Sarita ni CONRADO E. CAMACHO
(Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Agosto 4, 1958 a bilang.)
“AMMOKON, wen, ammokon,” kinuna ni Veronica.
“Saan, dimo pay la ammo amin,” impettengko idinto a sitataliawak iti tawa a tumannawag iti hardin ti pagadalan. Naakasanen ti paraangan kadagiti ubbing ket nagawid metten dagiti dua a kaduami a mangisursuro. Nagpapaudiak itay iti hardin. Nambarak ti naginsusukimat kadagiti mula dagiti isurok bareng no mapasibetko manen ni Veronica. Ammok a manipud idi simmangpet ni tatang, kayatnan ti makilinnawag kaniak. Ngem itay nagsubliak iti pangisuruak a siled, nadatngak nga agtugtugaw iti tugawko. Ket adtoyen nga ibagbagana nga ammonan ti amin. Wen, amin. “Damdamag laeng ti nangngegmo,” kinunak ket tinaliawko.
“Sinarita dagiti kakaduata a mangisuro ditoy,” insungbatna. “Pinaneknekan met ni Tata Toribio.”
“Ania ti kinunada?”
Bay-am a Yebkas Dagiti Sabong
“Daydi nanangmo kano.”
“Makitam. Daydi nanang, e?”
“Ngem apay a siak ti pagpungtotam?” kinuna ni Veronica. “Kayatko laeng ti tumulong, no annugotem nga adda karbengak. Ad-adda a nasakit kenka no dimo mayebkas. Kinunada a pinati ni tatangmo amin a naidanon kenkuana. Saan kanon a nagsursurat wenno nagipawpaw-it. Nagpasugnod.”
“Kasta laeng ti nadamagmo?”
Nagtung-ed ni Veronica. Timmallikudak ket nagsanggirak iti lamisaan. Nariknak nga adda ilimlimedna. Saan laeng a dagita ti nadamagna. Nabayagen a mangisursuro ditoy dagiti kakaduami a maestra sakbay a nayakar ni Veronica. Awan duaduak a nadamdamagdan dagiti napasamak iti kaamaanmi. No saan nga isuda ti nagipadamag ken ni Veronica, nalabit a ni Veronica ti nagimtuod idi agrayoak pay la ngata kenkuana. Agdagus ni Veronica iti balay da Tata Toribio, kasinsin ni tatang. Ngem diak la patien nga awan ti kurang wenno surokna ti impadamag ni Tata Toribio. Maysa kano met idi ni Tata Toribio a nakipagsasao, no pudno dayta. Ket kadagitoy a napagsaludsodan ni Veronica, patiek a bangbangir ti naammuanna. Dua laeng a tao ti makaammo iti pudno: siak ken daydi nanang.
“Nasaysayaat no saanmo a maammuan,” kinunak ket kinitak manen.
“No kasta met la ngarud, awan met laeng ti kaimudingak,” kinunana. “Impagarupko la ketdin no—”
“Agtugawka, pangngaasim, agtugawka,” kinunak idi igay-atna ti tumakder ken mangpidut kadagiti librona. “Apay kadi a kayatmo a maammuan amin? Ammom la ngaruden.”
“Adda diak maawatan,” insungbatna. “Nadamagko a dagiti nagannak ken ni tatangmo ti nangpadakkel kenka agingga iti nakapagturposka idiay Normal. Ngem idi immayka nangisuro ditoy purok da nanangmo, pagammuan laengen ta dimo kano kayaten ti makipagnaed iti purok da tatangmo… iti balay dagiti apongmo a nangpadakkel kenka. Kinaguram kano ida… ket saanka metten a nagsursurat ket ni tatangmo. Ita ta simmangpeten, dimo pay la kano napan sinarungkaran.”
“Diak mapakawan,” kinunak. “No dayta nabusbosko idi nagadalak, sukatakto. Sukatak.”
“Kitaennak man, Conrado,” kinuna ni Veronica. Tinaliawko. “No siak kas pagarigan ti makaaramid iti dimo kayat, saannak met a mapakawan? Awan ti aniamanna kaniak. Ngem ti tatangmo… sika a kakaisuna nga anakna…”
“Imbellengnak. Saannak kano nga anak,” inngarietko. “Kas pagarigan sika ti adda iti biangko, ania ti riknam? Ket no saritaek met kenka ti amin, ket saan a maipada iti naammuamon?”
“Awan pay ti balikasmo a diak pinati,” kinunana. Pinerrengnak iti nabayag. Adda saguday dagiti matana a kasla mangiddep iti ania man a panagemko nga aglibak no agsarsaritakami. Marunaw amin a kinaulbodko no perrengennak. Ket naamirisko nga adda karbengan ni Veronica a mangdamag iti paset ti palimedmi nga agina. Saan a pinakawan a pulos ni tatang daydi nanang. Dina dinengngeg dagidi pakpakaasi ni nanang kadagiti suratna. Siak laeng ti nangipudnuan ni nanang iti amin, ket nalabit a no adda met ngata idin ni Veronica iti biagko ket agayan-ayatkamin a kas ita, a dandanin agkallaysa, nagpudno koma met kenkuana daydi nanang.
“INAPALANDA daydi nanang,” inrugik. “Umuna unay, naisigsigud ti gurada kenkuana. Inuy-uyawda ta makitegtegged kano laeng iti bayo dagiti dadakkelna. Intaray ni tatang ket saan a pinastrek ida ti amana iti balayda. Nagnaedda ditoy, iti balay a pagyanak ita. Nakigubat. Pinadpadakesda ni nanang… kasta ti nadamagmo pay, saan?”
“Wen, nadamagko ti maipapan iti dayta a gerilia,” insungbat ni Veronica.
“Agpayso a nagdaton kano dayta a gerilia uray no ammona nga adda asawa daydi nanang sakbay a natay… insapatana, maawatam, Roning?” inimtuodko. “Insapatana iti suratna, iti maudi a suratna ken ni tatang. Insapatana iti maudi a suratna kaniak…”
Mariknak a saanakon a makateppel ket amangan no agluaak iti sango ti kaayan-ayatko. Daytoy a paset ti mangsulnot iti pusok tunggal malagipko.
“Apay ngamin a dimo immay kinita idi sinuratannaka?” kinunana.
“Awan idi ti pammatik iti daydi nanang,” insungbatko. “Ammomon, a, indakdakkelko ti gura dagiti kakabsat ni tatang… ket isu la ti sasawen daydi apong ti kinaawan ti nakem daydi nanang. Gapu ta isuda amin ti nagsao, pinatik amin ida. Iti daydi maudi a surat daydi nanang, inlawlawagna kaniak amin dagitoy sinaritak kenka. Ket dinawatna pay ti yaayko ditoy probinsia tapno kitaennak sakbay a matay. Ngem maysaak a gunggong. Inak ngem diak kinaasian. Sa la agbabawiak idi naipumponen. Pinampanunotko ti diak pannakakita kenkuana ket masansan a matagtagainepko. Idi saanak a nakaitureden, impaw-itko ken ni tatang daydi surat ni nanang. Saanna a sinungbatan ngem impaw-itannak ketdi iti kuarta a nayon kano ti pagturposko. Agturposak idin idiay Normal.”
“Naimbag man ta kayatmo ti nangisuro ditoy?” inimtuod ni Veronica. “Addaka kano idi idiay La Union… ngem idi natay daydi Mrs. Juvaldo, kiniddawmo ti panangsukatmo kenkuana.”
“Mariribukanak idi,” insungbatko. “Saan a nagsapata daydi nanang no di pudno dagiti kinunana. Ket idi nagtaengak ditoy balay da nanang, nain-inut a nalawlawagan dagiti pasamak. Kinasaritak payen daydi gerilia a kinunada a nangdadael iti naganmi. Insapatana nga awan ti napasamak kadakuada iti daydi nanang. Insuratko dagiti naammuak. Insuratko amin ida ken ni tatang. Ket saanakon a nagsursurat kenkuana idi dinak patien. Tumutop nga isu ti kagurak. Isu. Ammona la ngaruden ti pudno, ngem dinak pay la patien. Nagsurat kaniak nga alaennak kano idiay Amerika. Ammomon daytoy ta naibagakon amin dagitoy manipud idi simmangpetka… manipud idi inaklonnak. Idi saanna a mauray ti subalitko, kinunana nga agawid tapno umaynak kasarita. Immay idiay balay idi naminsan nga aldaw. Saanko a sinango.”
“Wen, ammok,” insungbat ni Veronica. “Maysan a lawas ti kaaddana ditoy Filipinas ngem dina pay nakita ti anakna.”
“Kagurak. No mabalinko la koma a yula dagiti kuarta a binusbosko nga impaw-itna, yulak.”
“No kasta, dimo kayat ti mapan idiay Amerika?”
“Saan. Diak—” nagsardengak. Kasla adda bassit ken dandani diak naawatan a kaipapanan ti saludsod ni Veronica. Ania kadi ti pudno a panggepna a nagpalutpot? Tapno makipagrikna kaniak? Wenno tapno ammuenna no mayatak a mapan idiay Amerika… ket no mayatak, di pay ketdin mapanawan?
“Kas pagarigan mapanak?” inimtuodko.
“Sabali ti nagawatam iti salusodko,” kinuna ni Veronica. “Impagarupmo a pawilanka. Saan. Napatpateg ti ama ngem ti maysa laeng a kaayan-ayat. Pangngaasim ta sarungkaram ita met laeng a malem.”
“Dayta kadi ti kiddawem a pangsuotmo iti ayatko?” kinunak.
Minatmatak ni Veronica. Nakatakderen ket agsangsangokamin a ti laengen lamisaanko ti nagbaetanmi.
“Ita ta nairuarmon ti sakit ti nakemmo,” kinunana, “mariknam a nalag-anen ti barukongmo.”
“Uray no mapanak, saannan a maibabawi ti ipapatay daydi nanang. Natay gapu iti sakit ti nakemna.”
“Ngem annugotenna la ngaruden a nagbiddut.”
“Kasano ti pannakaammom?”
Pinidutna ti napuskol a sobre iti yan dagiti librona. “Dagitoy ti suratna kaniak sakbay a simmangpet,” kinunana. “Nalabit nga impadamag ni Tata Toribio ti maipapan kadata. Ket ammom no apay a nagawid?”
Minatmatak. Siak itay ti nagkuna a dina ammo ti amin; ita, siak metten ti pagsaludsodanna.
“Umayna kano kasarita a naimbag dagiti kakabsatna. Umayna lawlawagan, ken umayna kitaen, ti panagkallaysata.”
“Kasta ti kinunana? Apay a dimo imbaga kaniak idi damona ti agsurat kenka?”
“Diak naitured. Amangan no ipawilmo ti panagsubalitko. Inkalikagumna ti panangallukoyko kenka tapno suratam. Diak inkalikagum kenka dayta ta inur-urayko ti panaggunaymo… iti bukodmo a pakinakem.”
Nagulimekkami. Pinidutna dagiti librona.
“No kasta, nagsarakkayon?” kinunak.
“Immay iti balay da Tata Toribio kalpasan ti panaggapuna idiay balayyo idi dimo kinasango. Makasangsangit. Lakay unayen. Lakayen. Kinunana a no dimo laeng pakawanen, agsubli ket saanton nga agparang ditoy.”
Kasla nakuddot ti pusok. Tallo laeng ti tawenko idi panawannak, ket malaksid ti ladawan, awan ti nakakitkitaak kenkuana. Ita, addan ti amak. Addan ti kakaisuna a parsua a nangted iti angesko, ket pumanawton no diak pakawanen tapno saannakton a sublian. Saan a mabalin!
“Mapanka?” kinuna ni Veronica.
“Wen,” insungbatko. Idi rimmuarkami iti siled, tinaliawko ti amianan ti pagadalan, iti disso a yan ti away da tatang. Adda sadiay ti dakkelko ket ur-urayennak. “Mapanak no sardam,” kinunak. “Ngem ikuyogkanto no Domingo… mapantanto a dua.”
Immisem ni Veronica ket nagkuyogkamin a rimmuar iti bakud ti pagadalan.—O
