Sarita ni JEREMIAS A. CALIXTO
Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Septiembre 20, 1954 a bilang.
TIMMANGADAK manipud iti basbasaek a libro idi mangngegko ti pannakatugtog ti ridaw. Inallingagko ti pannakaulitna. Impapanko idi damo a maysa laeng a saan a nairanta a pannakasagirad ti ridaw ti nangngegko. Wenno nadupir ketdi dagiti ubbing nga agay-ayam iti abay ti kalsada. Pasaray ngamin kasla adda agtugtog iti ridaw iti akimbaba a suelo a nagnaedanmi idi idiay Gastambide. Ngem no mapanmi kitaen no asino, masarakanminto nga awan met ti umay. Ipapanminton a nalabit, nasagirad laeng dagiti aglabas.
Inkeddengko ngarud a nalabit, maysa manen a banag a kas kadagiti kallabes a maar-aramid ti nangngegko a pannakatugtog ti ridaw. Kinapudnona, agsubliak koma manen iti basbasaek a libro idi mangngegko ti pannakaulit ti pannakatugtog ti ridaw. Idi damo, kasla adda agduadua wenno agalikaka nga aweng ti pannakatugtog ti ridaw—a kasla di matinong a naimbag ti asino man nga adda iti ruar no adda iti umisu a ridaw wenno saan. Ngem kalpasanna, napaliiwko a kasla pimminget ti pannakatugtog ti ridaw. Nalasinko ti saanen a maitantan a panggep ti siasino man nga adda iti ruar a sumrek.
“Asinoka?” inyawagko.
“Siak,” insungbat ti adda iti ruar. Pinadasko a sinukimat iti panunotko no asino ti akintimek iti nangngegko. Saanko a nalasin.
Bay-am a Yebkas Dagiti Sabong
“Sumrekka,” inyawisko. Timmakderak a napan simmabat iti ridaw. Adda lalaki a nakamattider iti sango ti siledmi. Immisem a kasla panagpakawanna a simrek.
“Naimbag a rabiim,” nagdaydayawen. Inyam-ammona pay ti bagina kaniak; ngem saanko a naawatan a naimbag ti imbagana a nagan. Maysan sa ketdi nga ag-Santos. Imbagak met ti naganko. Inyawisko ti panagtugawmi iti abay ti lamisaan.
“Dakayon ti agnaed ditoy?” sinaludsodna.
“Nanipud laeng itay napan a tawen,” insungbatko.
Nasiputak ti napinget a panangmingmingna iti uneg ti siled: dagiti sumagmamano ken nanumo a gargaret, dagiti librok nga adda iti bookcase, dagiti pintado a kortina a nangyulbod iti kinanumoda babaen ti narangrang a marisda, ti naingpis a partision a papel a naaramat a pangbingay iti pagturogan ken ti nailet a salas, ket dagiti sumagmamano a ladawan a naikuadro a naibitin iti diding. Tinaldiapanna pay ti suelo iti baba; kalpasanna, ti suelo nga akinngato.
Innalak met dayta a gundaway a nangpaliiw iti sangailik. Agtawen ngata iti nagbaetan ti tallopulo ken uppat a pulo. Adda nalusiaw a langana. Nalasinko a nasaririt. Adda mailiw ken agar-arapaap a langa kadagiti matana idi matmatanna dagiti bambanag nga adda iti uneg. Kasla adda napukaw—wenno nakapukaw—a langana. Immapay kaniak ti panangiturong nga adda nasken unay nga inayanna.
Nanumo ti kawesna. Ngem nalasinko ti natured a panangpadasna met nga agparang a natakneng babaen ti panagaramatna iti nadalus a kawes.
“Adun ti nagbalbaliwan daytoy a siled,” kinunana. “Adu unayen. Nabaliwan ti ridaw. Kasta pay iti uneg. Ti nga’d la ridaw. Nalasinko laengen babaen ti numero ken dagiti tawa iti ngato.”
Isu pay laeng ti pannakalagipko a saanko gayam a damdamo a makita daytoy a lalaki. Iti sumagmamano a daras kasanguanan daytoy a rabii, malagipko a pasaray lumabas iti silulukat a ridaw ket matmatmatanna dagiti siled iti yanmi a bangir ti Gastambide. Adda daydi maysa a malem nga addaak iti ridaw ket napalabasko a mangkitkita kadagiti ridaw iti yanmi a bangir ti kalsada. Nagsardeng iti asidegko a kasla adda kayatna nga ibaga kaniak. Ngem kalpasanna, nagbabawi, nagtuloy manen iti dalanna. Ket ita a rabii, addan daytoy a lalaki iti imatangko.
“Wen, adu,” kinunak. “Pinabaliwan ti akinkukua iti apartment ti ridaw idi kasangsangpetmi ditoy. Nalasang daydi daan a ridaw… Maawatak, nagnaedka met ditoy idi?”
“Nagnaedkami,” inaturna. “Nagtaengkami ditoy iti las-ud ti dua a tawen idi apagleppas ti gubat.”
“A, makitak ketdi,” inyallawatko.
“Ngem adu ti nagbaliwan ti siled a kas met iti ridaw. Adun.” Nagtaeng a silalailo dagiti matana kadagiti bambanag iti aglawlaw. “Adu dagiti pagbaliwan dagiti paspasamak ken ti biag iti panagtulid ti panawen.”
“Adu,” inyanamongko.
“Naayatka met kadagiti libro,” kinunana. Napaliiwko a kitkitaenna dagiti librok a naurnos iti bookshelf.
“Malaksid iti kaamaak, isuda ti umuna nga ayatko.”
“Uray siak, napateg met kaniak dagiti libro” Pinidutna ti binasbasak a libro a naiparabaw iti lamisaan. Maysa a libro a sinurat ni Ring Lardner. “Kaay-ayok idi dagiti sinurat ni Ring Lardner. Ngem saankon ida a kayat a basaen. Nalag-anda unay. Napnoda unay iti katawa, kayatko a sawen. Saandan a mayannatup kaniak.” Nagsennaay. “Kaykayatko dagiti sinurat ni Faulkner.”
“Sadino itan ti pagnaedanyo?” sinaludsodko kalpasan ti panagsarsaritami maipapan kadagiti libro ken kadagiti mannurat. Saan a gapu ta kayatko a maammuan ngem gapu ta awan ti sabali a mapanunotko a sawen.
“Dita—sadiay,” kinunana a nangiwagis iti imana. Nasiputak ti diak maawatan a musiig iti suli ti ngiwatna. “Awan masnop a taengko. Sangsangpetko iti siudad idi naminsan nga aldaw laeng.”
Nangiruarak iti sigarilio. Indiayaak ti sangailik. Nagsindikami.
“Ladawanyo a sangaamaan?” sinaludsodna. Mingmingminganna ti ladawanmi a naibitin iti diding. Nagtung-edak. “Sadino ti yandan?”
“Ania ti kaeskan dayta kenka?”
“Pakawanennak koma,” kinunana, “kayatko laeng a maammuan.”
“Naturogdan,” kinunak. Inwagisko babaen ti timidko ti siled a yan dagiti kabbalayko.
“Adun ti nagbaliwan ti siled,” kinunana manen. Tinangadna dagiti diding. “Malagipko, adda met ladawanmi idi a naibitin iti diding.”
“Ladawanyo?” inamadko.
“Wen, ladawanmi—ni Milagros, ni Baby, ken siak. Naibitin idi dita abay ti ladawanyo. Adu met idi ti ladawan nga impaskil ni Milagros iti diding…”
“Asino ni Milagros?”
“Isu ti asawak.”
“Impapanko a kasta.”
“Adu ngamin idi ti ruka ken regkang iti diding. Ket inaramat idi ni Milagros dagiti ladawan saan laeng a kas arkos no di pay ketdi pangakkub kadagiti regkang. Naimbag itan, natarimaanen ti diding; nagluniten dagiti regkang. Uray pay ti suelo iti baba ken iti ngato. Awanen dagiti abut.”
Nagulimekkami iti sumagmamano a darikmat. Nagpayubyobkami iti sigarilio.
“Ditoy ti nagnaedanmi idi nabiitkami pay a nagkallaysa,” kinunana a kasla makisarsarita iti bagina met laeng. “Nagkaopisinaankami ken Milagros. Bassit idi ti mateggedanmi sa ket nangato ti bayad ti panagbiag. Ngem naragsakkami. Nangruna kaniak. Ta napintas ni Milagros. Adda ladawanna a naipadakkel a naibitin idi iti diding. Kasla makitkitak manen ita. Napnuan iti kararua ti isemna. Saan a makagargari nga isem a mangpagil-ayab iti rikna—ngem maysa nga isem a nalamuyot a kas pangagas…”
Ania ti bibiangko no kasta, kinunak iti unegko ta ammo ni Apo Dios, addan bassit a pannakatektekko iti kaadda ti sangailik. Ken marutrotan bassiten ti pammarang nga abbong ti pammadayaw nga inaramatko. Adda pay ketdi bassit nga atapko nga adda mamauyongna. Kayatko a saludsoden no ania ti kayatna kaniak; ngem diak met ngarud kayat ti agparang nga awanan iti pammadayaw iti maysa a sangaili—uray pay iti maysa laeng a ganggannaet. Pinadasko a sinurot dagiti sasawenna…
“Nasam-it ti kababalin ni Milagros. Naawatanna dagiti adu a pagkapuyak; binigbigna dagiti sumagmamano laeng a talugadingko. Isu ti maysa a babai a mabalin a kakibin—ket awanto ti alikaka iti pusom. Ta uray kadagiti nasipnget a rabii, agbalin a mangidalan nga anaraar. Umay kenka dagiti panagtibkol, ngem kabaelannaka a tulongan a tumakder tapno magnaka a sililinteg. Umay kenka ti panagkapuy, ngem kabaelannaka a riingen nga awanan iti umsi—ti kinalalakim, tapno magnaka a situtured. Kasla makitak manen ita ti isemna, ti raniag dagiti matana, ti apagapaman a panagbukar a kasla adda mangsuknor kaniak a kinapigsa. Itdenna kaniak ti maysa a karit ken kari nga agbiag manen manipud iti agdama…”
A, ngem kabaelanna ti agbalikas daytoy a lalaki, kinunak iti unegko. Nagsakuntipak iti di nayesngaw. Kailala laeng ti ulona. No saan a napukaw ti panunotna (ta impapankon a kasta), kabaelanna koma ti agsurat kadagiti nabiag a daniw ken sarita. Ngem mauyong man no kasta, naawisna ti gagarko nga agdengngeg iti saritana…
“Naragsakkami idi iti daytoy a siled, ta pinunnuanmi dagiti adu a pagkuranganmi kadagiti bambanag a magatang ti pirak ti panagkinnaawatanmi, ti panagpinnategmi. Naragsakkami idi a kas met kadakayo ita. Malasinko a naragsakkayo. Makitak iti pannakaurnos ti siled. Malasinko iti langam.”
“Makariro dagiti pammarang,” kinunak.
“Nalabit. Ngem yukomda met dagiti naguneg.” Kinitana ti ragupmi a ladawan. Sinaludsodna: “Duan ti anakyo?”
“Dua,”kinunak.
“Makapnek ti kaadda ti anak,” kinunana. “Ikkannaka iti tarigagay nga agbiag.”
“Pudno dayta,” kinunak.
“Nayanak ni Baby ditoy,” kinunana. “Samuel ti naganna, ngem inawaganmi laengen iti Baby. Napintas ken nalungpo nga aubing. Immala ken ni Milagros, kulot ti buoka. Narimat dagiti matana a kas bituen. Adda met idi naibitin a ladawanna iti diding. Kasla makitkitak ita. Umis-isem dagiti matana kaniak. Nagbukel dagiti ngiwatna a kasla umaw-awag kaniak. Kas aramidna idi no agrubuatak a pumanaw wenno kadagiti kanito a panagsangpetko.
“Kasla mangngegko ti timekna… ti panagpukkawna… ti panagsangitna… ti panagkatawana. Kasla makitak manen a nagdalupisak iti suelo a mangbidingbidng kadagiti ay-ayamna—dagiti babassit a tambor, trak ken tirtirisna. Makitak ti ababa ken nalukmeg nga imana a naitag-ay iti panag-Dios-ti-kumuyogna kaniak. Kasla makitak manen dagiti saggaysa ken agil-ilail a panagaddangna a sumabat kaniak no sumangpetak idi manipud iti opisina…
“Nagbaliw pay ti kosina,” innayonna. “Nasaysayaat itan. Adun ti nagbaliwan ‘toy siled. Ngem kayatko a lagipen ti daan a kasasaadna. Ditoy idi ti pagiddaanmi.” Intudona ti maysa a bangir ti siled. “Napagsasaip idi nga inunnat a karton ti inaramatmi a partision. Sa pinigketan ni Milagros iti Manila paper.”
Pinadasko manen a pinattapatta no ania ti kasasaad ti sangailik, no ania ti panggepna. Inatapko pay nga umay agsamsam uray no ammok nga awan met ti sanikuak a mabalinna nga apalan. Ken nalasinko met a saanna a kita ti mangdangran nupay adda bassit panagduaduak iti kinaurnos ti pampanunotna. Nagsuyaabak. Kinitak ti sangailik.
“Rabiin,” kinunana. “Napuyatankan. Tinaktakka unay. Ngem—”
“Awan ti aniamanna dayta,” pinadasko a kinuna. Nakitak ti panangigay-atna a tumakder ket kinunak, “Pakawanennak koma... diak pay nasaludsod no ania ti mabalinko nga ipaay kenka.”
“Adun ti naipaaymo kaniak: ti kanitom, ti anusmo a nagdengngeg, ken ti gundaway—”
“Ngem ania pay ti maitedko malaksid kadagita?”
“Intedmo pay ti gundaway kaniak a nangtengngel manen iti napukaw a lubongko. Inton umay a bigat, innakton iti adayo. Nalabit, diakton makasubli pay ditoy.”
“Maawatak,” kinunak. Ammokon a saan a mauyong ti sangailik. Dinagullitko: “Maawatak.”
“Nalabit. Ngem adu pay laeng ti saanmo a maawatan. Ammom laeng a nagnaedkami idi ditoy.” Binulonnan ti timmakder. Tinengngelna ti imak ket nagturongkami iti ridaw. “Komustanto ti asawam ken dagiti annakyo.” Nadlawko nga immirut ti panangtengngelna iti imak. “Agyamanak kadagiti kanito nga impaaymo kaniak.” Nadlawko a timmilmon a kasla adda nagserra iti karabukobna. Ket idi intuloyna ti nagsao, nadlawko ti panagbaliw ti timekna. “Napukawko ida—ngem kasla nasarakak manen ida!”
Kayatko koma pay ti malawlawagan ngem kasakbayan ti panagtimekko, naibbatannan ti imak, nakaruaren, ken narikpanna payen ti ridaw. Linuktak a dinaras ti ridaw. Nakitak laeng ti aliwit ti maysa a lalaki a mangrugin nga agpakillo iti maysa a kalsada a sumina iti Gastambide.
Isu pay laeng ti pannakalagipko iti sarita a nangngegko maipapan iti nagnaed met idi iti ab-abanganmi a siled a maysa a babai ken ti bassit nga anakna a naatalan iti taksi iti kalsada a sanguanan laeng ti ridaw ti siledmi. Nagsennaayak—ket rinikpakon ti siledmi. —O
