Sarita ni JOSE A. BRAGADO
Immuna a naipablaak iti Enero 7, 1963 a bilang ti Bannawag.
NASIPNGETEN, nayesngaw ni Salvador apaman a naitungrarawna ti rupana iti apagbingngi a tawa. Nariknana ti salemsem ti rabii a kasla nalamuyot ken nadungngo a dakulap a nangapiras iti kudilna. Kinapetna ti paladpad ket iti sirok dagiti himmigante a kayo iti labes ti paraangan, inlansana ti imatangna iti desdes a paggapuan ni Tata Cardo nga ulitegna ken dagiti napanna sinukon a kaduada a mangpuor iti kalding ken mangasar iti baboy a pagsasanguanda no bigat ta agawiden idiay Kailokuan. Ngem awan ti anniniwan a naandapanna. Awan met ti natimudna no di la ti arasaas dagiti bulong a paglalailuan ti anges ti aglawlaw.
Nariknana ti naidumduma a pannakaulila. Kastoy lattan nga agmaymaysana. Agmaymaysa iti kabakiran ket ti laeng panekpek ti wasay a kumagat iti puon ti tulidenna a kayo ti mangadkadua kenkuana. Iti ngamin laksid ti sabali a turod ti pagdaldalusan ti ulitegna ket sadanto la agkita no mangaldaw ken mangrabiida iti kalapaw. Kasta lattan nga inaldaw manipud idi dimteng ditoy Cotabato. Makatawen a tuok. Manon a kapuon ti tinulidna? Dinanto la ketdi malipatan dagidi a tuok. Dagitoy a tuok, uray maungawton dagiti sibibiag a tanda iti dakulapna.
Anian a kinapimpiman!
Imbaw-ingna ti imatangna iti law-ang; sadiay tangatang iti Kailokuan.
Bay-am a Yebkas Dagiti Sabong
“Kayatko a makaadalka, barok,” nalagipna ti insurat kenkuana ti ulitegna a naggapu idiay Hawaii. “Uray isu laeng ti mabalinko nga isupapak kadagiti adu nga utangko a naimbag a nakem iti daydi Dios-ti-aluadna a tatangmo. Bay-amon a mabati dita Mindanao ni ulitegmo a Cardo. Agawidkan.”
Nagwingiwing ni Salvador. Nalmes manen ti aglawlaw iti sipnget dagiti ringgawis a kakinkinnarit dagiti ulep. Ala, saankayton a makita! Ket iti pannakapanunotna iti daytoy, nagalinaga met dagiti dalluyon a pinanawanna ken sangpetannanto manen. Ngem saanton a kas idi a kanayon nga agkalkalap iti rabaw ti allon. Ta panawanna met laeng iti mabiit. Mapanto idiay Manila tapno ituloyna ti adalna. Adal nga inar-arapaapna idi ubing pay laeng. Adal a naltat idi pimmusay daydi amana. Ket manipud naipalladaw ditoy Mindanao, pulos metten a dina inarapaap ti adal. Ta uray kaano man, saannanton a magaw-at.
Ngem anian nga agpayso ti gasat. Uray di sapulen no nakaikarian. Nagimbag ketdin ti panagpuspuso ni ulitegna a Paniong. Nupay dinaydayamudomanna daytoy idi adda pay laeng idiay Hawaii ti ulitegna ket agad-adal met iti hayskul. Agpulo ngamin idi ti suratna iti ulitegna ngem awan ti subalit a naurayna!
Nakangngeg iti taul ti aso iti kabungruan.
Addagitadan, nakuna ni Salvador. Innalana ti lampara iti rabaw ti dulang sa immulog.
Nangpasged iti nagango a ruot sa impasirokna iti naisagana a pagpuoranda iti kalding. Simged ti kayo ket iti idadakkel ti gil-ayab, napisang ti sipnget agingga iti nagpatinggaan ti lawag. Naalay-ayan bassit ti alimuteng ni Salvador.
Manggapun a bumeggang ti aron idi makatimud ni Salvador ti anabaab. Pagam-ammuan, nagparangen iti desdes ti dua a lallaki a nagtagisilaw iti kawayan ken maysa a nakawidawid. Ngem asino daytoy kaduada a babai?
Nagtaul manen ti aso a kinakuyogda.
Minira manen ni Salvador ti babai iti bunggoy. Pulos a dina mailangaan. Ita laeng a makitana.
“’Tin sa met la mangisebban?” impasungad ni Lakay Selo, maysa a kaarrubada iti dappat.
“No itay pay la ngamin a pinasgedak.” Pinasukiban a kinita ni Salvador ti balasang.
“No inur-uraymi ngamin ni maestra ta sangsangpetna a naggapu idiay Midsayap,” intalali ti ulitegna.
“Tagaano, tio?” inyarasaasna.
“No anak ni tatam a Selo. Mangisursuro kano idiay Midsayap. Nagawid ta mailiw kano met kada amana.”
Kasta? Pinasikigan manen ni Salvador ti balasang a nagtugaw itan iti pangal ti agdan. Napintas ken ubing pay. Agandap ti kudilna iti kasipngetan. Awanto la ngatan ti masarakak a kas kenkuana idiay Manila?
Inaronanna ti puor. Naggarakgak ti apuy. Limmanlan ti naakas a sipnget iti aglawlaw. Nadigos itan ti balasang iti lumabaga a lawag.
Nagtibbayo ni Salvador. Anian a barukong! Tinaliawna ni Lakay Selo. Kasano ti pannakapatanor daytoy a lakay iti napintas?
Nalaing ni Tata Selo kaniak, napaisem ni Salvador a nakalagip.
“Ania ti umuna nga isaangtayo?” dinamag ni Lakay Selo.
“Daydiay baboyen, a, ta isu ti mabayag ti aramidna,” insungbat ni Tata Cardo.
“Ala ngaruden ket narigat nga agpayso ti agasar. Umud-udin dayta kalding.” Ket tinurong ni Lakay Selo ti baboy a sigagalut iti sirok ti maysa a kayo. Ginuyodna ti tali sa linapigosna ti baboy. Pinadsona. Pinungona sa binagkatna nga imparabaw iti dulang. Kinitana ni Salvador.
“Saankanto ngatan nga agsubli ditoy, Bador, ta agpartikan iti baboy a pagpakadam kadakami.”
Immisem ni Salvador. “Samman, tata. Mabiitak laeng.”
“Mabiit? Dika met mapan agbasa, aya?”
Saan a nagtimek ni Salvador. Pinasukibanna ketdi a kinita ti maestra.
“Adda mano nga ektarian a nadalusam?”
“Aguppat sa pay laeng, tata.”
“A, nalawa daytan. Adda umanayen a pagtugawan iti makatawen. Aglalo ket ubing pay ti daga. No siak ti sika, saankon a panawan dayta a kinabaknang. Dimo kuna nga ublagenka, barok. Saan. Ngem masaok laeng ti bassit a kapanunotak. Ta no am-amirisek ngamin, agnam-aykan ngem panawam pay laeng tapno inka manen agtuok iti sabali. A, ngem sabali met ketdi, a, ti agtalon iti mangopisina.”
La ketdi, a, nakuna ni Salvador iti nakemna. Nagngilangil. No apay ketdi a napanunotna ti immay nangsurot iti ulitegna a nagdappat idinto a simmaysayaatan idi ti biagna idiay Kailokuan. Imbag no malasin pay dagiti pinanawanna, daytoy a kangisitna itan.
Tinaliawna ti maestra iti agdan. Kape ken gatas, nalagipna. Ania ngata ti naganna? Ne, diables a panunot daytoyen ta dina met la yawis ti yuuli ti maestran.
“Sumagpatkayo, maestra, ket nalamiis,” kinunana nga immasideg.
“Saanen, manong, nasayaat met ditoy.”
Kasla nabainan ni Salvador. Apay ketdi met nga ita la a nalagipna. Ngem idi tangadenna ti uneg ti balay, awan met gayam ti silaw.
Napanna innala ti lampara iti nangidissuanna itay pasgedanna ti puor. Sinindianna sa nagturong iti agdan.
“Umulikayo kad’ ketdi, maestra,” inyawisna manen. “’Imbag la koma no saan a nasalemsem ti pul-oy.”
Immuli ni Salvador. Simmaruno ti maestra. Nagtugawda iti bangko iti ampir ti tawa a tumannawag iti paraangan.
“Mangisursurokayo gayam idiay Midsayap, maestra. Talekyo pay!”
“Nabiitak pay met laeng. Idi la Hunio…”
“Uray ket maestrakayon ngem datao a kakaasi ditoy a kumarkaramut.”
“Mano kad’ met laengen ti sueldo ti maestra? Ad-adu pay laeng, a, ti matalonanyo. Apay, no lalakiak laeng, di kaykayatko ti agtalon. Napia ta kabukbukodak ti panawenko.”
Saan a nagtimek ni Salvador. Inut-utobna ti kaisawsawang ti maestra. Tinulagan sa ketdi ni ulitegna a mangasaba kenkuana. Pinerrengna. Ngem ad-adda la ket ngarud a natikaw.
“’Nia a kurso ti alaenyonto, manong?”
“Sinan-inheniero koma, maestra.”
“Lima a tawen. Ngem no adda nairugimon, bassit laengen.”
“Agdadamoak pay met la ngarud, maestra. Isu ti kuna kaniak ni uliteg a lakayakto kanon no maileppasko. Ngem ania payen, kunak man. Uray agkabawakton, a, ken awanen ti balasang a mangayat kaniak.”
“Sus, ad-adunto pay ketdi, aglalo no inhenierokayon. Nalabit, dimonto pay ketdin pagan-ano ti pumasiar ditoy Cotabato.”
“Ah, samman, maestra. Umaykanto kumarien no ipalubos ni Apo Dios! Tinto umuna nga anakmo.”
Nagkatawa iti apagapaman ti maestra. “Adayo pay a banag dayta,” kinunana. “’Sino met ti agbibisin kadatao.”
“Sus, diyo kunkuna, maestra, ket adda maestro a sumirsirpat kadakayo.”
Ngem nagbabawyanna dayta nga insawangna. Amangan no agpayso ket madagdag pay ti maestra. Nakarikna iti dina ammo no ilem wenno apal.
Kasano ngata ti panangilukatna iti pannakiam-ammona? Nabayagdan nga agsarsarita. Kinudkodna ti teltelna. Pagam-ammuan, nagkatawa.
“Ania itayen ti daydayawen a naganyo, maestra?”
Nagkatawa met ti maestra. “Dimo pay ammo ti naganmi?” inamadna.
“Samman… ti Velasco nga apeliedoyo, ngem ti naganyo…”
“Lucita. Lucing ti nanumo.”
Immuli ni Tata Cardo.
“Yaplagmo ‘ta ikamen, nakkong, ta maturog ni maestra,” kinuna ti lakay. ”Parbangonto ngatan no makaiwakaskami. Kaasi met, numona ta kagapgapuna iti biahe.”
Nagpadispensar ni Salvador. Timmakder ket simrek iti sipi. Inruarna ti dina pay naaramat nga abel-Iloko nga ulesna. Sinukatanna ti supot ti punganna. Sa nagyaplag. Umis-isem idi isimpana ti salladay.
TINANGAD ni Salvador ti balay. Nakaturog ngata itan? Kasano ngata ti langana a maturog? Kawilanna ngata met laeng ti salladayna?
Pinusiposna ti as-asarenna ket nagsaretset ti apuy. Nagimas ngatan, nalagipna. Kinitana ni Lakay Selo a naibalaten iti sagpat ti agdan.
“Riingennakto, barok, ta sublatanka,” kinuna ti lakay itay yiladna. Ngem saannan a parigaten ti ama ni Lucing.
Tinaliawna ti ulitegna a mangdaldalus kadagiti bagis iti asideg a bubon. Nadlawna ti kinapimpiman ni ulitegna. Agasem ti panagmaymaysanton ti lakay iti daytoy a kabakiran? Isunton ti mangakem amin nga aramid iti balay nga inannong ni Salvador bayat ti kaaddana iti Kidapawan. Isu ngata ti puon ti nagsangitan ti lakay itay agsasangoda kada Lakay Selo?
“Lakayen ni ulitegmo, barok,” kinuna itay ni Lakay Selo. “Ngem ammom ti tibker ti pakinakemna? Immay ditoy Mindanao nga agmaymaysana. Apay ti kunam dina mabiag ti bagina idiay Ilokos? Kakaisuna nga awan ti pamiliana. Ngem kayatna la ketdi nga ipabigbig kadagiti kakabagianyo nga agindadakkel idiay Ilokos a saan a sinsinan a tao ni ulitegmo. Kasta ti nasaona kaniak iti naminsan. Ket kitaem, agliman nga ektaria ti taltalonenna. Sabali pay ti daldalusanna manen. Ket asinonto ti pangibatian ni ulitegmo kadagita a daga inton awagan ni Apo Dios? Awan. Samsamento la ketdi dagiti naagum, agraman ti nagrigrigatam.”
Pinusipos manen ni Salvador ti sisasarab. Nagsaretset latta ti apuy.
Nagtaraok ti abuyo a baudna. Adda simmungbat iti abagatan ket nagkallatik ken simpok ti allungogan iti gungugong iti amianan.
Timmakder ti ulitegna iti sango ti nakungkongan a kayo a nakargaan iti danum a pagbuggona iti bagis. Immasideg iti ‘yanna.
“’Mo ta siak metten, nakkong. Inka met rumidepen,” kinuna ti lakay. Indissona ti batia a kayo a naglaon kadagiti bagis iti sirok ti aludig.
Minira ni Salvador ti ulitegna. Lakayen. Awanen ti kinatibker iti bagina. Nalukneng payen ti pakinakem ti lakay ta kas kinunana itay agsasangoda kada Lakay Selo, ita kano pay la a makasangit manipud panagbarona.
“Maikawaak la ngamin iti kaawanton ‘toy anakko,” kinuna ti lakay.
Nagngilangil manen ni Salvador. “Saanen, tio,” kinunana ita. “Dakayo ketdin ti mapan maturog. Imbagak laeng.”
Saan a naguni ti lakay. Nangala iti sangaputed a kayo ket indissona iti abay ni Salvador. Nagtugaw.
“Nagturogan itay ni maestra, Bador?”
“Idiay sipi, tio.”
“Napintas man ni maestra. Magustuak. Ket ti panagkunak, saan met unay a nangina a kasarita ni Pari Selo. Ti kunak, a, ket subliemto apaman a makapagturposka. Uray yawidmonto met laeng, a, idiay Ilokos.”
Lima pay a tawen, nakunana iti nakemna. Di masaaw ti kaadda ti mangip-ipus iti maestra.
Impalladawna ti imatangna iti nasipnget a kakaykaywan. Pinadas a binatok ti panunotna dagiti mabalin a sarangtennanto a tuok ken rigat bayat ti panagadalna, sa indiligna iti mabalin nga asakenna met a sipnget no agtalinaed ditoy Kidapawan tapno talonenna ti inumana iti makatawen.
Nagwingiwing ni Salvador. Kaarngi dayta a kasipngetan ti panggepna a tuntonen idiay Manila. Ad-adu pay a tuok ken rigat ti kakinnarit ken masapul nga ibalatna. Saan a kas iti naparukmanan nga umana.
Kinitana ti ulitegna a nakaul-ulimek itan. Kasanonto ti panagbiagna? Ket rinukodna iti langa ti ulitegna ti bilang ti tawen a kagabbo ken ibalat pay ti lakay. Asinonto nga agpayso ti mangaywan kenkuana? Kakaasika pay, tio!
NALPASEN ti padaya iti kabigatanna. Bassit laeng ti dimmar-ay nupay kayat ti ulitegna nga awisen amin nga am-ammoda.
“Nasken nga adu ti mamalubos kenka, barok,” kinuna pay ti lakay.
Ngem nagkedked ni Salvador. Ket imbagana nga isuda lattan a sangakaarrubaan. Ta iti nakemna, isuda lattan ti makaammo iti nabalabala a panagawidna idiay Luzon ken ti saannan a panagtuloy. Ninto Lucing ti umuna a pangibagaanna. No damagento ti maestra ti gapuna, ibagananto ti pudno.
“Sika ti gapuna,” kunananto la ketdi. Sananto isaruno: “Dagitinto la annakkon ti pangipaayak iti adal a naipaidam kaniak.”—O
(Nangabak daytoy a sarita ti Maikatlo a Pammadayaw iti Salip iti Sarita ti Bannawag idi 1962.)
