Sarita ni ANGEL C. ANDEN
Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Marso 7, 1960 a bilang.
IDI damo, maysa laeng a di naimpusuan a tarigagay, apagdarikmat a kas iti sennaay ti sabong ti pan-aw a naitangkarang iti nakusnaw nga asul ti langit. Ngem bayat ti pananglibeg dagiti tawen iti lagipna, naamirisna a nasken a kitaenna manen ni Titang. Nagasawan ni Titang, naammuanna, ken addaanen iti lima nga annak. Ngem dina mailadawan ti pammagi ni Titang itan ta addaanen iti lima nga annak, ni Titang a kasla agsiksiket nga al-o, dagiti matana nga addaan iti batek a kas iti bulong nga agtatapaw iti pangadalmen a bubon, ti marabamban a bibigna a kasla nadayasan iti nasam-it a tubbog ti sandia.
Naisarsaritan ni Alfredo Corpus iti asawana dagiti banag maipapan ken ni Titang; pangipadamag a kadawyan, a kasla iti pananglagip iti maysa a kinaadalan iti sekundaria. “Saan met nga isu ti napintas—saan a napintas a kas kenka—ngem nasinged unay a makigayyem,” nakuna idi ni Alfredo Corpuz iti asawana. Saan a naan-anay ti kinapudno dayta nga insawangna.
Napintas ti asawana iti kinapintas ti maysa a mestisa: natundiris nga agong, napudaw a kudil a no dadduma kasla panardaraen gapu kadagiti kamurongna, ti napuskol a buokna a kasla bimmallatinaw a balitok no sibugan ti init.
Saan a kasta ti kinapintas ni Titang; sabali ti ipalagip dagiti sagudayna—iladawanna ti nalap-it a pinuon ti pagay a sapsappuyoten ti angin ken ag-agkan ti agsapa.
Bay-am a Yebkas Dagiti Sabong
Idi agad-adal pay laeng ni Alfredo iti sekundaria, pinadasna nga inladawan ti kinapintas ni Titang kadagiti sinursuratna a naipablaak iti pagiwarnakda nga estudiante. Ngem uray pay iti daydi a kabaelanna, dina natiliw dayta a kinapintas.
Ita, iti tren a mangisangpet kenkuana idiay La Union, a pakakitaanna manen ken ni Titang, pinadas a tinugtugpa ni Alfredo Corpuz dagiti pirgis ti lagipna ken ni Titang. Kalpasan ti duapulo ket uppat a tawen, awan ti maisublina a langa ni Titang no di ti pimmagay a balasitang a nagaruat iti kapas a bado, dagiti karissabong a barukong, dagiti mata a kasla nagbatek a bulong nga agtatapaw iti nauneg a bubon….
Kasta latta no lagipenna ni Titang: ladawan a mangisubli kenkuana kadagiti banag a nangyaspinganna iti kinapintas ni Titang—ti batekan a bulong, nalap-it a pagay, simmandia a bibig. Iti kallabes a lima a tawen, naamiris ni Alfredo a saanna gayam nga ammo ti pudno a langa ni Titang. Nalabit gapu ta uray iti sekundaria, nakapsut a sigud ti panagmatmatana. Kapilitan idi a pinagtugaw ti maestrana iti akinsango unay tapno makitana dagiti maisurat iti pisarra. Nagkaabayda idi ken Titang. Agkuyogda idi nga agawid kalpasan ti maudi a klaseda iti malem. Pagsarsaritaanda dagiti leksionda ngem dida nadakdakamat ti maipapan iti ayat. Wen, awan ti uray no naminsan laeng koma a gundaway a naituredna nga imbuksilan ti riknana.
Idi laeng kalpasan ti panagturposda, idi nayasawan iti maysa a Tagala, ti panangrugina a nagduadua no nagayat ken ni Titang wenno nagayat met ni Titang kenkuana.
Kalpasan ti panagturposda iti sekundaria, saandan a nagsarsarak. Nagadalda iti agduma nga unibersidad. Ngem idi agangay, nadamagna a maysan a maestra ni Titang ket mangisursuron iti Physics iti pagadalan a nagturposanda iti sekundaria. Nalaka koma ti idadaw-asna idi iti pangisuruan ni Titang tapno agkitada manen. Ngem saan a nagaw-awid idiay Bauang, ket immadu met dagiti annakna, ken adu unay ti tinamingna iti opisina.
Inayatnak ngata? Inayatko ngata? Kasla adda nangsukdal iti pusona idi umapay kenkuana dagita a saludsod kalpasan ti sangapulo a tawen sipud nagturposda iti sekundaria. Maysa idi a kinaadalanda ti nagkuna kenkuana: “Dimo kad’ malagipen daydi inkuyogmo iti graduation ball, daydi pinagsangitmo kalpasan ti pasala?” Daytoy met laeng a kinaadalanda ti nagkuna a saan pay a nakiasawa ni Titang. “Nalabit a limdaang unay idi madamagna a nagasawakan,” inrabak pay daytoy. Inkatkatawana laeng idi a kas maysa a nalag-an nga angaw, ngem iti dayta a rabii, adu a lagip ti immapay kenkuana: dagiti malem a panagkuyogda nga agawid, ken pannagnada iti sirok dagiti algarruba a nagsalumpayak iti dalan. Nagsublisubli ti lagip ni Titang iti nakemna ket idi agangay, kinutkotna dagidi daan a retrato a di napukaw idi gubat. Ngem awan ti nakairagupan ni Titang, uray pay iti kakaisuna a retrato ti klaseda idi maikatersera anioda, a, ta nagsakit idi ni Titang, ket napukaw metten daydi grupoda a nagturpos.
Ket dagiti met kinaadalanda a sabali? Ni Fely Sanchez, kas pagarigan? Nalabit nga agtataeng itan iti ilida.
“Kasanot’ langana itan?” sinaludsod ni Alfredo Corpuz iti bagina idinto a sikikita iti kasla agdeppes a katabakuan bayat ti panangyasideg kenkuana ti tren iti ili a pangisursuruan ni Titang. Ni Titang a nagsangit iti pasala ti panagturposda, ni Titang a kinaasmangna iti nagsasaruno a sangapulo a daras iti daydi maudi a rabii a panagkasalada.
Insagaysay ni Alfredo Corpuz dagiti nakuttong a ramayna iti rumasayen a buokna sa sinimpana ti anteohosna. Ammonan ti aramidenna iti umay a rabii, inton dumar-ay iti pasala a pakatiptiponan manen dagiti padana a nagturpos iti dayta a pagadalan. Saannanto nga aramaten ti anteohosna: uray ta kabaelanna met ti makisala nga awan ti anteohosna. Lumakay kano ti langana no aganteohos, kas masansan a sawen ti asawana. Lumakay iti lima a tawen.
Ken dinanto met aramaten ti kabarbaro a barong tagalog nga impabalon ti asawana. Aruatennanto ti krema a ternona, tapno umubing a kas pagsasao ti asawana. “Kaska la agtawen iti uppat a pulo no dayta ti pagternom,” kinuna idi ti asawana.
Insagaysayna manen dagiti natulang a ramayna iti buokna sa impinasna ti patiliana. Idi adda pay laeng iti sekundaria, dumanon iti ngiwngiwna ti patiliana, a kas iti panagpatpatilia ni Rudolfo Valentino nga idolo iti pelikula kadagidi a panawen. Kas kadagidi padana nga agtutubo, tinulad ni Alfredo ti langa ni Valentino: nakabusbuslon ti panangpomadana idi iti buokna a nabisngay iti tengnga, ken sumilsilap a kas napasileng a sabut. Ita, narasayen ti natda iti daydi a buok. Uray pay dagiti kurimatmatna, a dinayaw ni Titang iti naminsan—“Kasta koma met ti kurimatmatko,” kinuna idi ni Titang—rimmasay ken nagunnaten. Nabayag a minatmatanna ti rupana iti sarming iti ridaw ti tren. Nababan ti init, ket kasla pinaunegna dagiti gulis a nagtungpal iti ngiwngiwna.
Imbakalna manen ti panagkitana iti katabakuan, sa iti baybay iti laud a yan dagiti bangka dagiti mangngalap. Kasla kalumlumba dagiti bangka ti naglugananna a tren. Sa laeng malasinna ti estasion iti Damortis idi makitana dagiti letra a naisurat iti diding. Kalleppas pay laeng ti gubat iti daydi naudi a yaayna ditoy La Union, idi natay ti nanangna, ket uray pay idi, saannan a nalasin dagiti dadduma a disso iti Bauang, ti ilina. Saanna a malipatan daydi nga aldaw ken ti ragsakna gapu iti dina pannakakamakam iti pamumpon daydi inana. Naragsakan idi ta saannan a nakita ti rupa ti inana a natayen. Impagarup idi dagiti kakabagianna a ti bagyo ti nakaigapuan ti pannakataktakna. Isu laeng ti makaammo nga inggagarana ti pannakataktakna idiay Tutuban tapno maitanemen ti inana no sumangpet idiay Bauang.
Ita ta malagip ni Alfredo daydi a pasamak, nagrupanget a sibabain iti bagina. Ngem impatlina dayta a rikna: Ania ti panggapuanna a mangkita iti nalusiawen a rupa ti bangkay, a saanen nga umang-anges, idinto a nasaysayaat nga agtalinaed iti lagipna daydi sibibiag ken naamo ken natakneng a rupa ni nanangna? Daytoy a saludsod ita ti nangpalag-an iti rikna ni Alfredo, ket idi labasanna ti awayda ken ti disso a yan ti balay a dinakkelanna, timmaliaw iti bangir a tawa ti tren tapno dina maimatangan ti naglug-oben a balay a saannan a sinublian kalpasan daydi a pamumpon.
Sumipngeten idi sumardeng ti tren iti estasion iti San Fernando. Awan ti nailangaanna kadagiti tattao iti estasion. Kasla kabarbaro kenkuana ti aglawlaw. Limmugan iti taksi (saan a maikanatad nga aglugan iti kalesa iti daytoy a kabesera, a yan dagiti gayyemna a makakita kenkuana) ket imbilinna iti tsuper nga agturongda iti kadakkelan nga otel iti kangrunaan a kalsada ti San Fernando. Linabasanda ti daan a high school, ngem nabaliwanen ti rupa ti pagadalan ket saan a malagipen ni Alfredo no kasano ti langa daytoy idi kanikatlopulo a tawen iti napalabas.
Iti panagkitana, kasla bimmassit metten ti plasa. Awanen daydi kawayan a kiosko a dinalungdongan ti nalangto a morning glory. Awan metten dagidi puraw a bato a nangalad iti dalan nga agtungpal iti simbaan. Kasla nagrupsan ti ili. Nalakayanen dagiti akasia. Nagbalindan a duduogan, a kasla lallakay a dandanin matay. Awanen daydi kinalangto ken kinaubingda.
Immuna nga inaramidna apaman a nakastrek iti siled ti otel ti panagsirigna iti ladawanna iti dakkel a sarming iti diding. Nagparang ti pannakabannogna iti rupana kalpasan ti lima nga oras a panagbiahena, ket napan nagdigos sa sinaysayaatna nga impunget ti barbasna.
“Saanen a makuna ni Titang a limmakayak unayen,” kinunana iti ladawanna idi agsarming manen. “Kua… ibagakto… a…” Ngem uray pay iti nakemna, dina mabukel dagiti balikas a mangiladawan iti panggepna kadagitoy a panawen. Ngem ammuennanto ken ni Titang no malagip pay laeng daytoy daydi pasala ken daydi panagsangitna kalpasan ti pasala. “Ubbingtayo unay idi,” kunananto. Sa yangawnanto: “Nalabit nga ay-ayatenka idi, isuna laeng ta diak nailatak ti riknak kenka.” Ket ipakatnanto amin a kabaelanna tapno mapagpudnona ni Titang, tapno akuen daytoy nga adda met panagayat daytoy kenkuana idi. Marigatanto a mangpapudno ngem padasennanto latta. Maammuananto ti sungbat ti saludsod iti barukongna.
Idi agrubuat idiay Manila, naikeddengnan ti aramidenna no agsarakda manen ken Titang. Ipakitana a kasla kadawyan laeng ti panagsarakda. Ngem ita, iti uneg ti siled ti otel ken bayat ti yaadalem ti sardam ket nayawatnan ti terno a paidapnasna, nariknana a kasla madandanog ti barukongna. Kasla agtutubo manen.
Mangrugi ti parambak iti maika-7:00 iti dayta a sardam, ngem sa laeng mapanto kalpasan ti kagudua nga oras. Kellaatennanto dagiti kinaturposanna a di pay nakakita kenkuana kadagiti napalabas a panagtitiponda. Awan kadakuada ita ti makaammo iti itatabunona, uray pay ni Titang.
Pimmardas ti panagbitek ti pusona ket kasla bumtaken ti pispisna gapu iti seggana. Ngem pagammuan la ta simken ti maysa a saludsod. Kas pagarigan awan ni Titang?
Nailabeg ni Alfredo. Ngem nasungbatanna met laeng dayta a saludsod. No saan a dumar-ay ni Titang iti parambak, itantanna ti panagsublina idiay Manila. Dua wenno tallo nga aldaw nga agindeg ditoy ket nalabit a makitananto ni Titang nga agturong iti simbaan. Kasta idi ti pangpalabasanna ken ni Titang.
Ngem apay a dina awagan iti telepono? Dinagdagusna nga inukag ti naingpis a libro ti telepono iti baet ti namnamana a masarakanna ti nagan ni Titang idi balasang pay daytoy—Alzate, Trinidad. Adu dagiti ag-Alzate. Ay, wen met ketdi! Saannan, a, nga aramaten ti naganna idi balasang! Ket idinto a malidayan, naragsakan ketdi gapu iti dina pannakasarak iti nagan ni Titang.
Inayabanna ti agtutubo nga agpapaay iti otel.
“Adda kinaadalak idi ditoy,” kinunana. “Trinidad Alzate ti naganna. Adda kad’pay ditoy?”
Nagrupanget ti agtutubo. “Adu ti ag-Alzate ditoy San Fernando, apo! Adda daydi mangisursuro iti sekundaria.”
“Saanen a mangisursuro ditoy?” dinamag ni Alfredo, ket nalpay ti namnamana.
“Nagmaestraan idi ni manangko,” kinuna ketdi ti agtutubo. “Nalabit nga isu ti nakiasawa iti maysa a taga-Pampanga. Wenno isu ti Misis Pangilinan a mangisursuro pay laeng iti sekundaria. Nabaketanen daytoy idi agasawa.”
Nambaran ni Alfredo Corpuz ti panangukagna manen iti direktorio ti telepono ta dina kayat a makita ti agtutubo ti panagpigerger dagiti imana. Pinapanawna ti agtutubo sa inukagna dagiti panid. Wen, adda Trinidad Pangilinan.
Ania kadi ti pagdaksanna no awaganna? Ibagana a sangsangpetna manipud idiay Manila ta umay dumar-ay iti parambak. Sinaggaysana a pinusipos dagiti numero ket bayat ti panangurayna iti sumungbat, imyamlidna ti aglingling-eten nga imana iti iti mugingna. Nagkiriring iti ungto ti barut. Kasano ngata ti timek ni Titang ita?”
Adda naglanitek ket simmardeng ti kiriring. “Hello,” adda timek a nangngegna manipud iti bangir.
“Hello…” insungbat ni Alfredo, ket kasla addan iti karabukobna ti pusona.
“Hello? Asino kadi ti kayatyo a makasarita?”
Saan nga isu ti timek ni Titang. Wenno nagbaliw ketdi?
“Pakawanennak koma,” kinuna ni Alfredo. “Nagbiddutak…” Insublina ti auditibo. Nababasan dagiti ramayna iti ling-et.
Dimteng ti agtutubo a nangisangpet iti pinaidapnasna a terno.
“Isimpam iti katre,” imbilin ni Alfredo Corpuz. “Adda ammom nga agnagan iti Fely Sanches?” dinamagna idi rummuar koman ti agtutubo.
“Saan ngata nga isu ti prinsipal ti elementaria, apo?”
“Diak ammo no isu. Adda siding a dakkel iti baba ti agongna.”
“Ay, isu daydiay!”
Ni Fely ti maysa kadagiti kinaadalanda idi a nadekket ken ni Titang. Damagenna ken ni Fely no dumar-ay ni Titang iti parambak. Nalabit a no ipakaammo ni Fely ken ni Titang ti itatabuno ni Alfredo iti parambak, di bumurong a tumabuno met ni Titang.
“Nakiasawa kadin ni Fely?”
“Saan pay, apo. Addan sa met teleponoda,” insungbat ti agtutubo ket rimmuar manen.
Inawagan ni Alfredo ni Fely ket nadlawna ti pannakasdaaw ni Fely.
“Dimo pay kadi inawagan ni Titang?” inimtuod ni Fely.
“Haan pay. Kayatko a pagsiddaawek.”
“Umayka ngarud dagasen… kitaek man no kasanoka itan!”
Kalpasan ti sangapulo a darikmat, addan ni Fely iti otel.
Naraniag ti pasilio idi sumrek ni Fely. Nagistayan saan a nalasin ni Alfredo. Nagmalanga ni Fely iti ridaw. Nakitana ni Alfredo ket nagdardaras nga immasideg a nakidinnakulap. “Apay a dika nagtarus idiay balay?” indillaw ni Fely. “Wen met ngamin… saanen a maikari kadakayo ti pagtaengan dagiti napanglaw a kinaadalanyo.”
“Saan a dayta,” insupiat ni Alfredo ket malagipna itan ta maimatanganna ti kuribetbeten a rupa ni Fely, a kas nagango a bulong ti tabako, daydi balasitang a nalasbang a kakuykuyog ni Titang. Agkataeb da Fely ken Titang, agkakudkudilda idi, agkapuspusaksakda idi…
Nagtilmon ni Alfredo idinto a minatmatanna a naimbag ti kuribetbeten a rupa ti kinaadalanna, maysa a parsua a maigidiat unayen iti daydi nalasbang a balasitang nga atitiddog ti kurimatmatna.
“Agrubuatkan ta agkuyogta,” kinuna ni Fely.
“Umun-unakan… di pay naidapnas ‘tay pagkawesko,” insungbat ni Alfredo. Ngem ammonan a saanen a mapan makirambak, a saannan a saraken ni Titang, uray iti kaano man….—O
Magatang ti Bannawag kadagiti kadagiti sukiyo nga aglaklako iti pagiwarnak ken magasin.
Mabalin pay a magatang ti Bannawag iti
Shopee: http://bit.ly/Bannawag-Shopee
Lazada: http://bit.ly/Bannawag-Lazada
Para iti digital a kopia:
PressReader: http://bit.ly/3n83kNQ
Magzter: http://bit.ly/407pazG
Para iti subskripsion, ag-email iti [email protected]. Para iti dadduma pay a detalye, kontaken ti Circulation Department iti 8527-8121 Loc. 369, 09171360110.
Para kadagiti kompleto a sarita, nobela, daniw, salaysay ken dadduma pay, bisitaen ti opisial a website ti Bannawag iti https://bannawag.ph
Laglagipenyo koma met, kakailian, nga ag-join/i-follow (ka)dagiti official a social media account/page/group ti Bannawag,
iti Instagram: https://www.instagram.com/bannawagmagazine
iti Twitter: https://twitter.com/BannawagMagasin
Facebook Page: https://www.facebook.com/BannawagMagasin
Facebook Public Group: https://www.facebook.com/groups/bannawag.magazine
Dios ti agngina.
Isip pabaknangen, Bannawag ti basaen!
