Sarita ni HERMOGENES F. BELEN
Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Enero 23, 1950 a bilang.
“ALDAWEN, kaka. Naladawta unayen. Ania ngatan ti makuna dagiti kakaduatayo? Aglalo ket adayo met bassit ti mapantay paganian. Nangatonton ti init no makagtengta sadiay,” kinuna ni Nana Pilli ken ni Nana Unang.
“Uray, a. Adu met ngamin ti trabahuen a sabsabali pay laeng, adi. Uray ta mapanta met laeng,” insungbat met ni Nana Unang. Insalikadna ti pingir ti pandilingna sa intarimaanna ti rakemna iti siketna.
“Mapanta pay dagasen ni Juliana, kaka. Imbagana kaniak idi rabii a mapanko kano dagasen,” kinuna manen ni Nana Pilli, baket a bassit nga asawa ni Tata Genio.
Nagin-inayad a nagna dagitoy dua a babbaket. Simrekda iti inaladan ni Lakay Celis iti dayaen ti balay da Nana Unang. Liniklikanda ti balatong a puruak ni Apo Andres, sa sinurotda ti igid ti inaladan ni Tata Ciano.
Bay-am a Yebkas Dagiti Sabong
Iti saan a nabayag, nakadanonda iti kalsada nga agturong idiay Lioac. Limmayawda iti barut, a nakapigisan ti pandiling ni Nana Unang sa pinukkawanda ni Nana Juliana nga apagisu met a tuman-aw. Saanen a masapul nga ayabanda ta apaman a makatungngagawda iti tapaw ti kalsada, ta nauneg bassit ti kanal daytoy baro a kalsada, adda metten ni Nana Juliana. Agsarsaringgayad pay laeng ti pingir ti kainna ta dina pay laeng nasango nga insalikad, nangnangruna ket nagbitin pay ti napasig unay nga apokona. Agpaypayapay da Erning ken Karding nga appokona idi rummuar ni Nana Juliana. Saanda nga inkaskaso ti pammakada dagiti ubbing ket impatarengtengdan ti nagna.
Sinurotda ti kalsada agingga iti bit-ang nga agturong idiay taltalon. Iti igid ti dalan, napuskol pay laeng dagiti linnaaw a nagbalay kadagiti bulbulong. Ti init idiay Barikir, ngannganin sangaagpa ti kangatona. Nupay kasta, sumagmamano pay laeng dagiti tattao iti taltalon. Napintas ti maris ti taltalon gapu iti natangkenanen a dawa ti pagay. Nasayaat unay ti panagdeppes ti pagay idiay Dulaw a nangiparang iti nasayaat nga apit. Nagkanta a siraragsak dagiti billit iti ngato. Naimnas unay ti bigat.
Lininteg dagiti tallo a babbaket ti kataltalonan. Tinaraigidda ti alog a paglalangoyan dagiti paltat ken dalag ken yan met dagiti adu a bisukol. Nadlawda nga idiay Tengnga a paganianda, awan pay laeng ti lingaling. Ammoda nga awan pay laeng idiay ni Tata Baldo ken ni Nana Celin, nga agpaani iti dayta a bigat.
Nagsasarita dagiti babbaket, ngem awan ti sabali a nakaitalimudokan ti sarsaritada no saan a maipanggep kadagiti Hapones nga adda pay laeng iti ili.
“Maysa pay a diak kayat nga aramidda, adi,” kinuna ni Nana Unang a kasta unayen ti angsabna ta baket unayen ket agkubkubbo payen, “agalada la kadagiti kaykayatda. Idi kalman, immayda tiniliw ‘tay kakaisuna a baboyko.”
“Mano ti imbayadda ngay, kaka?” sinaludsod met ni Nana Juliana.
“Imbayadda? Tse!” Timmupra pay ni Nana Unang. “Ay, adi, awan uray panag-Dios-ti-agnginada laeng koma nga impaayda. Dakes unay dagita a tattao.”
‘’Isut’ gapuna, kaka, nga inlakok la ngaruen ‘tay baboyko,” insampitaw met a sirururod ni Nana Pilli.
“Ken maysa pay,” kinuna met ni Nana Juliana, “agdangranda pay kadagiti babbai. Nadamagyon ti naaramid ken ni Miling nga anak ni Umel?”
“Apay, adi?” inamad ni Nana Unang.
“Ammomon, a, kaka. Saan a saritaenen ti dakes a napasamak.”
“Ket idi kalman…” kinuna ni Nana Pilli, “adu manen a soldado ti simmarungkar idiay balay da Gorio. Inyag-agirko la unay ni Dalen.”
“Dinto pay la pakiasawaen ni Gorio ti anakna amanganto ketdi no madangran,” insungbat met ni Nana Unang.
“Wen ngarud,” innayon met ni Nana Pilli.
Saan a napupuotan dagiti tallo a babbaket ti idadanonda. Addan nga agan-ani da Baket Utiang, Nana Celin, Nana Quelang, ken Nana Ander. Adda met ni Dalen nga anak ni Gorio. Iti saan unay nga adayo, sumungsungad met ni Minong a nakasakay ken ni Sarang nga adda pinaguyodna a pasagad a nakargaan iti lingaling.
Saan pay laeng a naregreg dagiti linnaaw kadagiti bulbulong ti pagay. Innala ni Minong ti maysa a bulo ket dinardarasna a dinepper dagiti nagtakder a pagay. Kalpasanna, tinarimaanna dagiti lingaling tapno awan ti mangsallin kadagiti agan-ani. Saan met a linipatan ni Nana Celin ti nagibunong iti tabako kadagiti padana a babbaket. Nasam-it nga isem ti nagtamdag iti bibig ni Dalen idi nalabasan ni Minong.
“Kasta ti nasayaat nga ubing,” kinuna ni Nana Juliana idi naitarimaan aminen ni Minong dagiti masapulda nga agani.
“Wen met ket, adi. Kasta met a kanayon ti aramid ni Minong,” impatiray-ok met ni Nana Pilli, ket maysa nga isem ti nagtamdag kadagiti bibigna ngem saan a nadnadlaw ni Minong.
“Iti daydi panagpaani ni Kaka Antin idiay Barikir, kasta unay manen a gaget ni Minong,” kinuna met ni Nana Unang, a madama nga aglaplapsi iti inanina a dawa.
‘’Apay ngarud a dika pay la mangasawa, Minong?’’ sinaludsod met ni Nana Juliana idi nakadanon ni Minong iti yan ti ikitna a mangur-urnong kadagiti naani a dawa.
“Sumapsapulak ngarud, nanang, iti mayat,” insungbat met ni Minong. Napigsa ti panagsaona tapno mangngeg ni Dalen, nga adda iti igid ti tambak.
“Adu dita no mayatka la ketdi,” insampitaw met ni Baket Quetang a nangyawat iti iggemna a pagay.
“Saanen a masapul nga umadayoka nga agsapul, Minong. Tumugtugtog ti gasatmo iti ruangan,” kinuna met ni Baket Utiang, a makaammo unay iti rikriknaen ni Dalen, ta kanayon ngarud daytoy naud-udi nga agimtuod kenkuana no ania ti nasayaat nga aramidenna. Immisem ni Dalen iti daytoy a sao ni Baket Utiang, ngem saan a nagsasao. Namrayanna laengen ti timmaliaw iti sabali a disso a kasla saanna a mangmangngeg dagiti pagsasaritaan dagiti babbaket a kaduana. Idi nakadanon ni Minong iti yanna, saan a nagtagtagari.
Kasta ti nagsasaritaan dagiti babbaket a namalabasanda iti kanito kabayatan ti panagan-anida. Iti saan a nabayag, simmangpet ni Tata Baldo. Adda iti sikiganna ti sangabotelia nga arak nga innalana idiay tienda ni Ponso itay napan gimmatang iti maysa a kilo a karne ti baboy nga insagpawda iti napablad a bukel ti sitaw. Saanna a nalipatan daytoy, ket uray sadino ti papananna, adda balonenna nga arak. Nupay kasta, awan met ti dakes nga aramidna nupay narasaw bassit ti ngiwatna no makainum. Nauman ni Baket Celin a mamagbaga kenkuana ket iti dayta a bigat a nairana a panagpaanida, adda manen arak nga inkuyog ti lakay.
NAKATANGKAYAGEN ti init iti ngatuen dagiti bantay iti daya ti Barikir idi mangaldawda. Naragsak man unayen ti pannanganda ket kalpasanna, pimmanaw dagiti babbaket a napan nagala iti bisukol idiay alog. Kasta ti aramidenda no madanon ti aldaw ket malpasdan. Dayta ti paginanaanda. Nabati da Dalen ken Minong iti sirok ti maysa a lingaling.
Adda metten ni Tata Baldo nga agur-urok iti linong ti sabali a lingaling. Saan a sininga dagitoy dua ket kabayatan ti panagur-urayda kadagiti babbaket, nairugida ti nasam-it unay a panagsarsarita.
Nupay adda panggep ni Minong ken ni Dalen, awan man laeng a pulos ti naisagsagmakna a naisarita ta bumdeng met ti dilana. Nupay kasta, naawatan met amin ni Dalen dagiti kitkituman ti puso ni Minong. Iti ulimek a nangbungon kadakuada, nagkinnaawatan dagti riknada.
Sililimed dayta a panagkinnaawatan ti dua a puso. Ta kadagiti kanito a kapigsaan ti puso a mangipalnaaad iti saem ti maysa a likkuongna, mapaumel a di magawidan ti rasaw ti dila ket mapukaw pay a di maal-aluadan ti pannakaurnos ti panunot. Kasta ni ayat ket saanna a linisian ni Minong iti daydi a kanito a kaaddana iti yan ti balasang a nakaitalimudokan dagiti kapatgan a rikriknaenna. Ngem ti ulimek, napateg unay kadagita a kanito. Dagiti saanna a natimud a balikas iti ngiwat ni Dalen, nabasa kadagiti natarnaw a matana; dagiti saanna a narikna a pudot ti lailo ‘toy balasang, simmamay kenkuana babaen ti isisiplot dagiti isem ‘toy naud-udi kabayatan ti panangbuybuyana.
Ngem daytoy nga imnas iti panagdennada, natukay iti isasangpet dagiti babbaket a napan nagala iti bisukol. Sinublianda ti nagani ket pinalabasda ti sumagmamano nga oras ti malem a siraragsak.
Idi lumamiis ti pudot ti init, rinugianen ni Minong ti nagurnos kadagiti naani. Saanna a napupuotan ti ibababa ti init. Kalpasan ti panangurnosda kadagiti naani, nagsaganadan nga agawid. Nagsasaruno dagiti babbaket a nagawid. Naudi da Nana Celin ken Dalen.
Rimmuar ti rupa ti bulan iti daya ket iti laud, idiay Bangkagan, nakalneken ti init. Dagiti salsallapingaw, rugiandan ti agisurat kadagiti nakakaskasdaaw a gur-it ti biag iti tangatang.
Sinakayan ni Minong ni Sarang a nuangna ket nagpalauden; simmurot met kenkuana da inana ken Dalen. Yay-ayug ni Minong ti maysa a kanito idi naidanggay met ti maysa a nasam-it a timek iti likudanna. Ni Dalen ti nagkanta iti maysa a naimas a timek, “Ay-ayatenka.”
Intuloyda ti nagna a nagawid. —O
