien. Addanto sabali a gundaway nga usarenna daytoy a kabaelanna.
Napaneknekanna pay a kabaelanna ti mangan-annong. Ta daydi agkabannuag a pinugtitanna, tinabutobanna ti liklikudan daytoy. Inturedna nga iniggeman ti ima daytoy ket madamdama, naglusdoy sa nagarukong a nagsappuyot iti rusokna. Pinekpekkelanna met laeng ket naungaran. Manipud idin, naisemen daytoy kenkuana nupay ammona a mapilpilitan laeng.
Nagmattider ni Felipe iti sango ti antigo nga aparador. Nagsarming. Inyamuyna ti imana iti buokna. Nalagipna ti kabaliona. Nalagipna ni tatangna.
Idi makapuot kalpasan a nakimat, natakuatanna a napuoran—nagregreg wenno nagango—ti buokna. Isu a kalbo idi intabonda ni tatangna. Awan ketdi ti nadarimusmosanna nga agsasao maipanggep iti pannakakalbona. Wenno pannakakimatna.
Kalpasan ti sumagmamano nga aldaw, nagtubo man met laengen ti buokna. Ngem naisangsangayan. Nangisit a sumilap! Kas iti kabaliona. Kas ken ni tatangna.
Malaksid iti dayta, nadlawna a rimmayud ken limmukmeg ti mabagbagina.
(Tuloyna)
