Nobela ni ARIEL SOTELO TABÁG
(Grantee, 2013 National Book Development Trust Fund para iti Nobela nga Ilokano)
8 | ITI SIDONG DAGITI AYUP
AGAN-ANDAP a puraw iti kasipngetan ti immuna a nakayintekan ti imatang ni Felipe idi makariing. Impagarupna nga adda iti kaltaang ti rabii ket nakaturog iti kannag ket impagarupna a ti puraw iti sanguananna, maysa a mutia a mangitunda kenkuana iti nasken a pagturonganna.
Sa laeng maamirisna ti ayanna idi adda agbanerber. Ni Amigo. Ti ordin iti muging ni Amigo ti makitkitana nga agan-andap a puraw. Nagkutikuti ti puraw ket impapan ni Felipe a nagling-i ti kabaliona. Nalagipna nga addada ken ti kabaliona iti kutit ti nagtolda a trak. Iti napalabas a malem, sinukon ti sumagmamano a tattao ti ministro. Dua a jeep ti kakomboy daytoy a trak. Kas napagnumuanda iti napalabas a lawas, itugotna ni Amigo iti Manila yantangay agbalin isuna a katulongan iti rantso ti ministro.
Timmakder. Apagapaman a naglunggi ti takderna gapu iti agtultuloy a panagtaray ti trak. Tinimbengna ti bagina ket inasitganna ti agan-andap a puraw. Inapungolna ni Amigo. Nalagipna ni inangna, ken ni lilongna a Luciano. Nagsennaay.
Kunam la no nagpasina ti panagdung-aw ni inangna idi ipakadana ti ipapanna iti Manila. Uray ania a panangupay daytoy, nakaikeddengen ni Felipe: panawanna ti lugar nga ad-adda a sakit ti nakem ti naipaay daytoy kenkuana.
Galiera Queen (MAUDI A PASET)
Inuyotanna ni inangna a kumuyog kenkuana. Nangruna ket nalagipna manen ti posible a panangulida kenkuana—wenno panangasawada iti daytoy yantangay balo metten. Ngem impetteng ti inana a dinanto kabaelan a panawan ti tanem ti amana.
Nupay tinulaganna dagiti kakaduana a napan idiay Pattao, nagwaras latta ti damag nga inawis isuna ti ministro tapno agserbi. Kunam la no ania a pammadayaw ti naawatna. Napan pay pinasiar ti mayor ken sumagmamano a kapitan. Imbilbilinda nga ikalbitnanto koma iti ministro ti pannakaipatakder ti kastoy wenno kasta a pasdek, ti pannakaaramid ti kastoy wenno kasta a kalsada.
Kinapudnona, kunam la no asino a bannuar a pinalubosanda. Addada nagipaw-it iti bagas kada nagduduma a nateng para iti ministro.
Dina ketdi nakitkita ni Maestra Piling. Wenno bileg-ayatna met a saan daytoy a makita. Namak pay no ania ti dawaten ti maestra. No ket agawis nga agasawadan, dinto la ket matuloy ti arapaapna a makapanaw iti lugarda.
Sa maysa, manipud pinasingkedan ni Lilong Luciano nga agpagayam idi ubbing da tatangna a Santiago ken ti ministro, awanen ti sabali a linaon ti panunot ni Felipe no di ti panagserbina iti daytoy.
Segun ken ni Lilong Luciano, mabalin nga adayo a kabagianda ti ministro ta ti lilang ni Felipe a ni Dada Fagaran, kapitlo ti ina ti ministro a ni Petra Fagaran. Tubo daytoy iti Cagulavvanan a maysa a lumaud a bario ti Gonzaga nga asideg laeng iti lugarda. Julio Fagaran ti nagan daytoy a nagubing ta naala ti inana iti Aparri iti panagpatpatagabo daytoy sadiay.
Kinapudnona, idi ubing pay ti ministro, masansan a makiani iti Sitio Gullasing iti barioda. Ni tatangna a Santiago ti kasingedan a pagayam daytoy iti lugarda. Kuna pay ni Lilong Luciano nga adda dagiti gundaway a nakipangpangan ti ubing a Julio iti pagtaengan da ubing a Santiago, ken nakium-umian pay daytoy. Nagsina laeng da Julio ken Santiago kadagiti umuna a tawen ti Maikadua a Gubat—ni Santiago, nabati iti lugarda a napakigtotan iti gubat; idinto a ni Julio, nagkamang iti Aparri nga ayan ti balay ti dina am-ammo nga amana agingga a nabigbig daytoy ti pamilia ti amana ket innalada iti Manila—nagadal, naglatak gapu iti kinasiribna, naaddaan kadagiti nabibileg a takem iti pagilian.
Kunam la no malmes iti ragsak ni Felipe iti naammuanna. Idi laeng a naammuanna dagitoy. Kuna met ni Lilong Luciano a narigat metten a dakdakamaten dagitoy nangruna ta saan met a nasayaat ti nakapay-an ti amana a ni Santiago. Narigat, kuna ni Lilong Luciano, a mapabasolda nga agbibisin iti dayaw wenno pammigbig.
Kuna ketdi ti lakay a tagiragsakenna ta mismo a ti ministro ti nangidiaya ken ni Felipe iti panagserbi daytoy a mabalin a gapu ta pagsubadna iti kinasayaat ti kaamaan ni Felipe, ken barbareng no gapu met laeng iti mismo a kabaelan ni Felipe.
“Ken gapu kenka,” inyarasaas ni Felipe ken ni Amigo ket apagapaman a nagbanerber ti kabalio.
Nadakamat ni Felipe iti daydi panagkitada ken ti ministro a narigat nga ibatina ni Amigo. Dagus met nga insungbat daytoy nga itugotna. Sinirigsirig daytoy ket kunana a padasendanto a sanayen a para lumba idiay Manila. Isu ti gapuna a maysa a trak ken dua a jeep ti nangsukon kenkuana—kadakuada ken Amigo.
Nagbanerber manen ti kabalio. Sa naglingling-i.
Immasideg ni Felipe iti paladpad ti trak ket linukibna ti trapal nga abbong daytoy. iti ruar, aginnagawen ti sipnget ken lawag.
ITI Rancho Julio iti Calatagan, Batangas ti nangidiretsuan ti trak ken ni Felipe. Malaksid a nagsaruno a nakitana ti arko ti nasao nga ili ken ti nasao a rantso, inalusiisen idi makagtengda iti disso a pamuskolen dagiti lugan ken sumagmamano dagiti nangangato a pasdek nga impapanna a Manila ket dida met imbaba. Isu nga idi agtartarayen ti trak iti maysa manen a nawatiwat a sementado a dalan, sineknan iti semsem nangruna ket awan met ngarud ti mapagdamaganna. Naimbag ta adda dagiti paw-it kenkuana a prutas a pinamedpedna ken inkirtosna ti teddana iti napalabas a rabii nga innapuy ken natuno a luppo ti manok. Inyaw-awanna ti semsemna iti panangpainumna ken panangpakanna ken ni Amigo.
Sa nagsirsirip manen kadagiti malabsanda. Tinandaananna ti dalan ken ti aglawlaw. Maisupadi iti naggapuanna a lugar a naruay ti tabako, pagay ken mais, ad-adda nga agbunga a kaykayo ti nasaripatpatanna. No adda mangga, mangga dayta a napuskol. No adda niog, kaniogan met dayta nga estaltope. Iti medio nangato a lugar, nasaripatpatanna dagiti kayo a kape ken kakaw— nupay sa la naammuanna no ania ti klase dagitoy idi agmakabulanen iti dayta a deppaar.
Apagapaman a nagsubli ti dismaya ken semsemna. Impagarupna no mapan agserbi iti balay ti ministro iti Manila.
Ngem lininglingayna met laeng ti bagina. Uray kaskasano, nakapanawen iti lugarda. Ken nasayaat met no saan a siudad ti pagyananna ta amangan no marigatan met nga agyan iti kasta a lugar. Ken ania ti aramidenna sadiay? Katulongan iti balay? Para dalus iti arubayan?
Nalagipna la ket ngarud ti kuna ti ministro. Agkapon kano iti tao. Impapanna ketdi nga angaw laeng daytoy.
Ket idi malabsanna dagiti sumagmamano a rantso dagiti baka ken kabalio, nakarikna iti gin-awa. Nagparikna a kasta met laeng ti papananna.
Idi nakitana ti dakkel nga arko ti Rancho Julio, ammonan a dayta ti sanikua ti ministro. Immuna a nalabsanda dagiti reprep a pinuon ti mangga. Sa kaniogan. Sa kakapian ken kakakawan.
Nagsardengda iti maysa a dos grados a balay nga iti nagtakderanna, mawanawanan ti napanayag a rantso dagiti kabalio ken baka.
Dagiti met laeng katulongan iti nasao a rantso ti nangpasingked a dita a disso ti pagtalinaedanna. Segun ken ni Bernardo Cullar wenno Tata Nardo a katalek ti rantso, isu ti binilin ti ministro a mangpasangbay ken ni Felipe—nga agserbi kas para kita kadagiti sakit dagiti baka ken kabalio ken para kapon kadagiti paralako a baka. Mabalin a nadlaw ti lakay ti kinaulimekna ket sangkadakamat daytoy dagiti bambanag a nasasayaat iti rantso ken nadadakes iti dakkel a balay ti ministro idiay Manila.
Kuna daytoy nga iti rantso, sagpaminsan laeng a dumiklawit ti ministro ket ngarud, nawayada ta padada a trabahador—isuna, ni Mang Nardo—ti mangkita iti garaw ti tunggal maysa. Basta maisapsapa a maipakada, mabalinda ti mapan iti sentro ti ili tapno sumukmon ken mangsirpat iti babai basta awan ti makikabil. Di magaraw ti tres sientos a makabulan a sueldoda ta libre met ti abastoda ken panagnaedda. Maaddaanda iti dua a paltog—maysa nga ababa a nakasalikad bayat ti kaaddada iti rantso, ken maysa nga atiddog a maipundo iti sirok ti katreda ket mayulog laeng no adda dakes ti panggepda nga agbasakbasak iti rantso.
Nadismaya man metten iti tres sientos laeng a sueldona iti makabulan. No ipapatina ti agkapon ken agagas idiay lugarda, amang a dakdakkel ti ganarenna. Ngem naalay-ayan ti riknana iti kuna daytoy a mabalinda ti mapan sumirpat idiay sentro—makaraman met laengen iti Tagala. Ken adda dua a paltogda. Kinapudnona, dina nagawidan ti immisem ken napatilmon iti pannakangngegna iti paltog. Sa maysa, sabalin a lugar ti ayanna nga isu met ti inar-arapaapna.
Kuna pay ni Tata Nardo nga iti dakkel a balay ti ministro, mabalin a denumero ti garawna sa trabaho a para babbai pay ti maited kenkuana. Malaksid no agbalin a maysa kadagiti badigard ti ministro. Ngem nakabutbuteng nangruna ket maipadpadamag met iti radio, telebision ken diario ti masansan a rali kada panagbomba idiay Manila, into ket no mairana a kaduana ti ministro ket saeden ida dagiti rebelde sa isuna ti maitsamba nga awan gasatna.
Sangapulo ket duada agraman ti asawa ken dua a lallaki a putot ni Tata Nardo. Ken karaman ti agkabannuag a beterinario nga agnaed iti bungalow iti nagbaetan ti inaladan dagiti baka ken inaladan dagiti kabalio. Dagiti sabsabali pay nga innem a kakaduana, nagduduma a probinsia ti naggapuanda—adda taga-Quezon, adda dua a taga-Ilokos, dua a taga-Samar ken maysa a taga-Zamboanga. Ni Nana Ada nga asawa ni Tata Nardo ti para luto iti kanenda ket iti sirok ti pagnaedan dagitoy a balay ti pangananda.
Iti ayan ti arko ti rantso, adda met balay iti sirok ti dakkel a mangga a pannakaguardia. Agsinnublat ti maysa a taga-Ilokos ken maysa a taga-Samar nga agbantay. Ti taga-Zamboanga ti agyan iti bassit a balay a dumna iti balay bakasionan ti ministro iti bandana iti amianan a dumna iti katangriban. Dagiti met taga-Quezon ken maysa pay a taga-Ilokos ken taga-Samar ti agnaed met iti bandana iti abagatan a dumna iti sabali pay a farm wenno rantso dagiti karnero ken kalding—saggaysada iti kalapaw.
Nupay addaan pannakakosina ti tunggal naed, iti naed da Tata Nardo a mapanda mangan.
Addaan iti tangguyob a sara ti nuang ti tunggal naed a puyotenda no adda emerhensia kas iti uram wenno adda simrek a tulisan wenno rebelde. Kuna ni Tata Nardo a sangkabilin ti ministro a nasaysayaat a matayda a makiranget ngem iti sibibiagda a maungkosan ti rantso.
Addaanda iti saggaysa a kabalio nga usarenda nga agrikus iti rantso. Kuna ni Tata Nardo, tunggal panagaani kadagiti agbunga a kayo, agupada kadagiti tagaruar a mangaramid iti daytoy tapno saan a madadael ti iskediulda a regular a tagarantso.
Marantiddog a kamarin ti kuadra dagiti kabalio ket adda naited a para ken ni Amigo. Agarup singkuenta dagiti kabalio idinto a mapan a dua gasut dagiti baka. Kuna ni Tata Kanor a mamindua iti makabulan nga adda umay mangala kadagiti paralako a tarakenda. Ni Jessie a maysa kadagiti putot ni Tata Kanor ti kasarita dagiti aggatgatang ta isu metten ti para iggem iti kuarta. Nagturpos daytoy iti Commerce.
Kadagiti immuna nga aldaw ni Felipe, makaaw-awidenen. Kasla masemsem met ti beterinario nga agbalin ni Felipe a katulongan daytoy. Nangruna idi isingasingna nga agimulada koma kadagiti napier ken kumpitis a mabalin a pagpakan kadagiti dingo. Kasta man metten idi isurona ti panangagas iti sugat ti maysa a nasangdo nga urbon a baka.
Impapan ni Felipe a ti kinaawan adalna ken kinaagtutubona ti pakasemseman ti beterinario. Sangkadamag daytoy no nagturpos iti elementaria ken no mano ti tawenna. Kurang la a karitenna ni Felipe iti tinnakiagan.
Pagimbaganna, ta iti idadateng ti ministro iti arinunos dayta a lawas, impakaammo daytoy nga umakaren ti beterinario iti kuadra dagiti para salip a kabalio iti asideg ti pagtaengan daytoy iti Makati.
Inturtured ni Felipe a sinaludsod no kaano met nga isalipda ni Amigo. Immisem ti ministro ket imbilinna a yabayda ni Amigo kadagiti adda dita a kabalio.
Basbassit ni Amigo.
Kuna ni Tata Nardo, kaaduan kadagiti tarakenda a kabalio ket naggapu iti abrod ken kadagiti dadduma a rantso nga agpatpatan-ay kadagiti para salip a kabalio.
Kasta laeng. Nagpakadan ti ministro. Saan a nakaturog ni Felipe iti dayta a rabii uray no agyanen iti balay a binakante ti dati a beterinario. Masemsem iti nakapay-an ni Amigo. Masdaaw no apay pay la ngarud a pinaitugot kenkuana ti ministro no kasta met laeng nga awan planona a maisalip ti kabaliona—ket nagpaitulod pay daytoy iti trak a naglugananda ken Amigo. Wenno talaga ketdi a maisagsagana isuna iti sabali nga akem—a pudno nga agkapon iti tao? Ay!
Isu nga iti kabigatanna, kinasaritana ni Tata Nardo no mabalin nga ilumbana ni Amigo iti maysa kadagiti kabalio.
Mabalin a natarusan ni Tata Nardo a ti kangrunaan a rason no apay nga adda da Felipe ken Amigo iti Rancho Julio ket pudno a naikari ken ni Felipe a mabalin a maisalip iti Manila ni Amigo. Ta ania koma ti serbi ti kabalio iti rantso nga ayan dagiti amang a daddadakkel a kabalio a para salip ken para manada? Malaksid iti dayta, napasimadaan daytoy idi kinasarita ni Felipe ti ministro.
Inlawlawag ni Tata Nardo a ti puli ni Amigo ket maysa nga Arabian, ti puli dagiti kabalio a naus-usar idi tiempo pay dagiti Amerikano idi ti lumba pay laeng ti kabalio ket idiay Santa Mesa sa iti Tayuman, Manila.
Thoroughbred, kinunana dagiti patpatanorenda a kabalio ket ti salip, addan iti Philippine Racing Club iti Makati. Addada ketdi naipuslit ti amoda a puli dagiti kabalio a para lumba met laeng—ti Quarter Horse, Paint, ken Appaloosa nga ad-adda a para manada ti obrada. Daddadakkel ken naparpartak, kinuna daytoy, dagiti agdama nga aglulumba a kabalio.
Nupay kasta, pinatgan ni Tata Nardo ti kiddaw ni Felipe. Sinakayan ti taga-Quezon ti kuna ni Tata Nardo a maisagsagana a maisaruno a maibiahe a kabalio tapno maisalip. Puraw ken amang a dakdakkel ngem ni Amigo daytoy. Napagnunumuanda a mamindua a rikusenda ti sukog itlog nga inaladan dagiti kabalio nga agatiddog iti mapan a dos sientos metro.
Iti umuna nga arangkada, dagus nga immuna ti kalaban ni Amigo. Yinagyagan ni Felipe ti kabaliona. Iti maikadua a rikus, naabotanen ni Amigo ti kalabanna. Agingga nga immuna iti mapan a lima nga addang.
Dinaydayaw ketdi ni Tata Nardo ket kunana a dagiti Arabian a kabalio, nabuntogda a mangrugi no kasta a lumba. Naan-andur ketdi dagitoy. Isu a no at-atiddog ti lumba, nasaysayaat no kas ken ni Amigo ti mailumba. Impanamnamana nga isingasingnanto iti ministro nga ipadasda nga ilumba ni Amigo.
Ngem naglabas ti sumagmamano a lawas a di nagparparang ti ministro. Sa idi naisar-ong, nagdiretso daytoy iti pagtaenganna iti abay ti katangriban ken naburnok ti bilang dagiti kakadua daytoy a pakairamanan dagiti nagtagiarmas a soldado.
Namitlo a daras a kasta a di maasitgan ni Felipe tapno idariragna koma ti pannakilumba ni Amigo—kas napagtulaganda. Agingga a naipadamag a gistayan nalikidar daytoy iti Makati a sinaruno met ti pannakaideklara ti Martial Law.
“Naisardeng ti palumba idiay Manila,” kinuna ni Tata Nardo iti naminsan nga agsapa nga ipapan ni Felipe iti naed dagitoy tapno mamigat. “Adu ti naisardeng,” kinuna ti lakay a nangitudo iti transistor radio a naiparabaw iti lamesita iti abay ti pangananda. “Kunada met ketdi ta amangan no temporario laeng. Agsubli met laeng iti mabiit.”
Pudno. Ta iti sumaruno a tawen, kalpasan a naimatangan mismo ti ministro ti kabaelan ni Amigo, indiaya daytoy ken ni Felipe ti panagbiaheda tapno makilumbada ken ti kabaliona.
KALPASAN ti ipapanaw ti sigud a beterinario iti Rancho Julio, inkeddeng ni Felipe a tunggal Martes ken Biernes ti panangamirisna iti salun-at dagiti tarakenda. No apay, isu ngamin ti pannakariknana iti raas nga agagas, a kagiddan ti panagpamniitna.
Inramramanna pay nga inamiris dagiti dadduma pay nga ayup iti rantso kas kadagiti tarakenda nga aso a katulonganda nga agbantay; dagiti dingo a manok, pato ken baboy a pangin-inutanda a sidaen; dagiti taraken a karnero ken kalding kadagiti kaabayda a rantso; ken dagiti mismo a parabantay dagiti ayup iti dayta a deppaar.
Kadagiti saanna a kakadua iti rantso, inawatna ti impapetpet dagitoy a tangdanna. Isu pay nga innaynayonna iti binulan a ganarenna.
Insingasing pay ni Felipe ken Tata Nardo a mangilatangda iti uray sangaektaria a pagmulaanda kadagiti nadumaduma a ruot ken kayo a pagpakan iti dingo kas iti amgid, kumpitis, kawkawwati, amoras, ken marapagay. Insurona no kasano nga ilaok dagitoy iti nadumaduma a bukbukel kas iti irik, mais ken kardis.
Malaksid iti panagagas iti dingo ken ayup, intultuloy met ni Felipe ti panagkaponna nangruna kadagiti paralako a dingo. Naparpartak ti panaglukmeg dagiti makapon malaksid a nalaklaka nga iwanwan dagitoy.
Sa la ketdi naammuan dagiti tagasabali a rantso ti naidumduma a kabaelan ni Felipe nga agagas ken agkapon kalpasan ti maysa nga insidente sakbay ti pannakaideklara ti Martial Law.
Napagnunumuanda ken dagiti parabantay iti kaabayda a rantso a pagraragsakanda laeng a pagaangaten dagiti tarakenda a saan a naisangrat a para lumba—dagiti paralako a para kalesa.
Yantangay ta di met natungpal ti pannakaipadas koma ni Amigo a makisalip iti lumba, ken mariknana a kas kenkuana, makarikna metten iti pannakadudukot, indiaya ni Felipe a ti kabaliona ti ipadasda nga ipaangat.
Napadpadasan met gayamen dagitoy ti nakabuya iti panagpapaangat iti kabalio iti Balayan a kadarapat ti Calatagan. Nangipalokda ketdi iti pasok a nangigalutanda iti kabayan a kabalio. Ken awanen ti inlaboda nga asukar. Nagnumuanda nga umanayen nga agkinnugtar dagiti kabalio.
Mabalin a gapu ta nabayag a di nairaprapok ni Amigo, apagibbet dagitoy dagus a binanitog dagiti kamaunana ti bakrang ti kalabanna. Nagilus ti kalaban. Sa apagdarikmat, sinikbab ni Amigo dagiti batillog ti kalaban daytoy. Naklaatda amin iti naimatanganda—dagus a nagungor sa nagkuripaspas ti kalaban ni Amigo.
Idi mapaneknekan dagiti kaarrubada a parabantay iti rantso nga awanen ti biag ti kabalioda, maysa kadagitoy ti nangipetteng nga agbayad da Felipe. Wenno no saan, alaenda ti kabaliona kas sukat iti nadisgrasia daytoy.
Makakatawa a masemsem ni Felipe iti nangngeganna. Impettengna a saan nga umannugot.
“Kinapon ti kabaliok dayta kabaliom ket no ipapilitmo ‘ta kayatmo, padasenka met a kaponen,” kinuna ni Felipe. Nalagipna iti dayta a gundaway daydi kuna ti ministro kenkuana—a mapan sumurot iti Manila tapno agkapon iti tao. Maysa daytoy a tagiurayna a mapasamak. Ket iti dayta a gundaway, maang-angotna a matungpalen.
“Nagpangas ti gago!” kinuna ti lalaki iti Tagalog ngem bengngat ti Bisaya. Immasta nga umasut. Pagaammo ni Felipe a kas kadakuada, nakasalikad met iti paltog dagiti kaarrubada. Ngem dagus a nagbugkaw sa pimmatnga ni Tata Nardo.
Imbaga daytoy a yantangay agpapadada met a naray-aw wenno nagagaran iti napasamak a pinnaangat, insingasing nga isuda met la amin iti mangrisut. Kuna daytoy a pagaammoda a sapulento la ketdi ti amo dagiti kaarrubada ti naidasayen a kabalio. Ngarud, insingasing ni Tata Nardo nga agbibingayda iti gatad para iti maysa a kabalio; mapanda gumatang iti kabangibang nga ili iti isukatda iti natay; ket ti natay, uragaen ken pagbibingayanda ti karnena ket kasayaatan a mapindang ken matapa ti karnena.
Nayat ti kaaduan. Agtukiad ti rikna ni Felipe. Ngem immannugot met laeng—impagpagapuna ken ni Tata Nardo.
MAYSA kadagiti kangrunaan a nakaliwliwaan ni Felipe ken nakayaw-awanan ti pannakadismayana iti di pannakatungpal pay laeng ti ninamnamana a pannakailumba ni Amigo ket ti panagiggemna iti paltog.
Iti kamalman ti maikadua nga aldawna iti rantso nga intalek ni Tata Nardo ti maysa a kalibre treintay otso ken garand. Kuna ti lakay nga adda karbin, M14 ken AK47 a long-arm ti dadduma. Garand a deteleskopio ti kukua ti lakay. Innayon daytoy a kada bumisita ti ministro, mangibati iti paltog ket ur-urnongenna iti bodega iti sirok ti agdan ti naedda. Regular a dalusan ken ipadasda tapno saan nga aglati ken agkamlos.
Apagiggem ni Felipe kadagiti paltog, nakarikna iti naidumduma a kinatalged. Rimmasuk ti darana. Nagpagus nga iputokna dagitoy.
Napanda ken Tata Nardo iti dayaen ti inaladan dagiti baka. Adda panglawaen nga inaladan a naisangrat a pagpaputokan iti paltog. Agatiddog iti sangagasut a metro ket dumna iti rangkis ti katangriban. Mangngeg ti ungor dagiti narungsot a dalluyon.
Nakaplastar met dita dagiti kartun a sinantao. Mapan a nasurok a sangapulo ket lima a metro ti kaadayo dagitoy iti nagplastaranda ken Tata Nardo.
Insuro ni Tata Nardo ti umno a panagiggem ken panagsirig iti kalibre treintay otso. Ken panangkatik—nga igiddanna iti panangibulosna iti angesna. Dua-tallo a padas, mapaigidanen ni Felipe ti puso ken muging dagiti sinantao a kartun. Dinaydayaw ni Tata Nardo ti kinapartakna a sumirig.
Binagting ni Tata Nardo ti garand. US rifle, caliber .30, kuna ti lakay. Agarup lima gasut a metro ti madanon daytoy. Kuna ni Tata Nardo a no adda man bilang kabusor nga agbasak iti rantso, agpuesto ni Felipe iti tuktok ti maysa kadagiti mangga ket dita a sirigenna dagiti kabusor babaen ti garand.
Tinannawagan ni Felipe dagiti pinuon ti mangga a kaballabag ti naedna. Dita nga agpuesto. Iti tantiana, agarup kagudua ti maysa a kilometro ti kaadayo ti ruangan nga ayan ti karatula a Rancho Julio agingga iti dayta a rimmuok dagiti mangga. Sa kagudua kilometro man metten ti kaadayona agingga iti ayan dagiti tallo a kakaduana iti abagatan a dumna iti kaarrubada a rantso dagiti karnero ken kalding.
Insaad ni Tata Nardo iti saggaysa a putok ti garand. Sa insirigna iti kartun. Binulosanna ti dua a putok nga agpada a timmama iti ulo ti kartun. Sa inyawatna ken ni Felipe.
Kaskasdi a napartak ti pannakasursuro ni Felipe iti atiddog a paltog.
“Naidumduma ti pulsom nga ubing,” kinuna ni Tata Nardo. “Nainutka iti bala.”
Nalabit daytoy ti rason no apay nga iti damo nga ibibisita ti putot ti ministro a desisais anios a ni Junio iti dayta a kaaddan ni Felipe, isu ti insingasing ni Tata Nardo a kadua ti barito nga ag-target shooting.
Dagus a nakarikna ni Felipe iti kinapasig ken ni Junio. Naisem ngamin daytoy. Maisupadi iti ministro a kasla dina ammo ti umisem.
Ken agpadpadada a natayengteng a nangisit ti buokda. Nagsinnutilda la ket ngarud nga agpadpadada iti ar-aramaten a shampoo. Ngem iti uneg ni Felipe, masmasdaaw. Nakimat kadi met daytoy a Junio a kas kenkuana? Idi a nalagipna a dina pay nakita ti ministro a saan a nakakallugong ket amangan no kasta met. Inyaleng-alengna idi agangay dayta a napampanunotna.
Nupay in-inauna iti dua a tawen ni Felipe iti barito, nataytayag daytoy iti mapan a tallo a pulgada iti takder ni Felipe a lima a kadapan ken pito a pulgada. Amang ketdi a nabambaneg ni Felipe. Mestiso ken napudaw ni Junio ket impapan ni Felipe a mabalin a matulid no agiputok iti paltog.
Ngem saan. Ammo metten daytoy ti ar-aramidenna. Napaneknekan ni Felipe a mabalin nga agalan-alada iti kinasiglat a sumirig. Paunaenna ni Felipe a paputoken. Kalpasanna, paabayan daytoy no di man pasukotanna ti nagdalanan ti bala ni Felipe.
Iti maikadua nga ibibisita daytoy, nadlaw ni Felipe ti aglunlunit a sugat iti akimbaba a bibig daytoy.
“Ser, ania dayta?” kinuna ni Felipe a nangisungo iti aglunlunit a sugat.
“Kinabildak idiay eskuela,” kinuna ni Junio.
Di nagawidan ni Felipe ti panagpaggaakna. Kinusilapan ti barito.
“Dika pay la ida pinaltogan,” kinuna ni Felipe ket ad-adda la ket ngaruden a kinusilapan ti barito.
“Angaw laeng, ser,” kinuna ni Felipe.
Maituredna met ketdi a sutilen ta duduada. Nagbati dagiti badigard daytoy iti naed da Tata Nardo. Nupay ti pudno a panggepna, ikagumaananna nga ipasig ti bagina iti putot ti ministro tapno mayarungaingnanto manen ti pannakailumba ni Amigo.
Pinalutpot ni Felipe ti pannakalugob ni Junio.
Kuna ti barito nga in-inauna ti sangabunggoy a nangkarit kenkuana—fourth year high school-da ken annak dagiti adda mabalbalinda. Kuna kano dagitoy nga aso-aso ti Presidente ti amana. Sa linugobanda.
Nagrasaw ni Felipe. Kurang la nga ibagana nga awan batillog ti barito. Tinipedna ti bagina ta nakaiggem daytoy iti paltog. Narigaten into ket no madi ti panagsaad ti angawna.
Insingasing ni Felipe a masapul a makasursuro ti barito iti awat-awat. Saan met a tapno makasakit iti padana a tao no di ket tapno ammo daytoy a salakniban ti bagina.
Nayat ti barito.
Insuro ni Felipe no kasano a lisian ti barito ti danog wenno kugtar, wenno pang-or. Sa kunana a no paltog ti yarmar ti asino man, masapul nga unaanna.
Maikadua, insurona no kasano a sanggaen ti danog, kugtar wenno pang-or.
Maikatlo, no kasano a saktan ti kabusor babaen ti danog, duron, wenno kugtar.
Maikapat, no kasano a pilayen wenno baldaduen ti kabusor babaen ti danog, duron, bekkel, wenno kugtar.
Maikalima, no kasano a papatayen ti kabusor babaen ti danog, duron, bekkel wenno kugtar.
Inyunay-unayna met a di itulok ti barito a makagteng iti situasion a makutsino isuna ket addan iti ima ti kabusor ti biagna. Daytoy koma ti maudi a mapasamak sakbay ti panagatras wenno panaglemmeng.
Iti damo pay laeng a panagsanayda, napaneknekanen ni Felipe a saan a lupoy ni Junio kas impagarupna. Naidumduma ketdi ti kinapigsa daytoy. Ken kinarasukna. Kasla bumbumaro a toro a baka a di pay nakapon. Kayatna a sualiten ti amin a madalapusna. Adu ketdi ti masayang a pigsa daytoy gapu ta kaaduan a danog wenno kugtarna, dina maitiro.
Nadlaw ni Felipe a narigat a maisurona no kasano a timbengen wenno inuten ni Junio ti pigsana. Ngarud, insurona no kasano nga amin a danog ken kugtar ken dadduma pay a wagas a pangpasakit iti kabusor ket maitiro daytoy.
Kadagiti damo a panagsanayda, binay-an ni Felipe a matiruan kadagiti danog ken kugtar ni Junio. Maitakderna met. Ngem kadagiti panaglabas ti bulan ken tawen, napigsa unayen ni Junio. Kapilitan a sanggaen wenno lisianna dagiti danog ken kugtar ti barito.
Nagbalin a ritualda iti tunggal ibibisita ni Junio iti rantso ti agsanay nga umuna nga agpaltog.
Sa kalpasanna, agpinnadasda iti pisikal a siglat ken laing. Umuna, awat-awat wenno tinnakiagan. Sa kalpasanna, kinnugtar. Maikatlo ti gabbo. Maikapat, arnis.
Maay-ayatan dagiti kakadua ni Felipe iti rantso ken dagiti badigard ni Junio a mangimatang iti panagsanay dagiti dua.
Nupay basbassit ni Felipe, nabambaneg met ngem ni Junio.
Pitikpitik ketdi ti in-intedna ken ni Junio. Ta no kasta a dina maaluadan a maipigsa, agungor ni Junio ket ad-adda a pumigsa dagiti danog ken kugtarna a di man ammo ni Felipe, marigatan metten a manglisi wenno mangsangga.
Pagangayanna, mano nga aldaw no kua nga agasanna dagiti kammuol ken nabtak a paset ti bagina.
Masdaaw ta saan met a masemsem.
Mabalin a gapu ta anak ti apona. Ken mabalin met a gapu iti nawadwad no kua nga ipapetpet ni Junio kenkuana kalpasan ti tunggal panagsanayda. No ar-arigen, uray maminsan laeng a panagsanayda, naalan ni Felipe ti ganarenna iti makabulan iti rantso.
Mabalin ketdi a daytoy a kababalin ni Felipe ti nagustuan ni Junio. Marikna ni Felipe ti naidumduma a kinapasig ti barito kenkuana. Adda pay dagiti gundaway nga awisenna no kua ni Felipe a sumurot kadagiti papananna nga ad-adda met nga agpalpalikaw laeng babaen ti lugan daytoy a Toyota Land Cruiser. Ket no addada iti napanayag a lugar ket makakitada kadagiti kannaway, wenno bulos a nuang ken baka, pagay-ayaman ni Junio a sirigen dagitoy a kaaduan met a matiruanna.
Bayat met ti kaadda ni Felipe iti dayta a lugar, natakuatanna iti naminsan nga iti labes dagiti natatarid ken narangkis a katangriban a masapul nga usok-usoken ken kalipkipen, adda panglayangen nga aplaya a linakub dagiti tangrib. Natalinaay ti dalluyon dita nalabit gapu ta dagiti tangrib ti mangsangsangga kadagiti narurungsot a dalluyon. Idi matakuatan ni Felipe dayta, dina dinakdakamat kadagiti kakaduana. No kasta a nasapa iti parbangon wenno iti sumipnget nga awan ob-obraenna, mapan dita ket silalamolamo nga agdigos. Mariknana a kukuana ti lubong. Agriawriaw. Aglagtolagto. Aglangoylangoy iti um-umana.
Idi mariknana ti kinapasig ni Junio, dinakamatna daytoy iti barito. Iti damo nga ipapanda, napalalo ti panangdayaw ti barito iti lugar. Nadakamat pay daytoy nga ibagananto iti amana tapno mapatakderan iti resort. Indawat ni Felipe a saan koma pay a dagus tapno adda papananda pagpalpallaingan a dua. Nayat ni Junio. Isu a no kasta a saan nga in-intonaran dagiti badigardna ti barito, dagus a mapagnumuanda a mapanda iti nalinak nga aplaya. No saanda nga agdigosdigos a pada a lamolamo, pamrayanda ti agsanay dita iti tinnakiagan, gabbo ken arnis.
Sagpaminsan met a nagpatpatangda kadagiti serioso a patangan. Kas kadagiti arapaap ni Junio a mangsurot iti tugot ti amana. Ti agbalin a lider ti pagilian.
Iti kaungganna, adda met kasta a raas ni Felipe. Ngem pagaammona, imposible a mapasamak dayta. Saan a nakaadal.
Ket masansan a kunana ken ni Junio: “Inton nakadakdakkelkan a tao, siakto latta ti kangruaan nga adipenmo, wen?”
Inkari met ni Junio no man matungpal dagiti arapaapna, saan nga adayo a matungpal ti kalkalikaguman ni Felipe.
SAKBAY ti panangidiaya ti ministro ti pannakilumba ni Amigo, mabilbilang ti ipapan ti ministro iti rantso. Karaman dagiti gundaway nga agdiretso dagitoy ken dagiti kakaduana a nalabit dadakkel a tattao ken dagiti kakaduada a soldado iti balay daytoy iti dumna iti katangriban.
Ken kalpasan ti maysa a nadara nga insidente iti rantso.
Asidegen nga agtapos ti Tawen 1972, sumagmamano a lawas sakbay ti Paskua. Iti maysa a mumalem, nagsasaruno a putok ti nangtiag ken ni Felipe bayat ti panagtutugawna iti sango ti naedna. Kadagiti kasta a gundaway, saanen a masapul ti tangguyob. Ad-adda ketdi a gagar ti nariknana imbes a buteng wenno pannakakigtot. Magagaran a kumalbit iti paltog a nakapaturong iti kabusor.
Nagdardaras nga immuli ket innalana ti garand a nakadalimanek iti sirok ti katrena. Sa siaalisto a napan immuli iti mangga a napagnumuanda ken Tata Nardo ken dagiti kakaduana a pagpuestuanna.
Nakitana a maur-uram ti balay iti sango ti rantso. Nagparikna ketdi nga awan ti dakes a napasamak kadagiti dua a kakaduana. Naammuanna kalpasan ti insidente nga idi napadamgisan ti kanawan nga abaga ti Ilokano, nagtarayda ken ti kadua daytoy a Waray a nagkamang iti ayan ti taga-Zamboanga tapno ad-aduda a mangsalaknib iti balay bakasionan ti ministro.
Nupay saanen a masapul.
Ta apaman a nakapuesto ni Felipe, kasla agruros iti bunga ti namay-anna kadagiti kabusor, a naammuanda babaen dagiti nagudas, a kameng dagitoy iti makanigid a puersa a mabalin a nangplano a mangipaay iti didigra iti ministro a kas kuna ni Tata Nardo ken segun kadagiti damdamag, maysa kadagiti kangrunaan a kabusor dagiti rebelde ken dagiti aktibista.
No saan a muging, barukong ti sinirig ni Felipe. Pinaneknekanna a saan a nagriro ni Tata Nardo iti kuna daytoy a nainut isuna iti bala.
Idi mapanen nga innem ti natulid a kabusor, kasla bunar dagitoy a naglagaw. Nagatrasda. Tinarayanda dagiti kakaduada a nagudas ni Felipe.
Agarup kataeb laeng ni Felipe dagiti napapatayna. Maysa kadagitoy ti babai—napintas a babai.
Ad-adda ketdi a dagiti kakadua ni Felipe ti nagdadanag ken nagporpordios nangruna ti asawa ni Tata Nardo. Ken dagiti kakaarrubada a parabantay met iti rantso.
Intebbag ni Felipe a no saanna a napapatay dagitoy, sigurado nga isuda ti awan gasatda ket mabalin a nagang-angawan pay dagiti kabusor dagiti bangkayda.
Dagus nga intawag ni Tata Nardo iti ministro ti napasamak. Kalpasanna, impakaammo ti katalek nga idalimanekdan dagiti bangkay. Iti katengngaan dagiti pinuon dagiti mangga, nangkalida iti abut nga aguneg iti uppat a metro. Agtengngan ti rabii idi maikaranukonda dagiti bangkay a mangrugi metten a sumael ti angotda.
Nasapa iti kabigatanna a simmangpet ti ministro. Reprep dagiti kakadua daytoy a soldado. Siniguradoda nga awan ti pagilasinan ti kaadda dagiti naidasay iti rantso.
Naammuan ni Felipe a malaksid kadagiti nagtarus iti rantso, sinunson dagiti dadduma a soldado dagiti rebelde a maatap a nagpaing iti Balayan. Sumagmamano nga aldaw a nakangkangngegda kadagiti nakapsut nga agsisinnungbat a putok.
Nalabit nagsiwarak ti damag, babaen dagiti parabantay dagiti kabangibang a rantso ken pasto, ti kaadda ti maysa a Felipe a nalaing a sumolting iti Rancho Julio ket saanen a napidua ti ania man a panggep a panangserrek iti rantso.
NAAMIRIS ni Felipe a manmano ti agbayag a kakaduana. Kapautanen ti makatawen. Kalpasan ti engkuentro iti rantso, nagsasaruno a nagpakada dagiti kakaduana. Malaksid a mabalin a napakigtotanda, sigurado a mabalin a dida maiturturog ti naynay a panagpadpadaanda iti mabalin a mangserrek kadakuada.
Kasta met nga iti panagbaybayag dagitoy, umad-adu met ti maammuanda maipanggep iti amoda.
Adu ti al-alia. Ad-adda a dayta ti panagrason dagitoy. Pinalubosan ni Tata Nardo dagitoy. Inyunay-unayna ketdi nga ania man a naammuanda iti rantso, mabati koma iti rantso. Kunana nga ammoda ti ayan ti tunggal maysa. Ket no bilang aglemmengda man, adda met pamilia dagitoy a mabalin nga agikaro iti ania man nga agsiwarak a damag a maikontra iti rantso ken iti amoda.
Natural, saan a nakappapati ti kuna dagitoy nga adu ti al-alia iti rantso. Pudno nga adda dagiti uni kadagiti rabii ngem no saan nga uni dagiti mangrabrabii a parsua, danapeg dagitoy dagiti armado nga agsangpet kadagiti parbangon. Nabiit a napaneknekan ni Felipe dayta—a pinasingkedan met dagiti parabantay iti ruangan.
Madarimusmosanna no kua nga adda agsangpet ket adda sumaggaysa kada dua a bangkay nga itanemda kadagiti nagbabaetan dagiti mangga.
Ken nagparparikna ken ni Felipe, addada dagiti marmarna a mabalin nga al-alia dagiti dina masinunuo no manodan a naitantanem kadagiti kamanggaan.
Ngem kas kadagiti naibagbagan dagiti lallakay iti lugarna, awanen ti mabalbalinan dagiti marmarna. Ad-adda ketdi a pagbutngan dagiti nabiag ta isuda ti addaan kabaelan a mangdangran kadagiti padada a nabiag.
Saan nga ania a naapektaran ni Felipe kadagitoy a panagitanem iti parbangon. Ta mamati a sigurado a bangkay dagitoy dagiti nakaaramid iti maikaniwas iti gobierno. Ta mamati, para iti pannakaipasdek ti maysa a naurnos a pagilian wenno kagimongan, masapul a maipakat ti linteg—ta no saan, apay pay laeng nga adda linteg?
Ti ketdi napateg kenkuana, adda magangganarna bayat ti panagnaedna iti dayta a disso ket makaurnong iti umdas a gatad tapno barbareng maawisna met ti inana a pumanaw iti lugar nga ayan daytoy ket mananam met daytoy ti agbiag a nasaliwanwan.
Nangrugi laeng nga agduadua iti daytoy a pammatina idi masumokna ti agbasa kadagiti magasin ken diario iti pagnaedan da Tata Nardo. Ken idi maguyugoy ti riknana nga agdengngeg iti radio.
Ngem masdaaw iti bagina. Awan man laeng ti panagtukiad iti riknana. Ad-adda ketdi a dinayawna ti kinatibker ti nakem ti amona.
Iti biangna, ad-adda ketdi nga ininsiarna dagiti obrana iti rantso—ti agagas kadagiti ayup ken tattao, ken mangpalaing iti kabaelanna a pumaltog ket pagsursuruanna a sirigen dagiti makatagari iti rabii kas iti sunggo, kullaaw, tekka, bruka ken ti dapuen a pusa a dina pulos matirtiruan a nagangayanna, nagbalin a personal a misionna iti dayta a disso, ti mangpapatay iti nasiglat a dapuen a pusa.
NADUKTALAN ni Felipe a sa la agparang ti pusa no kasta nga aginnagawen ti sipnget ken lawag sakbay ti sardam. Ngarud, pagpalpalpaanna a sisiimen ti pusa. Agingga a dina madmadlaw nga adalemen no kua ti rabii. Saan ketdi a makarikna iti panagsugel ken saan met a makarikna iti pannakapuyat iti kabigatanna. Nalabit, gapu ta dina maliklikan ti inaldaw a rumidep kalpasan ti pangngaldaw.
No kasta a makitana a kumalay-at ti pusa iti maysa a kayo, agin-inayad met ni Felipe nga umasideg ken umuli iti kayo. Ngem gagangay iti pusa, kabaelanna ti tumapuak a di maan-ano. Wenno lumagto iti bangir a kayo a kunam la no nagtagipayak.
Iti naminsan a pannakasemsem ni Felipe, idi mapan a ti kangatona laeng ket sangapulo a kadapan, pinadasna met ti timmapuak. Nasdaaw ta kunam la no nabilinna ti bagina a saan a dumanon iti daga a kabulonna amin a pigsana. Kasla pusa a nakalaglag-an ti panagdissona. Napakaritan la ket ngarud ket pinadasna met ti limmagto manipud iti sanga ti maysa a kayo a mapan iti sabali pay a puon. Pagimbaganna ta naassideg dagiti puon ti mangga. Ad-addan ti siddaawna ta kabaelanna met gayam ti ar-aramiden ti pusa.
Nupay kasta, dimmegdeg ti panamatina kadagiti sarsarita dagiti lallakay idiay lugarda nga addaan ti pusa iti siam a biag malaksid a nakarigrigat met a maipiskot. Pinadasna pay a pinangngatian kadagiti babassit a billit ken bao. Pinakatanna pay iti tabukol. Kas iti panagpakatda iti billit-tuleng iti naggapuanna a lugar. Pinadasna pay a winarisan iti garand a puon ti nangsumsumarian ni Tata Nardo kenkuana—kuna daytoy nga amangan no makatiro iti sabali a tao ken nasken nga aginutda iti bala.
Nagbalin ngarud a ti pusa, iti biang ni Felipe, kasla agpakpakillo a sugat a bayat a nagimas koman a kudkoden ti saemna a di met mabalin ken agpalpalteg a di mangpaidna kenkuana.
Iti sabali a bangir, nangipaay met kenkuana iti pabor. Ta gapu iti daytoy a pusa, dina nadnadlaw dagiti tiempo a limmabas.
Gapu pay iti semsemna iti pusa, nakalaklaka nga impatungpalna dagiti akemna a kasapulan iti ridam, partak, siglat ken pigsa. Ta pinampanunotna, iti ad-adda a pannakaasa ti kinaridam, kinapartak, kinasiglat ken kinapigsa, as-asideg met iti gundaway a mapapatayna met laengen ti nakidiablo a pusa.
(Tuloyna)
