Sarita ni LEONARDO Q. BELEN
(Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Nobiembre 2, 1959 a bilang.)
NAGPARINTUMENG a dagus ni Clarita apaman a naipasanggirna ti korona a sabong iti padeppa. Ngem di pay napakagugis, sabalin ti nangituray iti panunotna—ti sibubukel a ladawan ti napalabas a nangisagmakanna iti kabsatna. Kasla matimtimudna dagidi inyebkas ni Antonio, ti kayongna nga asawa daydi manangna.
Awan ni Larina idi ta napan nakitienda idiay ili. Ket iti daydi nga aldaw ti Domingo, adu a sanapsap, adu a kari ti nangbungon kada Clarita ken Antonio.
“No agkannak, agsasaruno,” kinuna idi ni Clarita idinto a pinalukayanna ti panagbitinna iti tengnged ni Antonio.
“Ammom,” insungbat met ti lalaki, “tunggal agek, mangipasngay iti sabali manen nga agek."
Bay-am a Yebkas Dagiti Sabong
Maysa koma pay ngem….
“Tony. Tony?”
Pinalukayan ti lalaki ti arakupna ken inagawaanna a pinunasan dagiti bibigna sa dinardarasna ti rimmuar.
“Ayna, nagadu ti ginatangmon?” impasabat ni Antonio iti asawana. Inawatna ti bitbit ni Larina nga apagisu idin a makasagpat iti agdan.
Immisem ni Larina. “Makasidsidaak ngamin iti kasta… ken adda pay ginatangko a badom.”
Limmaem a dagus ni Antonio tapno ipadasna ti bado. Apagisu met a rummuar ni Clarita ket nagsabatda. Naginnisemda.
Idi agsubli ni Antonio, apagisu met a yawat ni Larina ti maysa a bestida a ginatangna nga agpaay ken ni Clarita.
“Magustuak la ketdi unayen itay ti marisna,” impadamag ni Larina. “’Su a nasakit ti nakemko. Nakagatangak met ngaruden itay iti badok.”
DUDUA nga agkabsat da Clarita ken Larina. Adda iti kolehio ni Clarita idi agkallaysa da Antonio ken Larina. Ngem ti kinapudnona, nagsakit ti nakem ni Clarita—saan a gapu iti pannakikallaysa ti kabsatna no di ket gapu iti panangikallaysa ni Antonio ken ni Larina. Ta sakbay a nagkallaysa dagitoy, sigud a nasinged ti lalaki ken ni Clarita. Masansan a sumarungkar daytoy iti kolehio a pagad-adalan ni Clarita. Ket adda dagidi kanito a panangirabak ni Antonio iti maipapan iti ayat. Ket dagitoy a pasamak ti nangtiltil iti lumaslasbang pay laeng a rikna ni Clarita—agingga iti nairuam ti balasang kadagita a balikas ket nain-inut a nainaw iti riknana ti tarigagay a mangbukod ken ni Antonio iti masakbayan. Ngem kellaat a natubeng ti isasantak dayta a tarigagay idi naduktalanna a kaayan-ayat gayam ti kabsatna ti lalaki a pagraemanna. Aglalo man ket ngaruden idi agkallaysada! Nupay kasta, saan a kimraang a dagus ti rikna a rimmusing iti pusona. Aglalo, inawidda ni Clarita ket nagkakabbalayda. Ta inkari ngamin ni Larina a dina baybay-an ti adina, nupay addaanen iti asawa. Kas iti panagadalna— pagtuloyenda. Ta agdama metten a sekretario ni Antonio iti munisipio.
Apaman a nakapagturpos ni Clarita iti kinasekretaria, inserrek ni Antonio a kas eskribiente iti babaenna.
Nasayud ti pannagna dagiti pasamak, ngem pagammuan, di naliklikan ni Antonio ti maysa nga aksidente.
Naipan ni Antonio iti ospital. Naikkan iti kabukbukodanna a siled a pakaagasanna. Kapilitan, ni Clarita ti nangtartaripato kenkuana ta isu met ti imbaon ni Larina a nabiit pay a nagpasngay.
“Nadungngoka, Clarita,” masansan a kuna ni Antonio idi lumaing bassiten. “No kunak a nadungdungngoka ngem ni manangmo, mabalin a saannak a patien,” sa isarunona nga irabak.
Pamrayan laeng met ti balasang ti umisem iti baet ti pannakariknana iti kasla pannakasagid ti pusona.
Ngem di laeng namingga ni Antonio. Nadlawna a saan la gayamen a rabrabak ti sasawenna no di ket pudno a mariknana. Ket natakuatanna a silulukat met gayam ti puso ti ipagna kenkuana.
MAYSA a tengnga ti rabii. Naulimek ti balay da Larina malaksid laeng ti pasaray nasarangsang a panaguni dagiti saltek a kasla mangiparpartaan iti mapasamak iti masakbayan. Iti saan unay a nabayag, sennaay a kasla maigawgawid ti pannakaibulosna ti simngaw iti kasipngetan.
“A-awanen ti mamaayko,” insaning-i ti babai. “Sika lat’ makaammo no baybay-annak.”
“Apay ketdin a baybay-anka?” insungbat ti lalaki.
“Ngem saan la a dayta,” kinuna manen ti babai. “Ni manang, no maduktalannata….”
“Ania ket ti danagmon,” impatalged ti lalaki. “Siak la ngarud ti yan ti pangngeddeng. Kinapudnona, nagbiddutak la ngamin a nangikallaysa ken ni manangmo….”
“’Sinno koma?”
“ Sika!”
Naginsasaning-i ti babai itoy a nangngegna idinto nga impulipolna ti takiagna iti tengnged ti lalaki. Ket nagindurog manen iti kasipngetan ti ayamuon a di materred.
“Mapankan!”
Nagkiras ti posporo. Ginangtan ni Antonio ti pagsilawan. Nagsubli ti lawag iti uneg ti balay. Ngem sakbay a nagidda ti lalaki iti abay ti maladaga, minatmatanna pay ti rupa ti asawana. Adda iti kasta a kasasaad ni Antonio idi pagammuam la ta nagmulagat ni Larina.
“Napanam?”
“’Diay ruar.”
Nagtung-ed ni Larina. Ngem idi agkidem tapno maturog koma manen, nasiputan ni Antonio ti panaglibas ti dua katukel a lua kadagiti mata ti asawana.
“Ne, kasla agsangsangitka,” indillaw ti lalaki ket indepdepna ti tammudona iti paset ti pingping a nagayusan ti lua ni Larina.
“Malagipko la daydi nanang. Ngem awan aniamanna, maturogka ketdin.”
“Immay ngata simmarungkar met, a,” kinuna ni Antonio ket nagkidemen tapno maturog metten.
Iti kabigatanna, saan a nakapangan ni Larina. Di nailaksid dayta a langana ken ni Clarita. Aglalo kadagiti simmaruno nga aldaw. Ket gapu itoy a nakakaskasdaaw a pannakapukaw ti ganasna a mangan, ken saanna a pannakaturturog, dina naanduran ti bagina ket naidalit.
Ngem impagarup ni Antonio a kadawyan laeng a sagubanit ti bagi ti sagsagabaen ti asawana. Dina ngarud unay intaltalek, ket pinainumna laengen kadagiti ammona nga agas.
Apagisu met nga adu ti pakariribukanda nga iringpas iti opisina. Ket masansan a maladawda nga agawid ken Clarita. Pasaray masipngetanda iti dalan. Ket kadagita a gundaway, malipatan a mamimpinsan ti lalaki ti masakit nga asawana. Kasta met ti balasang, dinan malagip ti panangagawna iti ayat a rumbeng koma unay a di mabingay, no di ket agpaay laeng koma ken ni manangna. Ngem no mabalin, di pay ketdi koman maputpot ti dalan a sursurotenda.
Ngem awan man laeng a pulos ti panagasug ti masakit a masangpetanda. Naisem dagiti matana. Awan a pulos ti panangipapan wenno pannakariribuk a maanninawan iti rupana, nupay madlaw idin nga imres ti bagina. Ni agpaagas iti doktor, dina insingasing a pulos agingga iti ni met laeng Antonio ti naginnanakem nga immawag iti doktor.
“Nadagsen ti sakit ti asawam,” kinuna ti doktor ken ni Antonio kalpasan ti panangamirisna ken ni Larina. “Rumbeng a dina maammuan ta ad-adda la a kumaro.”
“Apay, dok, aniat’ nasakitna?”
“Nadagsen a sakit ti puso.” Nagwingiwing ti doktor. “Mabalin nga agpaut pay ngem maparigat iti kasta lattan a kasasaadna. Nupay kasta, ipadasko ti kabaelak.”
Ngem awan ti nagnaan ti pannakaagas ni Larina.
Walo a bulan laeng ti limmabas, kasla kakautenen dagiti mata ni Larina gapu ti kinalennekda. Nagkupasen a namimpinsan ti kinalasbangna. Awanen ti ayamuom kadagiti bibigna.
Ni Clarita, adda metten pakariribukanna.
“Kasla addan umang-anges iti saklulok,” impudno ti balasang ken ni Antonio “Sika lat’ makaammo no dinak iliklik i’toy a pakaibabainak.”
“Ti la pagdandanagam,” impatalged ti lalaki. “Nalaka la dayta. Aglalo ita ta nasapa pay. Kaarrubatayo la ngarud ti mammaltot.”
“A? Kayatmo a sawen, agpasngayak a balasang?” nagmulagat ni Clarita.
“Saan,” imbannayat ti lalaki ti isusungbatna.
“Ania ngarud? Ikallaysanak nga adda pay la a sibibiag ni manang?”
Inarasaasan ti lalaki ni Clarita.
“Ha?” nasdaaw ti balasang. “Madiak… madiak….”
Ngem nupay kasano a pannakariribuk ni Clarita, awan ti napanunotda ken Antonio a pamuspusan. Kasla pimmardas ketdi ti panaglabas dagiti aldaw ket madlawen iti apagapaman ti kaadda ti biag a saksakloten ni Clarita.
Pagam-ammuan, iti maysa nga aldaw a kaaddada iti opisina, simmangpet ti tunton kadakuada a natayen ni Larina. Nagkiet pay ni Clarita. Nabayag a saanda a nakakuti ken nagsao. Agingga iti adda nangdagdag kadakuada iti panagawidda tapno kitaenda ti pimmusay.
Maysa a surat ti nasarakan ni Clarita iti lakasana. Kalpasan ti pumpon.
Adingko,
Saankay’ koma unay a lumdaang gapu iti ipupusayko. Ta daytoy ti pamunganayan ti naan-anay a gundaway, wayawaya ken ragsakyo.
Ammokon ti palimedyo. Naduktalak ken nalawag a natimudko daydi panangibaga ni Tony a nagbiddut laeng iti panangikallaysana kaniak. Daydin ti nanipudan ti panagsakitko. Awan ti basolyo kaniak. Ket no ipagarupyo nga adda, sipapakawanak kadakayo. Ta ammok a saan nga agpaay kaniak ni Tony no di ket agpaay laeng kenka. Isu nga intedko kenkan ti gundaway, ita ta nasapa pay, ken tapno paneknekak daydi inkarik iti daydi nanang a saanka a baybay-an, uray pakatayak no la ket gapu iti pakaragsakam.
Ken kasta met a nalawag manen a natimudko iti daydi rabii a panangipudnom, nga addan biag i'ta saklolom. Ket ammok a dakkel unayen ti parikutmo, ken uray agingga ita. Dimo payen maiperreng dagiti matam kaniak, ading. Ti kinapudnona, kayatka a tulongan.
Ngem daytoy laengen—daytoy ipupusayko, tangay awan metten ti namnamak a lumaing pay. Naim-imbag payen ti aginana ngem ti main-inut a runoten ti panagsagaba.
Ket no maipanggep iti ipupusayko no kasano, saanyo koman a pakariribukan nga usigen.
Ngarud, kastan. Ngem yunay-unayko kadi a taripatuenyo a nalaing ni "Baby.” Ken inton pabuniaganyo, tinto met la naganko ti ipanaganyo, bareng no isunto ti naragragsak a Larina. Ken tapno iti kasta, assitgan ti pannakalaglagipyo kaniak, ket tunggal lagip, kaudenna koma manipud iti pusoyo ti napasnekan a kararag a maisagut kaniak.
Larina
NATUKAY ti panagpampanunot ni Clarita idi madlawna nga adda aggunggunay iti likudanna. Simmangpet gayamen ni Antonio. Kaduana ti padi a mangbendision iti tanem.
Nagdumog manen ni Clarita ket minatmatanna ti tanem ti kabsatna.
“Manangko,” inyarasaasna, “pakawanennak… saanto nga agtalna ti nakemko….”—O
