Nobela ni ARIEL SOTELO TABÁG
(Grantee, 2013 National Book Development Trust Fund para iti Nobela nga Ilokano)
6 | PANEKPEK, 1972
NAGNGARIET NI FELIPE A NANGPETPET kadagiti sara ti bumaro a puraw a baka. Immalsa dagiti piskel ken uratna. Immirut dagiti sangina. Kimmabbeng dagiti dapanna iti kumraangen a kinelleng. Immegmegna ti ulo ti ayup. Nagbang-es daytoy. Pinadas daytoy ti umaddang. Ngem kasla mulie a naimula iti sementado a basar dagiti saka ni Felipe—saan a namki. Kapilitan a nagpusipos ti ayup. Naglisi dagiti kabaddungalan ni Felipe a nakapalikmut kadakuada iti ayup.
Nagngarietanna manen nga immegmeg ti ulo ti ayup. Madamdama pay, nagparintumeng ti ayup. Ginundawayanna ket inawidna iti kanawanna. Napartak nga inaklilianna ti tengnged ti ayup sa inawidna ti subsob daytoy—imbaliktadna. Ket napaidda ti ayup.
Siaalisto met dagiti dua a kapiduana nga appoko ni Lilong Luciano nga immasideg kenkuana ket nagtinnulongan dagitoy nga immegmeg ti ulo ti baka. Idinto a dagiti dadduma, siaalistoda a nangram-ed ken nangpungo iti baka.
Immasideg ni Felipe iti tambak ket pinidutna dagiti ramitna—ti kasla pungupunguan ti ubing a maysa ket kagudua a pie a sanga ti tawwatawwa, lastiko, sipit a kawayan, botelia ti lapad a sioktong a naglaon iti tagapulot ken ti botelia ti hiniebra a naglaon iti nasinglag a lana ti gulimba a niog. Inaklilianna ti kayo ken ti kawayan. Nagsubli iti ayan ti baka a sagpaminsan, agkay-ot. Ngem agarup saanen a magaraw daytoy ti napungo a sakana. Di met mayangad daytoy ti ulona a rinam-edan ti dua a kapidua ni Felipe.
Galiera Queen (MAUDI A PASET)
Nagrukob ket ginuyodna ti batillog ti baka. Binukbokanna ti kanawan a dakulapna iti lana ket nagrukob sa inramasna iti batillog. Immalsa ti batillog. Immirteng. Limmabbasit. Ginalutanna iti lastiko ti puon ti batillog. Naggulagol ti ayup. Ngem saan a nagbaliw ti puesto ti batillog.
Pinetpetan ni Felipe ti sanga ti tawwatawwa. Inipitna ti puon ti batillog. Ket pinanekpekna— tak-tak-tak!
Naggulagol ti ayup. Ngem saan nga indandaneng ni Felipe. Tak-tak-tak!
Nagasug ti ayup. Iti panagrikna ni Felipe, asug ti pannakaadas iti pigsa, kinatangig ken kinabuangger. Ngem daytoy nga asug, sumeksek kadagiti piskel, urat ken barukongna. Asug a no makagteng iti kaungganna, agbalin dagitoy a bimmato a pigsa, kinatangig ken kinabuangger.
Awan sarday ti panagpak-olna. Addaan ketdi iti kompas. Kalkulado ti panangipalayna iti saem iti ayup. Adda ketdi imnas a mariknana iti daytoy a panagpaadas met iti pigsa; imnas nga umarngi no kasta a rumabaw ken mangpanekpek met iti padana a tao—iti babai. Ditoy a yalisonna dagiti pigsa, kinatangig ken kinabuangger a maadawna iti tunggal kaponenna nga ayup. Ngem kasungani ti saem ken pannakaadas nga ipalayna kadagiti ayup, naidumduma nga imnas kadagiti babbai. Agduduma nga imnas ngem agkakaingasda. Imnas nga insinanan a naminpinsan kadagiti dinan mabilang nga ayup—pakairamanan daytoy bumaro a puraw a baka.
Mapampanunotna no kua a no bilang adda nakem dagiti ayup ket agalsada, isuna la ketdi ti unaenda a sangsangduen. Ngem kasta a talaga ti nakaparsuaan. Isuna a tao ti adda nakemna. Isuna a tao ti rebbengna a mangpungtil iti kinabuangger dagiti ayup tapno agbiag a natalged. Isuna ti tao a rebbengna a pagserbian dagiti ayup. Ket tapno maipamaysa dagitoy ti agserbi—wenno agtrabaho iti talon ken dadduma pay—makaponda tapno mapis-it ti kinauttogda a pakataktakan ti trabaho. Isu nga apaman nga agtallo ti tawenmo nga ayup, agsaganaka. Makaponkan. Agtrabahokan. Agingga a nakulbetkan. Agingga nga uragaendakan ket paluknengenda ti karnem iti makalawas. Huston ti tallo a tawen a panaglang-aymo iti sidong dagiti kabayan a kaaduanna ti natataeng pay ngem sika.
Sabagay, no bilang man makagurgura kenkuana dagiti kapkaponenna nga ayup, adu met a kabayan nga ayup ti agyamyaman la ketdi kenkuana. Gapu ta isuna met laeng ti para sumpit tapno dagiti marigatan nga agsikog, agsikogda. Sumagmamano lawas laeng ti mapalabas kalpasan a nasumpitna no kua ti kabayan, madamdama, masikogen. Kapada met laeng ti tangdanna nga agkapon ti tangdanna nga agsumpit.
Napaisem ni Felipe. Nalagipna la ket ngarud ni Maestra Piling, ti maestrana iti Grado Kuatro idi agtawen iti dose; a maysa kadagiti nagdamdamuanna nga inagasan ta maatap a pinayugpoganda ket naggagatel ti sibubukel a bagina, isu a sinapsapuanna iti lana ti nasinglag a niog; ti nakapinnerrengna iti naminsan a sumipnget idi agtawen iti disisais iti igid ti karayan. Saannan a naigawid ti panagkulaiseg ti nawadwad a mabagbagina a naglemma iti nakepkep a maong a pantalonna a di met nagawidan ti maestra a minatmatan. Saan daytoy a nagkitakit idi ingguyod ni Felipe iti nasamek nga igid ti karayan. Ket pinanekpekna ni Maestra Piling. Isu ti damo a tinukodna; isu ti damo a nakaitukod.
“Manong, amangan no kua...” Natiag iti timek ti naub-ubing a kapiduana.
Napaisem idi maamirisna a nalulon ti batillog ti baka.
“Awan a pulos ti pagkaritnan,” kinunana ket nagkakatawa dagiti kakaduada a lallaki a pakairamanan ti sumagmamano kadagiti nakakinnabilna idi ubing pay.
Binukbokanna ti kanawan a dakulapna iti tagapulot ket inramasna iti batillog—iti nakaponen a batillog.
“Kastan, batillog!”
“ADDA MANODA?” KINUNA NI FELIPE kadagiti dua a kapiduana. Kinuyepanna ti init a nababbaban ngem dagiti palatang ti niog iti bandana iti Bario Masi iti laud. Impunasna ti inuksobna a kamisetana iti tengnged, nasabang nga abaga, namsek a barukong, ken kuppit a tian. Pinekkelna kalpasanna ti lupot ket insalapayna iti abagana. Pimmuyupoy ti pul-oy Amianan ket nupay insaplidna ti naakupna a bara ken angrag dagiti naggapasan a garami, nabang-aran. Matannawaganna pay laeng dagiti agpaamiananen a nakipagkapon ken nagpakapon iti dingo iti daytoy a tengnga ti kataltalonan ti Sitio Gullasing. Adda nagukod iti dingona, adda met nagsakay.
“Lima a nuang sa tallo a baka, manong,” kinuna ti inaudi kadagiti dua a kapiduana.
Walo. Ad-adu ti nuang. Isu met la a kasla awan mariknana a pannakaupal. Ad-adda met ngamin no kua a dagiti kakaduana ti agobra no nuang ti kaponenna—galutanda ti kamaudi ken kamauna, ken ti siket ti nuang; paggiginnuyodanda agingga a mabitog sadanto rimpongen ti uppat a sakana. Bagina laeng no kua a pasngatan iti kawayan dagiti sara ti nuang tapno saan a makapagwang-it.
“Daytoy, ne, manong,” kinuna ti kapiduana. “Agdagup iti kuarenta.”
Tinaliaw ni Felipe ti tinapaya ti kapiduana a sagpipisos ken nalaokan iti papel a dies ken lima. Pinidutna ti kalupina ket linuktanna. Sa intanggayana ti ngarabna iti kapiduana kabayatan a kinunana: “Alaem 'ta dies—saglilimapisoskayo.” Insungona ti in-inauna a kapiduana a mangidaldalimanek kadagiti ramitda a nagkapon.
Permi a rungiit dagiti kapiduana a nagkinnita.
Sabali manen a treinta, nakuna ni Felipe iti nakemna. Kas met laeng itay lawasna. Maikaduan a Sabado iti daytoy a kalgaw nga agkapkapon. Maikatlo metten a kalgaw nga isu ti pangitalkan dagiti bumario kadagiti nuang ken baka dagitoy. Naipakadawyan nga ammuyo ti panagkaponda. Ngem kalpasan a naibalatna ti baka idi agtawen laeng iti disisais, nagkaykaysa metten dagiti bumario nga isun ti agbalin a parakapon. Ket tangdananda.
Mamati ketdi nga ipagpagapu dagiti bumario iti kinamangngagasna ken dida met agtalon nga agina. Sa mabalin a gapu iti kinalaingna a mangngagas, agtalek dagitoy nga awan ti ania man a komplikasion a mapadasan dagiti dingoda.
No makawalo a Sabado iti daytoy a kalgaw, sumurok-kumurang met a dos sientos kuarenta ti maganarna. Dayta, a, ket lima a pisos iti kada makapon. Balor wenno tangdan ti agmalem nga agraep. Mabalin a nagatad, a, ngem napia la a pakairanudanna kadagiti apit dagiti bumario. Saan met ket nga umapal iti apit ket pabasolenna ti pannakasulitna nga agtalon—pannakasulit a nalabit natawidna kadagiti kakabsat ni inangna a nagsublin idiay Ilokos tapno ipamaysadan ti aglaga ken agaramid ken agpasada iti kalesa. Awan la ngamin ti natawidna a talon iti daydi tatangna. Sa pay ket ad-addan a pagaayatna ti agagas tunggal Martes ken Biernes, agpasada iti kalesa, ken mangkuyog ken ni inangna nga aglako iti laga. Sa ita, adda pay daytoy panagkaponna.
KUNAM LA NO TI KINALIDEM manipud iti bakir iti abagatan ti kataltalonan ti nangabog kadakuada nga agkakapidua—nagpaamiananda. Nagnagnada. Inwaywayna itay iti bangkagda iti turod iti Sitio Dir-an dagiti dingona ket amano a dagasenna iti daytoy a panagawidna.
Sumagmamano a metro sakbay a lumas-udda iti bangkag iti abagatan nga abaga ti karayan, nasiputan ni Felipe ti isasalog ni Maestra Piling iti salogan iti amianan ti karayan—nagsusuon daytoy iti karamba. Dina masinunuo no kasano a mapapati ti maestra dagiti kabbalay daytoy a mapan la sumareb iti kasta kaladawna. Ngem nalabit nakappapati. Maestra ngarud. Ken saannan a pakaseknan dayta. Ti ketdi pakaseknanna, ti kaadda dita ni Maestra Piling. Ket ammona no apay.
Nagkintayeg la ket ngarud. Nagkay-ot ti pus-ongna.
“Magnakayo ‘diayen Lipit,” kinunana kadagiti kapiduana. Idiay bandana iti laud, iti akimbaba a paset ti karayan ti Lipit a kunana. “Ta agpasurongakon. Innak kitaen dagitay waywayko.” Naglaok a pudno ken pagrason ti imbagana.
Dina masierto no nasiputan met dagiti kapiduana ti isasalog ni Maestra Piling. Ngem agarup naggiddan pay dagitoy a nagkuna: “Wen, a, manong!”
“Ay, wen, manong,” intaliaw ti in-inaudi, “mansuemto kano inton bigat ‘diay kabalio da Apo Kapitan.”
“Wen, la,” insungbatna.
Kas iti sigud, apagballasiw ni Felipe iti karayan, tinaraigidna daytoy a nagpasurong. Mano darasen nga inaramidna daytoy? Nga uray no sumipngeten, natarus ti panangsirokna kadagiti napuskol a kawayan a mangpaypayong iti akin-amianan a paset ti karayan. Kunam la no nairanta daytoy a desdes nga agturong iti napalanas a bato nga inalikubkob dagiti balayang ken biga. Iti labes dayta a bato, adda dita ti alinuno ti karayan a manmano a dap-awan dagiti bumario ta namin-anon a nangala. Ngem no patay ti kaipapanan dayta nga alinuno iti sumagmamano a bumario, naisangsangayan kenkuana. Ta dayta ti saksi ti damo a panagkitada ken Maestra Piling iti napalanas a bato a batonlagip met ti umuna a ritualda—idi nagayus ti paset ti kinatao ti maestra iti dayta nga alinuno. Dayta nga alinuno a saksi met laeng dagiti simmarsaruno pay a ritualda.
Kas iti mapaspasangasangan a maiwayat ita.
Nayaplagen ti maestra ti lupot a nalabit pinangsusuonna iti karamba. Nalagipna ti eksena ni naisem a Susan Roces iti Pilipinas Kong Mahal.
Kas iti damo, kunam la no bumbumaro a baka a di pay nakapon ni Felipe. Napartak dagiti garawna. Sakbay pay a makadanon iti napalanas a bato, nauyosnan ti maong a pantalonna. Imparabawna daytoy iti karamba ti maestra.
Iti itatadogna iti napalanas a bato, kunam la no kinablaawan dagiti andidit ken kuriat. Naggigiddan ti panagunida—maysa a konsierto.
Innalana ti paniona ket pinutipotanna ti puon ti mabagbagina. Agalen ngamin ti maestra no mayerradona a maiserrek amin ti agarup walo pulgada a mabagbagina.
Sinakmalna dagiti agur-uray a bibig ti maestra. Nalang-abna dagiti apagbugi a pagay iti Enero. Inyusokna dagiti dakulapna iti bestida ket nagdas-alda iti barukong. Inappupona a kunam la no batillog ti baka a rinamasna.
Mariknana a yad-adasnan dagiti pigsa, kinatangig, ken kinabuangger a naurnongna iti walo a kinaponna. Kas idi damoda kalpasan met ti damo a panagkaponna— di pagam-ammuan ta nagminnatmatda ket nalagipna lattan daydi panangagasna iti maestra, idi sinapsappuanna iti lana ti agarup sibubukel a bagina a naggagatel ta maatap a pinayugpoganda. Ngem dose aniosna laeng idi. Ket daydi a sumipnget a panagminnatmatda, nagkinnaawatanda lattan a mangsunson iti dayta a sirsirok ti kawayan agingga iti daytoy a napalanas a bato a linakub dagiti balayang ken biga ket agan-anaas ti alinuno—kas ita.
Kinarawana ti luppo ti maestra nga agsasarunon ti panagkay-otna. Nagdas-al ti dakulapna iti agsarsarraisi a mabagbagi ti maestra. Nagareng-eng daytoy. Nagkakamakam ti anangsabna.
Ginuyodna nga inuyos ti panti ti maestra. In-inut, kas iti yaaddangna iti nalamiis a karayan iti Disiembre. Wenno panagtukod iti kauneg ti gayonggayong. Nagkabbeng ti maestra iti bukotna. Immirut ti arakupna—nakair-irut. Adda pul-oy a nangakup ken nangalinuno kadakuada. Adda kaunggan a mangig-igup kenkuana. Pimmigsa a pimmigsa ti konsierto dagiti andidit ken kuriat. Nakikammaysa ti areng-eng iti anasaas ti alinuno. Ti alinuno a mangigupen kenkuana.
Idi nagdata ni Felipe, naanninawanna iti tangatang ti panagampayag ti naladaw a tumatayab ken ti panagrimat dagiti managsapsapa a bituen.
IDI SUMANGPET NI FELIPE, AGTANTAN-AW iti tawa iti baba ni inangna. Inalsaanna ti kabaliona a dinagasna itay nagsinadan ken Maestra Piling. Nagpasurong isuna idinto ta nagpababa ti maestra. Apagisu a batog ti Sitio Dir-an nga ayan ti turodda ti simmang-atanna.
Inap-aprosanna ti teltel ti kabaliona. “Agyamanak, Amigo,” kinunana nga inyarasaas. Narigaten no adda pay makangngeg. Amangan no ibagada nga immala ken ni tatangna nga adda bagtitna. Nupay iti panagkunana, awanen ti makaitured. Dina pay pulos nangngeg nga adda nangdillaw iti natingra ti ngisitna a buokna. Mabutengda la ketdi a maisarsarak ti karadkadda.
Inaprosanna ti nasabang a bukot ti kabalio. Putot daytoyen daydi immuna a kabaliona. Kabalio ti taga-Dungeg ti inana. Intedda kenkuana ti maikadua a namanadaan ti sigud a kabaliona. Isu daytoy ni Amigo. Agtawenen iti tallo.
Kas iti inar-aramidna iti daydi kabaliona a pimmusayen iti kinalakayna, inggalutna ti kabalio iti nagrungarong a ramut ti mangga iti arubayanda. Amano met latta nga awan ti asoda, daytoy kabalio no kua ti agpadlaw no kasta nga adda umarubayan—kas iti daydi panagpadlawna idi pinadasda nga inuli ta binuyonna no sadino ti ayan ti napukaw a baka ti taga-Alucao ken no sadino ti ayan dagiti nangkarne iti baka. Naikarsel ti sumagmamano. Ngem dagiti nakalusot a tallo a kakaduada ti nagpanggep a manguli kada Felipe. Nagtagiarmasda pay ketdi iti wanpong. Ngem kalpasan laeng ti damo a panagdanapeg ti kabaliona, nasalikawkawanna idan. Kas kadagiti immunan a nangaramatanna kadagiti arnisna, nabnablo dagidi nga agaagab.
Sigud met a saan nga agbuybuyon. Ngem idi mariknana a maitakiagannan ti asino man, ken kabaelannan a kasinnintir ti uray nagtagipaltog a kabusor, inkeddengnan ti agbuyon. Narigat met no naynay lattan a pagnanaaran dagiti agaagab ti dingo dagiti padana nga agdingdingo ken agpapan payen dagiti mannalon—nangruna ket kaaduan met a dagiti para obra a dingo ti dalemen wenno karnien dagiti loko nga agaagab. Inikkan idi ni Mayor Laureano Palor iti pammadayaw—idi naudi a panagpiestada idi Agosto itay napan a tawen. Nasayaat met ta naipakaammo kadagiti kakailianna a kabaelanna ti agbuyon ken mangbulbullo kadagiti agaagab. Sipud idi, awan pay ketdi metten ti nadamdamagna a naagab.
Intarapnosna metten nga indagas ti kalupina iti kalkalapawna iti sidiran ti balayda. Nupay awan ti silaw, kabisadonan daytoy. Daytoy a kalkalapaw no kua ti pagyananna no kasta nga agagas iti Martes ken Biernes. Ken ditoy metten a panekpekenna dagiti di makaibtur a pasientena a babbai kalpasan ti panangagasna kadakuada. Masansan ngamin nga addada agpaagas kenkuana a natiped ti reglana wenno di makaala kadagiti lakayda. Liklikanna met no kua dagitoy. Ngem no kasta a mairana nga is-isu laeng ti pasiente sa awan ti matatao ti arubayan, dina lattan madaeran ti pannakayabayab ti pus-ongna. Tangay dina met ida pilpiliten. Numona ta addada pay dagiti mangibati iti adresda. Sumagmamano metten ti napanna dinanon ken kinasinnarak. Naannad laeng ta yamakna a maammuan ni Maestra Piling. Kas met iti panagan-annad ti maestra a maammuan ti kaaduan ti panagsinsinnarakda. “Apay a dita pay laeng agpudno?” nasaludsodna iti naminsan. “Di pay mabalin,” kinuna ti maestra. Kuna daytoy nga agpudnoda inton isunan ket agtawenen iti disiotso. Ngem tallo bulanen a disiotsona. Kuna man metten ti maestra a mabuteng iti amana. A mabain kadagiti bumario. Ala, dina met ketdi piliten. Nasaysayaat pay ketdi. Ta no agpudnoda, agkallaysadan. Sigurado a mariendaanen dagiti garawna. Saanen a basta makapanekpek. Wenno makaaliwaksay a mangsirpat kadagiti naagasanna.
Awanen ni inangna iti tawa idi agsubli iti balayda. Idi makastrek iti salasda, nagawis daytoy iti pangrabii.
Dinengdeng a pallang ken saluyot a nasagpawan iti tinuno a gurami ti sidaenda.
“Maymaysa ‘ta sagpaw isu a kuamon a sibubukel,” kinuna ni inangna a nangkaut iti mallukong iti gurami ket imparabaw daytoy iti labayna.
“Ket diyo pay la ngarud ginudua?” Inggay-atna a pisien ti sagpaw.
“Ha’nen,” inyatipa ni inangna. “Usto kaniakon ‘ta digona.”
Iti arubayan, nagpalpaan ni Felipe a tinangtangad ti namituen a tangatang bayat ti panagtabakona. Susop-pug-aw ti pamay-anna—dina tilmonen ti asuk wenno pakin-unegen ti apuy ti tabako kas aramid dagiti babbaket. Isu a no isuna ti agtabako, kunam la no adda susuobanna iti kapuskol ti asuk.
Nalagipna la ket ngarud ti kallupit idiay Sitio Dir-an a kankanayon a marnuoyan iti kulintaba ken ti dakkel a tao a mannabako. Nabayagen a saan a nagpakpakita wenno nagpatagtagainep kenkuana. Kalpasan daydi pannakakimatna kalpasan ti panagbekkel ni tatangna, dina malagipen no nagpatagtagainep pay. Nalabit gapu ta manipud awanen ni tatangna, saan metten a nakikabkabil. Awanen ti nangsursurdo kenkuana. Isu nga awanen ti nasken nga idawatanna iti balakad a maisupadi iti kuna da inang ken lilongna a Luciano.
Kinapudnona, dina pay ket malagipen no napagsasaritaan pay dagiti bumario ni tatangna. Kasla gagangay lattan nga angin a limmabas ti biag ken lagipna. Numona ta idi sakbay pay a nagibabada iti panes, naibusnan san amin a bambanag a mangipalagip ken ni tatangna— pinuoranna dagitoy agraman banduria a pagaayat daydi tatangna. Nagporpordios idi ni inangna. Ngem impilitna. Mano a bulan a di kinasarsarita ni inangna? Ngem dina indandaneng. Imbukbokna ketdi ti bagina iti panagagas, panagpasada ken panagisursorna iti laga—uray saanen a kinuyog ni inangna.
Agingga a nadlawna laengen a sangkapaguni met isunan ni inangna.
“Naibitinkon ‘diay moskiterom.” Natiag ni Felipe idi timman-aw ni inangna.
“Ibusek la ‘toy dublak,” kinunana. “Yiddakto metten.”
“HING-HING-HING!” KINUNA NI FELIPE a nangkidag iti bakrang ti kabalio ket imparpartak daytoy ti nagtaray agingga a nageskapi. Inturongna kadagiti kinelleng ket pinalapalagtuanna dagiti tambak.
Idi madlawna a nabannogen ti kabalio, inturongna iti disso a masansan a pagkaponanda ket imparngedna iti sirok ti kallupit. Bayat ti panangmatmatna iti kabalio, napanunotna a no ar-arigen, gagangay laeng ti panagmansona. Maisupadi iti aramid dagiti sumagmamano a lallakay iti ilida a nabatbati pay nga agmanmanso nga igalutda ti kabalio nga uray la nakatangad daytoy sa ablatanda iti latigo wenno saplit nga adda pay landokna. Kenkuana, sansanenna laeng a sakayan ti bumbumaro a kabalio. Kinapudnona, maysa aldaw laeng kenkuana. Inton malem, padasennan nga ipako iti kalesa daytoy a kabalio ti kapitan ti bario. Manmano ti nabayag a mamansona. Isu nga aduda man met laengen nga agpamanso kenkuana.
“Ania, nabannogkayon, Apo Kabalio?” kinunana a nangapros iti teltel ti kabalio. Naggaraigi daytoy a nangikutikuti kadagiti sakana.
Immisem a nangpikpik iti bakrang ti kabalio. Dayta ti palimedna. Kasarsaritana ti kabalio. Mabalin met a dida agkinnaawatan. Isu a dina ibagbaga iti sabali. Ngem addada met makitkitana no kua a mabaon nga aso. Mabalin a makaawat met ngarud ti kabalio. Nangruna ket di met agkapkapon iti kabalio isu nga awan ti pamkuatan daytoy a puli ti ayup a manggura wenno di makipagayam kenkuana. Ngem ilimlimedna ta narigaten no adda mangsuron kenkuana ket madisgrasiana pay.
Iti mumalem, nagsakayanna ti kabalio ti kapitan ket nagturong iti nagsulian ti Sitio Gullasing ken Bario Dungeg. Kas ninamnamana, adda dagiti kabaddungalanna dita a mangisagsaganan ti panagranget ti dua a kabalio. Adda mapan a dua gasut a metro kuadrado a linakubda iti alad a kawayan ket iti tengnga daytoy, adda maysa a koral nga ayan ti kabayan a paginnawagan wenno pagribalan dagiti agranget a kabalio. Nakubong ti koral iti nagtimbukel nga uged nga asino man kadagiti nagranget a kabalio ti rummuar iti dayta nga uged ken di agsubli iti dua a minuto iti uneg ti uged, maabaken.
Kinapudnona, masansan nga iballaag ti mayor a maisardeng koman daytoy a paglinglingayanda. Kaasi kano dagiti kabalio. Immun-una pay ketdi nga impasardengda ti panagsasangdo dagiti di pay nakapon a nuang ta malaksid nga adda dagiti mabtak a sara, addada pay masuat a mata.
Insardengda ti nuang. Ngem intultuloyda dagiti kabalio. Nupay inlimlimeddan ken tunggal umuna a Domingo ti bulan laengen.
Napia ti tupada ta saan a maiparit. Tunggal maudi a Domingo met ti bulan a maangay daytoy iti abagatan a paset ti poblasion. Nagparaamid ti mayor iti napintas a galiera a daydaywen pay dagiti tagakabangibang nga ili ken probinsia.
Kasta met a saan a maiparit ti pinnasapot iti lawwalawwa. Nupay ad-adda met a nakakaasi dagiti manok ta manmano ti agbiag kadagiti mawekwekan iti tadi. Idinto a ti lawwalawwa, siempre, awan ti ganasna ta ay-ayam dagiti ubbing nupay dakkel met ti pinnustada iti pinnasapot.
Sinabat dagiti kabaddungalanna. Sinirigsirigda ti nagsakayanna a kabalio.
“Ilabanmo?” sinaludsod ti maysa.
“Saan,” kinuna ni Felipe a bimmaba iti kabalio. “Impamansoda.”
“Ket nasaysayaat nga irapokmon, a,” kinuna manen ti lalaki.
“Dagullit! Dika pay la agsardeng, rapokenkan,” kinunana. Impaangaw ti tonadana ngem nagulimeken ti lalaki. Nagsanud la ketdi ti batillog ti padana a baro. Ta manmano met ngamin ti di makaammo kenkuana iti daytoy a deppaarna agpapan pay ti sibubukel nga ili.
Nagiiriag dagiti mapan a singkuenta nga agtutubo ken babbaro ken sumagmamano nga agkabannuag ken nataengan idi maiserreken ti dua a kabalio—natayengteng a kayumanggi ti maysa idinto ta nalitem a maris-dalem ti maysa—iti uneg ti kuadrado nga alad. Nagpipinnakaritdan iti pusta. Nadlawna nga addada dagiti naggapu kadagiti kabangibang a sitio ken bario ti ilida. Ipustada ti nagapitan wenno nakalapanda, wenno naglakuanda iti dingo. Awan ketdi ti makaitured a mangkarit ken ni Felipe ta ammon ti kaaduan nga amin a pustaanna, mangabak. Aprosan no kua ni Felipe dagiti aglaban a kabalio ket maamirisna no asino kadagitoy ti adda pangatiwna. Ngem saan a pumusta ita.
Bayat ti pinnusta, nasapsapuan dagiti kabalio iti tagapulot. Sa naiparaman ti sobra a tagapulot iti kabalio nga akinsobra iti tagapulot—tapno maipaneknek nga awan ti nagsaur, wenno nangilaok iti sabidong iti tagapulot a naisapsapo ta di ket sigurado a maabak ti maysa—ta agkinnagat dagiti kabalio, malaksid nga agkinnugtarda.
Idi malpas ti pinnusta, naiserrek iti kubong ti bumalasang a kabalio. Impadakayda iti apagbiit dagiti dua a kabalio. Naiparnged ti bumalasang a kabalio iti naguyaoy a tali a naikamang met iti napuskol a tali a naibarandilias iti ngato ken naigalut iti agsumbangir a dadakkel a puon ti narra. Kalpasanna, nabulosanen ti kayumanggi ken maris-dalem a kabalio. Dayta. Garraigi. Kumanabtuog dagiti kugtarda. Ngumaretnget ti panagkinnagatda. Ti adatna, di pay nagudua ti sangapulo minuto a kaatiddogan nga oras ti ranget, saanen a maitured ti kabalio a maris-dalem ti umasideg iti kayumanggi a mangpadpadas itan a mangdakay iti bumalasang a kabalio. Nagbilang dagiti tao ti agingga iti sangapulo. Ngem saanen nga immasideg pay ti maris-dalem.
Ket nagiiriag dagiti taga-Dungeg nga impapanna nga akinkukua iti kayumanggi a kabalio.
Salpaanen ni Felipe ti manmansuenna a kabalio idi asitgan ni Bokbok, ti putot ti kapitan ti Dungeg. Impakaammo daytoy nga adda maangay a ranget ti kabalio iti Pattao iti ili a Buguey. Adda kano nangikissiim iti tatang daytoy. Agraranget dagiti kabalio iti daytoy a deppaarna ti Primero Distrito ti Cagayan.
“Ket kuna dagiti kakadua, ‘diay kano koma kabaliom ti irangettayo.”
Minatmatanna laeng ni Bokbok. Sa nanglangit. Mano metten ti pinadisi ti kabaliona? Sa saan pay a pulos nagsugat. Ngem dagiti kabalio met laeng dagiti tagaditoy ti nakaidangadanganna. Awan ammo dagiti kalugaranna iti panagpatanor iti nakikidser a kabalio. Amangan no sabsabali dagiti kabalio dagiti tagasabali nga ili wenno probinsia. Ngem ammoda ngata ti makisarita iti kabalioda? Napaisem.
“Balor ti dua a baka ti ipustak no daydiay kabaliom ti ilabantayo,” kinuna ni Bokbok. “Bagaak met dagiti kakadua dita Mission ken Tuyo tapno naburburnoktayo.”
Simmalpa ni Felipe iti kabalio. Sa kinunana: “Manso!”
AGPALPALPAN DA FELIPE KEN INANGNA ken nakatannawagda iti arubayan idi mapasungadanda da Lilong Luciano ken Tata Inso nga ama ni Maestra Piling.
Adda nagparikna ken ni Felipe bayat ti panagdaydayawen ni Tata Inso.
“Dumanonkayo, a, manong, tata,” kinuna ni inangna kadagiti kassangpet.
“Saanakon nga agpalpalikaw, Leoning, adi, ken Ipi, barok,” kinuna ni Tata Inso. “Maysaak met kadagiti naag-agasan daydi Ago ken pagaammotayo met nga inagasan ni Felipe ni Piling idi pinayugpoganda daydiay anaktayo.”
Kasano ngatan no pumalikaw pay? nakuna ni Felipe iti unegna ta agarup isuna ti naangsan iti pakauna ni Tata Inso.
“Ket nadakamatko ken ni tata,” insungo ni Tata Inso ni Lilong Luciano, “a saan met a kinaawan utang a naimbag a nakem. Ngem biangmi laeng met, a, Leoning, adi, a salakniban met ti kakaisuna a dayaw met, ta uray no nakurapay la datao a mintalon met, ay, ket napateg met ti makunkuna a dayaw.”
“Ket wen, a, manong,” kinuna ni inangna. “Kastakami met, a.”
“Ket addada met nakaidanon kadatao a kua…” apagapaman a nagbang-es ni Tata Inso, “nga agranrana da Ipi ken ‘tay balasangtayo dita karayan.”
Naannadda met ti panagkuna ni Felipe. Ngem kas itay kunada a ti bugguong a naangtit, uray no takkabam ken yaparadormo, sumngaw nga agpilit. Isu a ninamnamana daytan. Asino ngata ti nagidanon? Maammuanna laeng, agaluad. Ngem inalusiis. Ania daytoy? Yasawadan? Kasano pay ti panagpanekpekna?
Saan a nakauni da inang ken lilongna. Naiturong ti imatangda kenkuana.
Nagsay-a idi agangay. “Ket ania ti kuna ni maestra, tata?”
“Ket kunana met nga awan met ti inar-aramidyo, barok, ketdi.”
Nakaanges iti nalukay ni Felipe. “Ay, ket wen, isu ti pudno, tata. Ammoyo met ditoy bariotayo. Addada dagitay sadut a paggagetanda ti mangisao iti padada a parsua."
“Ket agtalekak, a, barok, iti saoyo, lalo iti saom. Ta kas mangngagas ket pagaammok met ti kinadarisay ti kananakem daydi Ago.”
“Ken no isu ti kuna ni maestra, tata, isu ti pudno,” kinuna ni Felipe. Napaisem iti bangbangir.
“MANONA KADIN NI MAESTRA?” kinuna ni inangna idi makalikud da Lilong Luciano ken Tata Inso.
Nanglangit ni Felipe. No katturpos daytoy idi adda iti Grado Uno a walona, mapanen a treintana.
“Nalabit, sumurok-kumurang a treinta.”
Nagpayubyob ni inangna. Sa apagapaman nga immisem. “Kinapudnona, mangnamnama daydiay lakay nga agpudnoka, barok. Ala, ket nupay gistayan agkasadarankam’ laeng ken ni maestra ta mapan a treintay singkok laeng, takderam, a, barok no adda rebbengna a takderam.”
“Awan kano ngarud met, kas kuna ngarud kano mismo ni maestra.”
“Wenno ibainna met, barok, ti kinaawan nga adalmo?”
Saan a nakauni ni Felipe. Ita laeng a madakamat ni inangna ti kasta. Pudno nga elementaria laeng ti naturposna idiay ili. Saanen a nagbasa iti hayskul ta kuna met dagiti papadi iti St. Francis Academy nga isardengna pay nga umuna ti agagas ta aramid kano ti demonio ti ar-aramidenna. “Lokdityo!” impukpukkawna idi iti arubayan dagiti papadi. Adayo met ngarud ti Buguey nga ayan ti hayskul. Masapul nga agkasera. Asino ngaruden ti kadua ni inangna? Namak payen no adda manguli ken ni inangna. Ay, saan a mabalin! Sa maysa, adu ti kabaelanna a di kabaelan dagiti nakaadal. Sa anianto ti obrana? Agisuro kadagiti natangken ulona nga ubbing. Agpadakkel iti batillog iti banko? ‘Minsanton!
Ngem pudno a kayatna met a panawan daytoy a lugar. Ngem kaduana koma ni inangna. Daytay mangabaruananda. Ngem marigatan met a mangawis ken ni inangna. Into ketdi no panawanna.
Ibain ni Maestra Piling nga awan adalna? Ngem saan met ngata a kasta ni Maestra Piling. Mariknana dayta.
“Ala, bay-amon,” kinuna ni inangna idi agangay. “Saan met ngata a kasta. Ken mamatiak met iti saom.”
AGALAS-OTSO ITI AGSAPA idi makasangpet ti bunggoy ni Felipe iti Pattao. Adda iti abagatan ti kalsada nasional ti dua gasut a metro kuadrado a galiera ti kabalio. Iti labes ti agarup tallo gasut a metro a pamuskolen a kabakiran, adda dita ti nalayang a tanap a nakaiplastaran ti galiera.
Inkeddeng ni Felipe nga isapsapada tapno mainanaan ti kabaliona. Bassit pay laeng ti bunggoyda. Sumarsarunonto dagiti dadduma inton umal-aldaw. Total, ala una a mangrugi ti ranget.
Nangpili iti narukbos a kayo a dungon ket dita nga inrakedna ni Amigo. Inyaplagna met ti intugotna a tugtugpa ket nagilad. Timmulad dagiti kakaduana.
Kalkalpasda a mangaldaw iti balon dagiti simmaruno a kakaduada idi agsangpet ti napuskol a bilang ti tattao. Nagduduma ti luganda. Adda kalesa. Adda trak. Adda dyip.
Madamdama pay, simmangpet dagiti sumagmamano a bagon dagiti militar. Nagiiriag dagiti tattao idi agplastar dagitoy a makipagbuya iti galiera dagiti kabalio.
Kinalbit ni Felipe ti lalaki a dina kabunggoyan a kaasitgan kenkuana. “Asino ‘ta simmangpet?”
“Ni kano Apo Julio Sanchez Erice, ‘tay Minister of Defense.” Maay-ayatan ti nagdamaganna. “Nairana kano nga adda dita Aparri ket nadamagna daytoy ranget.”
Nagtungtung-ed ni Felipe. Am-ammona dayta a nagan ta managbasa la ngarud iti Bannawag. Sa damagna pay, naggapu iti Gonzaga ti ina daytoy a ministro. Naal-alimadamadna pay a nakian-ani idiay Sitio Gullasing a paset ti barioda sakbay a simmangpet dagiti Hapon. Nalaing kano nga abogado. Ken nalaing a lider, a, ta tao ni Apo Marcos.
Kunam la no di madissuan iti lamok ti panangyalikaka dagiti soldado iti ministro a nakais-isem. Natangig met ti taktakder daytoy. Nakakallugong iti lalat a basbassit ngem payabyab—kasla cowboy! Naglaok nga apal ken raem ti narikna ni Felipe. Anian a taktakder!
Imbagnos dagiti basaliosna iti intar dagiti tugaw a naipasadia a naaramid manipud iti kawayan. Ngem dina naaluadan ket nagkabsiw. Nagririaw la ket ngarud dagiti tattao. Dagus a tinarabay dagiti soldadona. Naisem latta ti ministro. Ngem nadlaw ni Felipe nga apagapaman a nagsagking daytoy a nangituloy iti pannagnana a nagturong iti indiayada a tugawna. Ammo lattan ni Felipe a nablo daytoy. Naggilap iti isip ni Felipe nga idiayana nga agasanna daytoy. Ammona ketdi no ania ti isubad daytoy? Napaisem.
Segun iti para waragawag a nagiggem iti megaphone, uppat laeng a paris ti agranget. Ngem kunana a dagitoyen ti the best iti Primero Distrito ti Cagayan. Ken maragsakan ta immay pay ti ministro ti Depensa kas naisangsangayan a sangaili iti daytoy a pasken. Ket dinakamat pay daytoy a naayat gayam iti kabalio ti ministro.
Saanen a binuya ni Felipe ti umuna a ranget ta maikadua a ranget ni Amigo. Inyadayona bassit ti kabaliona ket kinunana: “Lalaingem, Amigo. Amangan no sika ti mangidanon kaniak iti adayo a lugar. Ammom met nga inkakaubingak nga arapaap dayta.”
Naggaraigi ti kabaliona.
Kas met laeng iti pangiwardasda idiay ilida ti panangiwardasda iti ranget. Dagiti kapiduana ti nangilabo iti tagapulot iti bagi ni Amigo. Sa pinakanda. Banerber a banerber ni Amigo a mangkitkita iti kabayan nga adda iti koral iti tengnga ti galiera. Naggaraigi pay.
“Lalaingem ket naglapsat ‘ta yalam,” inyarasaas ni Felipe ken ni Amigo. Nagkatawa dagiti kapiduana a nalabit nakaimdeng iti imbagana iti laksid ti arimbangaw dagiti agbuya.
Impagarup ni Felipe nga amang a nalalaing dagiti tagasabali nga ili. Taga-Camalaniugan pay ti nakaranget ni Amigo. Ngem lumanipak 'ta bakrang kada rupa ti kalaban ti namay-an ni Amigo. Madamdama pay, nagbuatiten ti kalaban ni Amigo.
Anian nga iriag dagiti kalugaran ni Felipe. Pinekpekkelan pay ni Bokbok ti nasabang nga abagana.
Nagallangogang ti kuna ti para waragawag: “Felipe Tabaco ti Santa Teresita! Kampeon! Agbiag!”
Ad-addan ti iriag dagiti tattao idi yinagyagan ni Amigo ti kabayan.
Dua ribu ti premio ni Amigo ket ti ministro nga agsagsagking ti nangyawat mismo ken ni Felipe. Nadlaw ni Felipe ti apagapaman a pannakaitukeng ti ministro a nangmatmat kenkuana. Nadlawna a sinirsirig daytoy ti nangisit a sumilap a buokna. Impapanna nga idi laeng a nakakita ti ministro iti kasta buok. Sabagay, isuna met laeng ti addaan iti kasta a buok. Malaksid siempre kadagiti nangisit a kabalio a kakasta met ti buokda.
Naallangon met laeng ti ministro ti bagina ket kinunana: “Nalaing! Nalaing!” Nairut ti panangdakulap ti ministro ken ni Felipe. Sa nagarasaas daytoy: “Asino ti amam?”
Nagpangngadua idi damo ni Felipe. Nalagipna ti kinaadda ti bagbagtit ni tatangna sa pay kinettel mismo daytoy ti biagna. Ngem idi agangay, kinunana met laeng: “Santiago Tabaco, ser.”
Naitukeng manen ti ministro.
Nasdaaw la ket ngarud ni Felipe. Ngem dagus a naallangonna ti riknana ket naamirisna a daytan ti gundaway nga inur-urayna. Inturturedna nga inyasideg ti rupana iti ministro, sa kinunana, “Ser,” nagsig-am, “ammok ti agilut. Ammok a nakaro daytay pannakaikabsilyo. Ilutenkayto no kayatyo.”
Iti abay ti kotse ti ministro, nagtugaw daytoy iti palangka a pinalawlawan dagiti soldado. Adda met iti likudan dagitoy dagiti kalugaran ni Felipe. Naisemda. Agasem met ngamin ta malaksid a nangabak ni Amigo ken nangabakda iti pusta, kalugaranda pay ti mangilut iti ministro.
Innala ni Felipe ti botilion ti lana ti nasinglag a niog iti kalupina. Pinatedtedanna ti kanawan a dakulapna. Pinidutna ti napudaw a kanawan a saka ti ministro. Mangrugin a bumukno. Kinurosanna ti babaen ti lansalansa. Ket inilutna ti ministro...
“Naglaing! Naglaing!” kinuna ti ministro a timmakder kalpasan a maipakdaar ni Felipe a nalpasen. “Awanen! Mabalinen ti ag-jogging!” Ket pinadas ti ministro ti nagtaray iti sumagmamano nga addang. Nagkakatawa dagiti tattao idinto ta immisem laeng dagiti soldado.
“Pudno a nalaing! Saan la nga agpatanor iti kabalio! Nalaing pay a mammullo!”
Immasideg kenkuana ti ministro ket agarup inyarasaasna, “Ania ti pakakumikomam ita?”
“Malaksid iti panagagas, agkapon iti ayup, ser,” kinuna ni Felipe.
Nagtungtung-ed sa immisem ti ministro. “Kayatmo ti agkapon iti tao?”
(Tuloyna)
