Sarita ni CLES B. RAMBAUD
(Immuna a naipablaak iti Bannawag, Nobiembre 3, 1980 a bilang.)
ADAYOAK pay ngem mangngegkon ti ariwangwang ni nana iti balay. Simmangpet gayamen a naggapu idiay ili a naggatanganna iti nayon ti yatangna inton rabii. Bisperas ti Piestat’ Kararua ita.
Da Manang Cita, Manang Luming ken Jenny ti ung-ungtan ni nana. “An’a lat’ kinkinuayon?” inggaged ni nana. “Diyo met inupran ti diket, aya, Cita? Dikay pay nagdalus! Awan pay isungrod. Diyo pay inugasan ti pariok! Kaskay met la di babbain!”
Nakadagdagsen ti paddak ni nana a nagpakosina. Madamdama, nagpalakupok ti danum iti bangsal.
“Ala, dikay malla agob-obran no isut’ kayatyo! Inkay man agaweren! Wenno inkay man agpamanikiuren ta isut’ ammoyo!”
Bay-am a Yebkas Dagiti Sabong
Saan a simmungbat ni Manang Cita. Pagam-ammuan, natangadko iti tuktok ti agdan. Apagapaman a minulagatannak a nakatugaw iti ulnas iti pataguab sa immulog. Simmaruno da Manang Luming ken Jenny. Nakamisugsogda amin.
Iti kosina, dumayamudom latta ni nana. Agkaratupak.
“Naggapgapuam met, senior?” imbang-es ni Manang Luming kaniak.
“An’a man ti pagung-ungtan ni nanan,” kinunak ketdi.
“Jenny!” imbang-es ni Manang Cita. “Inka malla upran ‘diay diketen tapno awan makunkuna ni Apo Seniora. Kasla ket napateg unay daydi tata ta palualuan ken yatanganna pay! Anak ti diablo! Uray man ket mano nga atang ken palualo, makaruar kad’ pay, ‘ya, idiay impierno daydiay a laklakayan!”
“Uray ditana!” immisugsog ni Jenny.
“’Kalla!”
“Inka ngaminen, ‘la!” intaliaw ni Manang Luming ken ni Jenny. “Ta inkam’ mangibaga’t niog ken tagapulot ‘diay kua da lila. Sika met, senior,” kinusayannak ni manang, “inka agbalsig ‘ti isungrod ta adda paglutotay ‘ti yatangtayo iti nalaing nga amatayo!” Nagnan. Sinurot ni Manang Cita. Nagmalanga met ni Jenny. Pagam-ammuan, nagtarayen a nangkamakam kadagiti dua.
Napaangesak iti nauneg. Naikkat ti bisinko.
Kagurgura unay da manang daydi tata a pakairamramanan payen ni nana a kagurgurada. Uray siak, masimronak met ken ni nana no dadduma ta iti laksid ti kinadakes daydi tata kenkuana ken kadakami, ipatpateg ken ikalkallaikina pay laeng.
Managbabai daydi tata. Ngem sa laeng naammuanmi a nabayag gayamen a loklokuenna ni nana idi makitami kada Manang Cita nga adda kibkibinenna nga ubing a babai idiay Laoag. Adda pay kaduana a babai nga ub-ubing ngem ni nana.
Di nakauni daydi tata idi makitanakami. Pimmara iti traysikel ket nagdardarasdan nga immadayo.
Drayber ti bus nga agbibiahe iti Laoag-Manila daydi tata. Kada rabii ti Sabado nga agawid iti balaymi ditoy Pinili. Agpa-Laoagto manen iti rabii ti Domingo ta kamakamenna kano ti biahena nga agpa-Manila. Pasaray pay di sumangsangpet iti dua a lawas. No sumangpet man, awan itedna a kuarta ken ni nana. Adda kan’ emerhensia a nakasapulanna.
Ngem iti daydi a nakitak, napagsasaipkon ti kinaulbod ni tata. Agasem ti no mano a tawen a panangloklokona kadakami a dimi napupuotan? Dakkel pay gayamen ti anakna iti sabali a babai!
Kurang la nga agrabiar ni Manang Cita a nangipadamag ken ni nana iti naduktalanmi. Ngem di mamati ni nana. Kasano kano koma nga adda ni tata idiay Laoag no adda iti biahena nga agpa-Manila?
“Amirisem dagiti aramid ni tata!” kinuna ni Manang Cita. “Iti kabayagnan iti trabaho, apay a kastoy pay laeng ti biagtayo? Apay a dikam’ nakapagtuloy nga agbasa? Apay nga agbuangbuangger ni tata idinto a malislisayanka pay nga aglakolako iti tiendaan? Apay a masansan a di sumangpet iti no mano a lawas?”
“Apay a naiturednatayo a linoko iti no mano a tawen? Dakkelen ti anakna!” insangit met ni Manang Luming.
Saan a maaramid ni amayo dayta! impapilit ni nana. Inung-ungtannakami pay.
Manipud pannakakitami ken ni tata idiay Laoag, saanen a simmangsangpet ditoy balay. Ngem awan nadlawmi a gura ni nana ken ni tata. Sinapulna pay ketdi ni tata idiay Laoag. Ad-addan ti danagna idi madamagmi a naikkat ni tata iti trabahona.
Pagam-ammuan, kaduan ni nana ni tata a simmangpet. Kimmuttong ni tata. Awanen daydi buanggerna. Nagsakit gayam. Nagpakpakawan kadakami.
Kasta unay a panangtartaripato ni nana ken ni tata. Immumbi met ni tata. Ngem idi limmukmeg ket nagsubli manen ti kinatarakina, nagpukaw manen. Intarayna pay ti puonan ni nana iti tiendaan.
Nadamagmi a sinublianna ti babaina. Ken saan la gayam a maymaysa ti anakda. Adda pay tagibida!
“Patayekon ti karasaen no makitak pay!” impangta ni Manang Cita.
Kinuna ketdi ni nana nga awan basol ni tata. Ti kano babaina ti akimbasol ta sinulisogna ni tata.
Sinapsapul manen ni nana ni tata idiay Laoag. Uray kano itugotna dagiti annakna iti sabali a babai no la ket agsubli kadakami. Pinatpataladuan ken pinasumsumarna pay no sadino ti ‘yan ni tata. Ngem saanna a nasarakan.
Agingga iti nadamagmi a nakastrek ni tata iti sabali a kompania ti transportasion. Sakbay a makita ni nana, nadamagmi a natayen ni tata. Binagkongda kano iti iddana iti estasion.
Inyawid ni nana ti bangkay ni tata iti baet ti panagkedked da manang. Kasta unay sangitna. Impamisaanna. No di la iti kiddaw dagiti kakabagianmi, di koma nagpanes da manang. Ngem agingga laeng dita.
Diak met libaken a napukaw ti panagraemko ken ni tata. No kastoy koma ti piskelko idi sibibiag pay, amangan no napatayko.
MAASIANAK a makasuron iti idiar ni nana. Nagadu ti inyatangna iti lakasa a sangsanguen dagiti naipigket a ladawan dagiti santo ken santa iti tinidtid a diding. Adda tirukas a nagduduma ti marisna, inabraw a karne ti manok (pinartina ‘tay inud-odanna iti kaarrubami itay bigat; ibaywannanto kano), napabusi a bagas a binukayona sa sinukogna a kasla bulkan, itlog, ken tallo a botelia ti serbesa a di masaaw a naglingling-etanna nga inyaway.
Gapu ta dina mauray ni Baket Amming a nagpakpakaasianna a manglualo, imparintumengnan iti sango ti lakasa. Mangrugi manen ti baningrotna.
Agkakamakam met ti kusilap ni Manang Cita nga agtugtugaw iti abay ti tawa iti duag. Adda met ni Manang Luming iti sipi. Agrubrubuat. Inkami iti palualo da Apo Hawayano idiay daya.
Sinaludsod itay ni nana no papananmi ta agrubrubuatkami. Kunak no adda masaona itay ibaga ni Manang Luming ngem saan a nagtagtagari. Nauma siguron a tanawtaw a tanawtaw manipud pay itay aldaw.
Rimmuar ni Manang Luming iti sipi. Nagkikinnissiimkami no asino ti mangibaga ken ni nana a rummuarkamin.
“Nana, inkamin,” kinuna ni Manang Luming.
Timmaliaw ni nana. “Papananyo?”
“Inkam makilualo ‘diay daya…”
Nadlawko ti yaanges ni nana iti nauneg. “No koma ilualuantay la koman ‘di amayo?”
Awan simmungbat kadakami. Ngem agliblibbi ni Manang Cita. Tinurongnan ti agdan.
“Jenny, agbatikan, tapno adda kaduak…”
Namrayan laeng ni Jenny ti nangikutkutukot iti tangan ti sakana iti pagpigadan.
“A-apagbibiitkay ngarud, a?” kinuna ni nana idi agangay.
Nagiinnunakamin nga immulog. Intan-aw ni nana ti kingki iti tawa. Sa laeng nagpukaw ti kingki idi unorenmin ti kalsada.
NARIINGAK iti kalangiking ti kutsara a naidisso iti plato iti lakasa. Bigat gayamen. Itartarimaan ni nana dagiti kandela ken atang. Impanna ti dadduma nga atang iti dapilag. Inarpawanna iti manta sa imparabawna iti lakasa.
Kalpasanna, siniripna ti sipi a pagturogan da manang. Nabayag a nagmalanga dita. Pampanunotenna siguro no riingenna ida wenno saan. Naladawkam’ ngamin a simmangpet idi rabii.
Idi kuan, immasideg iti iddak. Nabayag a minulmulenglengannak. Pagammuan, nagrukob sa pinikpikna ti abagak.
“Ding, bumangonkan, barok, ta iwaywaymon ‘diay nuang. Pambaram a dumaw-as ‘ti sabong ti cadena de amor iti alad ti eskuela…”
Nagin-aareng-engak. Naginatak. Bimmangonak.
“Agdardaraska, a, ta kaduaennakto a mapan idiay kamposanto.”
Ibagak koma a saanen a masapul a sarungkaran ti tanem daydi tata ngem natipedko ti dilak. Ammok a dinakto met la denggen.
“Pagan-anom dayta?” intudo ni Manang Cita ti bakruyko a cadena de amor idi sumrekak iti inaladan.
“Aramiden kan’ ni nana a korona,” kinunak.
Naglibbi ni manang.
“Agmauyong san ni nana,” kinunana. “An’a la ngata unay, aya, nga ayat ti adda kenkuana? Binigbigatna pay ti agbirbirok ‘ti kawayan.”
Nasiripko da Jenny ken Manang Luming iti kosina a mangisagsagana iti pamigat.
Indissok dagiti sabong iti bangko iti duag. Madamdama, sumreken ni nana iti inaladan. Nakaiggem iti dua a nagisla ken nagbukel a kawayan.
Kasla di nakita ni Manang Cita ni nana a limmabas iti asidegna. Nagdardaras nga immuli ni nana. Nagaramid iti korona a sabong. No namin-ano a sinirigna idi malpas. Winarwarsianna pay iti danum.
Kalpasanna, napan nagdiram-os iti bangsal. Di latta maun-uni. Napan iti sipi. Nakamangisiten idi rummuar. Igpilna ti dapilag a ‘yan dagiti makan. Yatangna siguro iti tanem daydi tata.
“Inka idiay ili, nana?” diak nagawidan ti nagsaludsod.
“Wen,” insungbatna. “Hangka la nga’d um-umayen. Pakikitkitam ‘toy balay, a?”
Nagdalungdong. Binitbitna ti korona sa immulog.
“Papananna kano?” kinuna ni Manang Luming a rimmuar iti kosina. Adda ni Jenny iti likudanna.
“Mapan kan’ ‘diay kamposanto. Siempre, mapanna sarungkaran daydi tata.”
“No di pay nangan,” kinuna met ni Jenny.
“Unay ket a baketen!” imbang-es ni Manang Luming. “Rimmuar man a di namigaten! ‘To no kuatta, sumro manen ti ulaw-ulawna.”
Immuli ni Manang Cita. “Nagsapan nga immulog ni nana?” kinunana.
“Ay, apo,” inkatek ni Manang Luming. “Mapanna kan’ sarungkaran daydi nalaing a lakayna!”
“Apay ngarud a dinatay inawis?”
“Hu, uray inawisnak, ditana a mapanak!”
Saanen a simmungbat ni Manang Cita. Pagam-ammuan, nagturong iti bangsal. “Surotek ni nana,” kinunana. “Innak idiay kamposanto.”
“Kayatmo a sawen, inka sarungkaran daydi tata?” sinurot ni Jenny.
“Innak kaduaen ni nana.”
“Umayak met,” kinunak.
Nakasukatkamin ken Manang Cita ngem di pay nagun-uni da Manang Luming ken Jenny. Inkam’ koman idi ibagada nga umayda met.
“Diyo kuna nga inkay sarungkaran ti tanem daydi nalaing nga amatayo?” inkatawa ni Manang Cita.
“Umaymi met kaduaen ni nana, loka!” immusiig ni Manang Luming.
NAPATALIAW dagiti tattao a malabasanmi. Sinaludsodda no papananmi. Kinuna ti maysa a baket a nasabatna kano ni nana nga aglulua.
“Apay, an’a man ti inar-aramidyon iti inayo?” sinaludsodna.
Awan ti nakasungbat kadakami. Ngem nagpanaas ti barukongko. Ammok ti pagsangsangitanna— ti dimi pannakipagrikna kenkuana. Wen, nasakit ti inaramid ni tata kadakami ngem di koma rumbeng nga iramanmi a kagura ni nana. Dimi ammo ti rikna ti maysa nga asawa ken ina tapno maawatanmi koma a naimbag ti sasaadenna. Bay-anmi ketdi koma a palasbangenna ti namaris a paset ti ayan-ayatda iti daydi tata no isu ti ammona a pakasarakanna iti liwliwa.
Nailikudanmi ni nana iti tengnga ti kataltalonan. Kasla maipalpalais iti pigsa ti angin-amian.
“Nanaaaa!” saanen a nagawidan ni Jenny ti bagina.
Nagsardeng ni nana. Timmaliaw. Nagtarayen ni Jenny. Nagtarayak met. Nataliawko nga arintarayen met da Manang Cita ken Manang Luming.
Uray ilinged ti dalungdongna, ammok nga aglulua ni nana. Namigerger pay ti timekna a nagkuna. “Apay, aya, anakko?”
Umanangsabak a nangala iti igpilna a korona. Nadippit dagiti sabong ngem napintas pay ti korona.
“Nana, siakon ti mangawit ‘ta dapilag,” dandani di sumngaw ti timek ni Manang Cita.
“Annakko, aya!” insangiten ni nana.
Naarakup ni Manang Luming ni nana. Kas kaniak, makalulua metten.—O
