Ni AMADO I. YORO
1
PAPANAM, KAYUMANGGI A GURONG?
Umuna nga askaw: iti nagsapalan ti Nalasin
Daytoy ti balay pamilia: pinan-aw
Tinidtid a diding iti kinayasan a kawayan a basar
Iti sidiran ti dadapilan iti sallukob higante nga algarroba
Kuna daydi nanang ken tatang, ditoykami a nayanak
Nga agkakabsat:
Edilberto, inauna
Bonifacio, maikadua
Justiniano, maikatlo
Amado, maikapat
Elias, maikalima
Rosita, kakaisuna a babai.
Agpababa iti kanawan: Tapao Baba-Magsaysay Dos
Agpalantag iti amianan-kanigid
Ti balay barangay: covered court, kunada
Magnaka, wen, yaddangmo dagiti sakam
Baklayem bukodmo a krus
Birokem latta ti kaibatogam a langit
Wenno kalbario iti pannakigasanggasat
5 a Daniw
Lagipem ket ikuyogmo nga italimeng
Ti balor
Ti urat ken ramut
Ti nakaipusingan ti bagim
Iti kakadua a naibatim
No sadino ti nakabitinanna?
Salamagi wenno mangga?
Magnaka, wen, ikuyogmo ti adal ken sursuro
Iti kainaran ti biag
Adda man wenno awan ti mabati
A lemma wenno tugotmo a magna
Ikutam ti saguday ti nakaparsuaan ti Tapao
Wen, dagiti saguday ti nakaparsuaan
Isuda dagiti kayawmo
Iti kinaludonmo a rigat
A nakainawan dagiti sirmata
Nagbariw-aska: saan a panagbayanggudaw
Kinunam ketdi: birokek man ketdi
No asinoak; no ania dayta urit ti gasat
Iti mangliwengliweng a metropolis
Dagiti nalawa ken naarimbangaw
A sulsuli ken puseg ti siudad.
Tandaanam ti Libertad
Nakidaguska nga ima-ima
Iti sallukob ti paktoria dagiti muebles
Daytoy ti cadena de amor
Nabirokam ti bagim iti iddam a karton
Nagkataman ti tabla
Nakipaglang-abka nagduduma nga angot
Ti paktoria
Uray dagiti makatitileng a wanerwer ti makina
Nakipagsul-oyka met iti napudot a lomi-lomi
Adda met gunggonam a nagliha,
Nagpintora kadagiti muebles: tugaw
Lamisaan, kabinet ken dadduma pay.
Ti Tambunting, Binondo, sidiran sementerio
Dagiti Insik, nakidaguska, nakipangan
Kabagiam iti barongbarong
Tugpatugpa a karkarton
Nakiteggedka iti sementerio tallo a pisos ken gudua
Tarong, itlog turkiado
Iti Kalye Bagumbayan, radilio a balay
Tugpatugpa met ti iddam iti daan a rikep ti tawa
A narnarpi a kapis, pagsusukotem ti karton, ules
Katol ti pangsunogmo iti lamok
Ket nakaadalka met
Nasarakam ditoy ti nagbalin nga ina ti anakmo.
Ket iti Nanu Place
Iti nabara a pammasangbay da Ikit Marta ken Uliteg Ilong
Nakapimpimanka a simmangpet
Takiagmo laeng ti binalonmo
Iti daga a pakigasanggasatan
Natiltilka la ngaruden iti kaunasan idiay Tapao
Kaunasan manen, anusam
Ti agkaling-etan
Iti baet ti tudo, iti baet darang ti init
Iti kainaran
Adda umsi, adda pannakatagibassit kenka
Dagiti saan a makaawat kenka
Ngem ti biangmo, masapul nga agbiagka.
Nakaurnongka met bassit ket naigasatam
Ti lote ken balay
Iti Hinaea
Iti Hoopio
Dagiti adu a kalgaw
Tuntonem, wen, sukimatem
Ti lubongmo
Uray kadagiti agsasamusam a liday
Pannakapaay
Umsi ken pannakatallikud
Daytoy ti dalan
Daytoy ti sang-atan
Bay-am a sagpaminsan a makaruskoska
Bagkatem latta ti awitmo a krus
Pagna, pagna, pagna
Sarangten ti aniaman, ti aniaman
Ti dawel, ti allawig, ti bagyo
T gura, ti umsi
Adda kenka ti ayat, ti tured
Ti napudno a pammati
Dagiti napasnek a kararag
Ken ti aramid a pagimbagan ti adu
2
TAPAO: UMAYAKTO MANEN ITI MAYSA A PANAWEN
(iti nagkaadu a rikna; para ken ni Cielo Alma a.k.a. Gracia Campos, Katrina)
Rikna Uno: Iliw
Adtoy a rumrumkuas sumsumged a karayo, ti iliw saan manen nga agpabatubat kayatko manen ti agawid, panagsubli iti Tapao, ti yan ti umuna nga ayatko, agsurat, kayatko ti agawid, ngem taringgawid ti rebbengek ditoy, kenka, kenka laeng…
Rikna Dos: Segga
kayatko ti umiliw manen, ngem adtoy ni kasimpungalan a pakaibaludan dagitoy matak, dagitoy takiag iti pigsak mangted talged ken pannaripato dagiti duapulo ket uppat a panagrikus ti pagorasan; aldaw ken rabii… makaibtur ti iliw, makalmes nga iliw ngem anian, anian, saan a mabalin a palusposan ti panawen ti panagpasublim iti naan-anay a regta, kasapulannak iti tunggal darikmat, yawat daytoy, ne, ited daytoy, aramiden daytoy, iparikna daytoy labes ti “I do” kasapulannak iti aldaw-rabii, kadagiti panagbirok ken panaguray iti nagpasugnod ken nagpauyo a libnos a pintas ken daeg a namunganayan…
Rikna Tres: Daton
umayakto manen, Tapao, iti maysa a panawen no addaakto pay kadagiti umay nga aldaw mabalin a saanto a siak daydi nakitam idin wenno immay kadagiti naudi a yaayko iti nabiit--- addan, wen, addan pagilasinan iti panagbaliw nga inyeg ti panawen iti saan a matawaran a panagsalog ken panagbilang ti kasangay dagiti mapug-awan a kandela dagiti naraman a sinam-it, saan a matengngel ti panaglupos: sukog, kita, rupa, takder, kita ti bisngay kita ti pukis, kita ti pannagna, dagiti kuretret wenno kusapo a kudil, dagiti panagbung-or ti saksaka ken gurgurong, panagriwis ti bibig, dagiti awan naganna a panagsagawisiw nga itden ti magmagna a panawen, dagiti naglabas nga Abril, dagiti Mayo, dagiti Hulio iti panaglabas ti Septiembre diak kunaen a saan a siak dayta, wen, siak dayta, iti isu met la nga isem, isu met la a katawa ngem mabalin a tuppolakon ket diak naitured ti nagpapustiso no gasatko ti maikkan iti maikatlo wenno maikapat a saka: sarukod, salingkadang sapay la koma a saan a nagtagipilid ta saankon a marikus a mapagna ti Tapao a kaduak ni Kim Jeremiah, naay, naay, apo, apo, yad-adayom kadi ta ti takderko ket takder ti agkubbo a sumirok iti langit; ti ayat ken kinapusaksak adda iti puso, yegko ti maysa a daton iti malem.
Rikna Kuatro: Estoria De Un Amor
umayakto iti maysa a panawen iti baet iti utang, utang a naimbag a nakem umayakto manen makikatkatawa dita paraangan iti nauneg a sardam, wenno ti agdungdungsa a parbangon, adda uni ti saltek, ne, ay, ket timudem pay, ne, dakdakkel ti uni ti tekka iti sallabawan iti danapidip parbangon: agyamanta iti sabali a bigat !
Rikna Singko: Panagsubli
umayakto iti maysa a panawen, ikuyogko ni kasimpungalan kas balligi iti maikadua a gundaway iti sibibiag a manipesto ken bileg ti pammati ken kararag a naiparintumeng iti umel ken awan ti ressatna a panagdawdawat iti nagkaysa a tarigagay ken kalikagum, agsublika kadin, wen, umaykan mutia a pimmanaw…
Rikna Sais: Panawen ken Daton
ti sinukaan, ti pinapaitan ken ti atang, asi ket asikayo pay uppat ti sakana, bumaro a baka; masikog a baboy, bugbugian a saraan ken kattungbol a kalding, adda dita ti suka, ti asin, ti siliasi ken adu pay a kita ti rekado, adda dita tay ginalon dagiti nagaget a kosinero a kadua da Allan ken Wally, nagtagiaklo, nagtagikampit ken kutsilio, ngukngokendaka a pumsuak ti dara ket masukaan, ken ti mapespes a pekkelen ti imas ti papait ken apro, ala, templa, templa, taway, taway, maibusto latta dagiti maidasar iti dulang ni ragragsak, dagiti kammayet da iliw iti nawatiwat a saan a panagkikita, umayakto iti maysa a panawen, kubboakto man, kiadakto man nakasarakud man wenno kasla apaglabes a pitopito, siakto dayta saan a pimmanaw ngem impakni ti panawen dagiti adu a panagbirok, dagiti adu a pannakigasanggasat, nagballigi man wenno napaay, umayakto iti maysa a panawen, iti sabali manen a daton.
3
TAPAO: SIAK DAYTOY
Adtoy ti limapulo ket lima a Mayo
a Hulio,
a Septiembre,
a Disiembre ken Enero a sinublisubliak dagitoy
Saanak a pimmanaw
Tagaditoyak.
Wen, ala wen
Daliasatek ti tataaw
Ti arapaap a nangitunda kaniak ditoy
Maikadua a taeng a nangpasangbay nangituloy
A nangtubay nangtenneb a siak ti siak…
Iti ganggannaet a daga dagiti managbariw-as
Dagiti agbirbirok iti kinasiasino ken kaibatogan
Sublianka ken ti napanawak nga abong-abong
Ti pinan-aw ken tinidtid a bulo ken kawayan
Sublianka ken ti napanawak a talon
Ken tay-ak ken kainaran ti init
Ti arbis
Ti tudo
Ti allawig
Ti arimukamok iti parbangon
Ti ayamuom
Ti sabong dagiti samak
Ti ukis dagiti kariskis
Ti bennal iti sinublan
Ti unas
Ti dadapilan a patayyeken
Ti naabungotan a sawak
Subliak, wen, subliak
Ti kapagayan
Adtoy ti sabong ti bassit a balligi
Nadaeg-ingget-sin-aw iti appupo
Ti dakulap ken alikaka, bassit man
Ti bassit a balligi dagiti pinagnak
A dalan
Ti agsapa
Ti agmatuon
Ti agligsay
Ti sardam
Ti rabii
Denggek manen ti anasaas
Ti tudo Iti kalasogan
Bassit ti balligik
Ngem iti riniwriw a pannangged
Iti ling-et
Iti anus
Iti andur
Dagiti saan a mabukodan nga oras
A nangtubay ken nangtenneb
Ti kinaasinok
Siak daytoy: adtoyak!
4
TAPAO: LAGIP KEN PANAGSUBLI
(nasurat kabayatan iti ibibisitak, Okt. 24-Nob. 21, 2012)
ditoy ti kalapawmi iti lugar
nakayanakak Tapao, wenno Sta. Romana
i'toy a lugar ti nagubingak
naisigudak iti witiwit-tangbaw ti arado,
ken agluganak iti palpal
naisigudak iti dadapilan ken puligosen
ni kalantangan; siak iti arubayan
anawang iti panagluto ti bennal nga
agbalin a basi wenno tagapulot
ditoyak a nagbarito pinanawak daytoy a
a lugar idi nalpasko ti hayskul
nagtawatawak iti Manila:
Libertad, Pasay; Baclaran
Tambunting, Binondo, nagturogak iti sirok
tugpatugpa a daan-aglatlati a galba
ken rutaprutap karkarton
kunada a barongbarong sidiran
nailet a karinderia ken iskinita
iti agar-arek-ek a waig
nagsidaak iti turkias a tarong
ken itlog tallo a pisos ken salapi ti maysa nga aldaw
ti sukat ti ling-etko iti agmalem
nga agkabakab iti tanem iti Chinese Cemetery
tallo a kadsaaran ti kangatuan
a panteon dagiti babaknang ti aramidenmi a panteon.
ditoy Tapao met la a lugar ti nasangpetak itay
Oktubre-Nobiembre 2012 a nagbakasionak
kalpasan ti nasurok a 41 a tawen
nga awanak, ketdi: uppaten a daras a
sinarungkarak daytoy: Disiembre 1972/Pebrero 1973
gapu iti ayat ken sakripisio, ti karik
ken ni Cielo Alma
daydi karik
daydi sapatak
a nainaw ken nasikogan
iti Kalye Bagumbayan
iti natallikudan a kari iti Rugsuanan.
(adda natnagan iti luak: panakapaay met)
Iti GUMIL naisurotak iti banglo ken lasbang
ti korona ni Maria Lina a mutia ti GUMIL Hawaii, Hunio 1982
ginuyodnak a nagawid manen
kalpasan ti maudi nga
nga anges ni Tatangko iti Enero 1996,
iti nasaem panagpasina
nasurnadak idi inkuyog ti
ti grupomi ti 100+ nga alumni
iti Grand Homecoming Reunion, Mayo 1997
kas pangulo ti Golden Jubilee
ti naisalsalumina a pammadayaw
Iti grand opening, kaduak ni Mistro Eliezer
a nangibayog ti wagayway
naipatayab ti Nailian a Kanta
iti sanguanan ti Sinait National High School.
daytoy ti kalapaw iti Tapao, saan a naglupos,
saan a nagkir-in iti nagtakderanna
dagiti adu a damsak ti tudo,
bagyo wenno kalgaw saan man la
a naggalba ngem nagtalinaed atepna
a pan-aw awanen dagiti dadakkel
a mangga ken natayag nga alukon
nagbitinan 'di indayon ken dagidagi
ni ridep naimas met iti naimnas
a tarakitik ti arbis wenno tudo nga agdisso.
daytoy ti pirgis ti lugarko:
paset laeng ti iparangkapko
naguneg ti Tapao, mabalin
a siak la ti makaammo
ken dagiti pudno nga agindeg ken bumario
daytoy a kalapaw, iladawanna kinamannalon
ti sibubukel a lugarko: 'toy kalapaw ket taeng
da ama, ina
siak ken kakabsatko.
anaknak latta ti Tapao iti kinatakneng
ken dayaw, ditoyak a nagubing, a nagbarito,
ditoy a nainaw, nabukel dagiti ar-arapaapko
ti masakbayan, ditoy kaniak inna insuro
sumangpetak man ken saan:
ditoy ti puon ti angesko; ditoy ti ramutko
dagiti sagibsib,
dagiti sagibo,
dagiti saringit
dagiti saksi ti kinamannalon
iti dayaw
iti saldet
iti arapaap ken sirmata
dagiti riniwriw a panagdakiwas
iti birbirokek nga init
iti awan naganna a panangtunton
iti gasat iti puon ti bullalayaw
ket dagiti pannakayadayok, isuda
dagiti isasarungkar ken pannakayasidegko
nupay ammok, ammok unay, awan duadua
diakton malitupan dagiti nagkurangak:
ti kaawanko ket isuda ti kaaddak
kadagiti Abril, kadagiti Mayo
kadagiti Septiembre kadagiti adu a panagdadapil
dagiti adu a panagani
dagiti panagtubbo ti unas
kadagiti linimbang ti katabakuan
siak, tao met
ket ngarud, ita, sakbay a lipatennak
ti agdama, biagek ti kalman
ket adtoy ti sangapaglangitan a kappia.
