Sarita ni HORENCIO MA. HERNANDO
Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Hunio 4, 1951 a bilang.
NAGAGET ken naanep ni Adelina nga agtaraken iti manok a kas maysa a makaay-ayo a paset ti biagna.
Idiay away ti Ayusan ti nagasat a disso a nangirugian ken nangipatakderan ni Adelina iti pagtarakenanna iti manok. Saan unay nga adayo dayta nga away iti ili, ket masansan a makita dagiti naayat nga agtagtagilako nga agturong iti Ayusan, tapno sarungkaranda ti poultry ni Adelina, ket pambaranda metten nga umangkat kenkuana iti ilakoda nga itlog. Naragsakan met ni Adelina a nangawat iti tunggal maysa kadagitoy nga agtagtagilako.
Idi agangay, umadu nga umadu dagiti agtarigagay nga aglako kadagiti itlog ti manok ni Adelina. Iti kasta, ad-adda manen ti kinagaget ni Adelina, ket naregregta manen nga agriing iti agsapa no rugianna ti agpakan kadagiti tarakenna.
Dimteng ti kanito nga uray kasanot’ gagarna, saanen a nabaelan ni Adelina a padayawan ti kalikagum dagiti amin nga agtagtagilako nga agdawat kenkuana iti gundaway a mangilako iti itlog dagiti manokna. Iti kinapudnona, saanen a magabenan ti dagup ti manokna ti mangyitlog iti kas iti kaadu ti tarigagayan dagiti agtagtagilako nga angkaten. Iti kasta, nagpasugnod pay ketdin dagiti dadduma, aglalo dagiti agtarigagay nga is-isuda koma ti maikkan iti gundaway nga aglako iti mabalin nga ipaangkat ni Adelina.
Bay-am a Yebkas Dagiti Sabong
Iti naminsan nga aldaw, nasukalan ni Adelina a dua kadagiti tinaltalekna a nangipapaangkatan iti itlog ti saan a nangtungpal iti rebbengenda kenkuana. Pimmanawda a saan a nagpakpakada ken ni Adelina, ket linipatanda nga adda utangda itoy nasingpet a balasang. Idi mapan singiren ni Adelina dagitoy a pinaangkatna iti Bario Lomboy, a kabangibang man met laengen ti Ayusan, awan sabali a naammuan ni Adelina no di ti panagtalaw dagitoy nga agtagtagilako, ket napanda iti sabali a probinsia.
Gapu iti daydi a napasamak, napasaktan ti nakem ni Adelina. Ket nanipud iti daydi nga aldaw, inkeddengnan nga awanen ti ikkanna iti gundaway nga umangkat. Gapu iti daydi a keddeng ni Adelina, saanna a napupuotan ti panagilem ti sumagmamano kadagiti agang-angkat kenkuana. Idi agangay, adu pay ketdin dagiti sarsarita ken pammadpadakes a maiwarwaras maipapan ken ni Adelina.
Adu dagiti nangbirbirngas kenkuana iti “rupa ti kuarta” wenno “rupa ti itlog” wenno “agiitlog” ken dadduma pay. Sabali pay dagiti nakaitured a nangnagan kenkuana iti “Adelina nga agpapaitlog” ken naruay a balikas a mangpadpadakes itoy nagaget a balasang. Iti kasta, simngay ti nasakit a rikna kenkuana, agingga iti dina pay ketdin esman ti agpaili tapno saannan a mangngeg dagiti pammadpadakes kenkuana.
Ngem intultuloy laeng ni Adelina ti nagtartaraken kadagiti manok, ta nasursuronan daytoy a trabaho ken panggedan; dayta laeng ti ammona a panglakagan iti kuarta a pangsilpona iti angesna agraman ti dakkelna a babai ken dagiti dua a kakabsatna.
Iti naminsan nga aldaw, inggagara ni Cion ti nangsarungkar ken ni Adelina. Ni Cion ti maysa kadagiti nadekket nga inga ‘toy balasang a taga-Ayusan, ket kasta unay a gagarna a nangsabat itoy sangaili idi napasungadanna.
Adu a bambanag ti sinalsaludsod ni Adelina ken ni Cion. Saanna pay ketdin a nagawidan ti bagina a nangimtuod iti sarsaritaen dagiti tagaili maipanggep kenkuana ket idi saan a sumungbat ni Cion, limmiday manen ni Adelina ta ammonan a saan man la a maabbengan ti kinadakes a di agsarday a mangpalpalabutab iti dila dagiti naapal.
Nupay nasakit ti nakem ni Adelina, inturturedna laeng dagiti pammadpadakes kenkuana dagiti tagaili. Binagbagaan met ni Cion nga ingana. “Dimo koma pagsanaangen dayta nakemmo,” kinunana a pinangliwliwa iti masmasnaayan a balasang. “Idiam koma a laglagipen dagiti nauyaw ken mananglais a tattao. Dimo italtalek ida ta addanto la kanito a maumadanto met a mamarpardaya kenka. Baybay-am laeng ida nga agpapas nga agsaosao, ket inton makitada nga awan ti mangitaltalek kadakuada, dillawendanto met laeng ti bagida!”
Ngem uray idi nakapanawan ni Cion, saan la a nabalinan ni Adelina ti nangiwaksi kadagiti pammadpadakes nga ipaay dagiti naapal kenkuana.
Naglabas ti aldaw a kas man la iti ilalasat ti maysa a napegges ken nadawel nga allawig. Ket nasursuro ni Adelina ti nagitured.
Iti naminsan nga aldaw, sitatan-aw ni Adelina iti tawa ti balayda; naibakal dagiti napungay a matana iti kabakiran nga adda iti kabangibang ti away a pagtaenganna. Naipakadawyan ken ni Adelina dayta a panagtantan-awna nangruna iti kanito a pannakakettel ti nakemna iti nakana a liday.
Kasta idi ti ar-aramidenna idi nasinga ti panunotna iti pannakaimatangna iti maysa a kali nga agam-ampayag iti ngato. Nabayag gayamen ti kali a mangsipsiput iti manok ni Adelina, nangruna iti maysa nga upa ken dagiti aywananna nga annakna.
Pagam-ammuan, nagsuek ti kali idi nakakita daytoy iti gundawayna a mangsippayot iti maysa a piek.
Inggiddato pay ni Adelina ti nagriaw a mangbugaw iti nasiputanna a kali a kabusor dagiti tarakenna a manok. Ngem awan mamaay ti panagriaw ni Adelina ta nalpasen a natukmaan ti kali ti maysa kadagiti piek a naisiwasiw iti inana.
Nasakit ti nakem ni Adelina iti daydi a pasamak. Kasla nalapgis ti lasagna iti pannakatukma ti maysa kadagiti manokna iti kabusorda a kali, ta isuda ti mangbibiag kenkuana agraman dagiti kakabsatna.
Ngem saan laeng a ti kali ti nagpeggadan ti manok ni Adelina. Adda pay maysa wenno dua a dakkel a banias a nakasumok iti apon dagiti manok.
Iti sabali manen nga aldaw, nairanrana manen ti panagtantan-aw ni Adelina iti pannakakitana iti maysa a kali nga agam-ampayag iti ngatuenna. Iti daydi a kanito, dina man la ammon no ania ti ar-aramidenna. Ammona nga agpeggad manen ti biag ti maysa kadagiti manokna a mabalin a tukmaan wenno sippayoten ti kali iti di mapupuotan a kanito.
Idi agsuek ti kali, namrayan laengen ni Adelina ti nagriaw ken nagikkis a kas panangbugtakna iti simmippayot a kali. Ngem kaskasdi nga awan ti nagmamaayan ti panagikkisna. Nagballigi ti kali.
Nupay kasta, natukmaan nga agpayso ti kali ti maysa kadagiti manok, ngem idi gamdenna man met laengen ti agpangato, naigiddato ti pannakatimud iti kanalbuong ti paltog. Natinnag ti kali agraman ti nasippayotna a sidana koma.
Nagtartaray met ni Adelina ken ni adingna a Jasmin a nagturong iti disso a nakatinnagan ti kali. Apagisu a nadanonna ti nakatinnagan ti kali idi nakitada met ti maysa nga agkabannuag nga agwanwanawan iti asidegda. Siiiggem ti agkabannuag iti eskopeta.
Iti apagapaman, saan a nakatimek ti agtutubo gapu iti kellaat a panagparang ti maysa a balasang iti sanguananna idinto a ti kali a pinaltoganna ti birbirokenna.
Kasta met a saan a nakatimek a dagus ni Adelina iti pannakakitana itoy agtutubo a nangisalakan kadagiti tarakenna.
“Agyamanak, manong, iti panangisalakanmo dagiti manokmi,” nayesngaw ni Adelina.
“Ngem saanko met a naisalakan ida, ading, ta nairamraman met a nadangran ti manok a sineppeg ti kali!” insungbat ti baro.
Immisem ni Adelina. Kasla dina ammo a yesngaw ti panagyamanna itoy agkabanuag a nagparang a mangispal iti tarakenna a manok. Namrayanna laengen ti nangawis iti daytoy a dumanon iti balayda.
“Gamdek koma itay ti agpakpakaasi kenka, tapno painumendak la koma. Ammom, nabannogak la unay,” kinuna ti baro idi agturongdan iti balay ti balasang, “ngem diak man la nabaelan nga inyesngaw, ading.”
Immisem manen ni Adelina. “Adelina ti naganko, manong. Ket mautangak kadakayo gapu iti panangisalakanyo kadagiti tarakenko!”
“Agyamanak iti gundawayko a nagpaay kadakayo, Adelina. Ket madadaanakto laeng nga agpaay kadakayo inggat’ inggana. Eduardo met ti nanumo unay a naganko!”
Binaon ni Adelina ni adingna a Jasmin a nangala iti inumen. Ket impaayda ken ni Eduardo. Idinto nga umin-inum daytoy, pinalpaliiw met ti balasang ti taktakder ti sangailida. Manmano man la ngamin ti pannakaidar-ay ti maysa a baro iti pagtaenganda.
Idi nakainumen ti baro, “Sadino ngamin ti naggapuanyo itay, manong?” sinaludsod ni Adelina.
Impalawag met ni Eduardo ti panagpasiarna nanipud pay itay bigat iti balay ti maysa a gayyemna. Inawis met daytoy a napan iti bakir tapno agpaltogda kadagiti tumatayab. Nangayabda iti sabali a pagayamda ngem nagsisinada iti dalan.
“Awan man la ti gasatko. Ta awan ti napuntaak!” ti napakumbaba a palawag ni Eduardo.
“Napuntaam met ‘tay kali, manong,” impasindayaw ni Adelina. Ket naggigiddanda a naggarakgak.
Pinilitda ni Eduardo a nakipangngaldaw ket namrayan met laeng ti agtutubo ti nangpadayaw iti awisda kenkuana.
Ni Jasmin nga ading ni Adelina ti nangisagana iti nagsasangauanda.
Nanipud idin, masansan metten ni Eduardo a mapan agpaspasiar iti yan da Adelina. Siraragsak met ni Adelina a nangsangsangaili kenkuana. Ti kinapudnona, inil-iliw met ‘toy balasang ti kanayon a panangsarungkar kenkuana ti baro.
Ket iti maysa nga aldaw, iti agsapa, nagkallaysa da Eduardo ken Adelina.
Nagbalinen ni Eduardo a kalasag ni Adelina, ket nagtinnulonganda ti panagtarakenda iti manok. Ni met Eduardo ti nakaammo iti pannakapapatay ti banias a nagpegpeggadan dagiti manokda iti nabaybayag.
Ket iti naminsan nga aldaw a panagpasiar ni Adelina iti ili, napaliiwna nga awanen ti saosao, nangruna ti pammarpardaya nga ipapaay kenkuana dagiti naapal a tattao. Ket maysa a naindaklan a panagyaman ti simmamay iti lansad ti nakem ni Adelina, panagyamanna iti daydi nainggasatan nga aldaw a panagam-ammoda ken Eduardo.—O
