Autobiograpia ni LORENZO G. TABIN
Umuna a Paset
PUNGANAY
IRUGIK, ket sapay koma ta imdenganyo, ken italimengyo iti pusoyo, ket maawatanyo no apay nga idatagko daytoy kadakayo. Siak ti napalabas ket dakayo ti agdama, kinapudno a dinto pulos marubsi dagiti sumangbay a panawen; nga agbalinkayonto met a napalabas a kas kaniak, kastanto met dagiti sumangbay a kaputotan, a kas iti ruedo nga agtultuloy nga agtulid agingga a makadanon iti naituding a pagtungpalanna, mano man a dekada ti aglabas. Wen, sumurok-kumurang a walo, ta dandanin maungpot. Nagpauten?
Naunday a panagdaliasat...
Sapay koma ta maikarinto a tagipatgen dagiti adu a pannubok a nagbuliganmi a sinangsang-at ken Samar... kangrunaanna, sapay koma ta saanto a mayawyaw a kas kadagidi nabatimi a sinurat, ken magasin, idiay Pinatubo, ta saan nga ammo nga impateg dagidi nangitalkak ket binaybay-anda a tinumoy ti nepnep ken inugmokan ti anay. Atiddog daytoy a laglagip ket sapay koma ta diyonto kauma. Kayariganna ti naursa a bantay a masapul a sang-aten. Nakurapaykami, ket an-anusanyo koma a suroten ta daytoy laeng ti kakaisuna a maipatawidmi kadakayo...
Iti panagmaymaysak a manglaglagip... wen, maymaysaakon a manglaglagip, ta pinanawannakon ni Samar, ni Samar a kinatinnakunaynayko iti limapulo ket uppat a tawen ken uppat a bulan. Agnanayonto a malaglagipko, nangruna iti panangilepleppasko iti daytoy, nga inkarik nga isagut kenkuana. Kanayon idi a damdamagenna, ‘dimo pay nalpas, nagatiddogen?’ Kunak met, ‘ania ngarud ket atiddog met a talaga ti pakasaritaanta...’ Isu nga anusandak, ta iballaballaetko latta no kua ni Samar.
ALLON TI BIAG: Walo A Dekada A Panagdaliasat (32)
Wen, agparang ta agparang latta iti mugingko, dagitay kakabagian idiay Abbarit, ken dagitay adda idiay Labut, kasta metten dagiti kakabagian ni Samar idiay Pagudpud—kas man la agsisinnaligda a mangiselsel iti bagbagida iti lingka ti lagipko...
Adu dagiti tattao a nasagsagangko, bayat ti walo a dekada a panagdaliasatko—walo, kunak lattan uray nakurang pay—iti nadumaduma a lugar; uneg man wenno ruar ti Filipinas. Adda dagiti kaykayatda ti agsolsolo nga agbalbalay no immunan ti kaingungotda ket diak maliklikan nga idilig ti bagik kadakuada. Dida kayat ti agbalin a dagensen dagiti annakda nga agkadkadapa met a mangibakbaklay iti rebbengenda iti kaamaanda.
Adu ti mangur-uray lattan iti ilelennek ti initda, ket malipatanton ti lubong ida inton dumteng ti panawenda. Asinonto pay ti makalagip kadakuada? Asinonto pay ti makaammo no sadino ti nakaibatianda iti tugotda?
Narigat man a panunoten ti kaipasangan dagiti linuomen ti panawen, nangruna no saanen nga ipirpirit ida dagiti appokoda nga agsarsaribagtit iti agdama a panawen, ta sabalin ti panawenda.
Isu a padasek a lagipen amin, uray dagiti maregmeg a paliiw, ta bareng addanto maikawa a mangukag ket mariparda dagiti maregmeg a balitok iti tunggal tugot, inton ibaskagmo kadakuada.
Nupay napateg amin dagidi limmabasen a kakabagian, sumangkapateg met dagidi adu a gagayyem ken nasasayaat a tattao a nangtartarabay kaniak, kadakami ken Samar, bayat ti panangtuntonmi iti kaikarianmi ditoy a lubong. Kayatko a lagipen ida a kas napateg a paratignay; addada pay ditoy a lubong wenno immunadan iti langit. Kayatko nga ibilang ida a kas kabsat. Ngem kaykayatko nga agtalinaedda iti mugingko a kas anghel de la guardia.
Aduda. Padasekto, nga iparang amin ida bayat ti panangkibinko kenka a mangsugod iti sangaribu ket maysa a tugot ti pulitayo, bayat ti pananglagipko kadagiti sumurok-kumurang a tallopulo a luglugar a nagdaldaliasatak, manen, iti walo a dekada.
Wen, denggenyo ti un-unnoy daytoy numo...
Nangrugi idi agarup walo a dekadan ti napalabas. No koma maysaak a bukel, kayarigak ti naiparsiak iti kabaggiingan, nagrusing iti kalgaw, nagsulbod iti umuna nga arbis ti Mayo, sa nagsasarunon ti agduduma a panawen ken agarup tallopulo a luglugar a nangpatibker iti puon ken namagdalapdap iti ramutna ditoy Amerika. No kasano a naanduranna dagiti adu a bagyo a nangsintir iti tibkerna, isu dayta ti maduktalanyonto, bayat ti panangtuntonmo iti puonko... agingga a nakadanon idiay Ogden a maysa nga ili ti Utah iti amianan.
No naidaw-askayon ditoy Townhouse a tumannawag iti Magna (maysa a metro township iti county ti Salt Lake iti Utah) a kusayan ti lelennekan, diak ammo no nakastrekkayon ditoy kuartomi ken ni Samar iti maikadua a kadsaaran. No lalausen ti manarita, awan dumana iti nagumokan ti bao dagiti agkaraiwara wenno nabuntuon a pappapel iti aglawlaw: liblibro, supsupot, ken dadduma pay. Kayariganna ti kinakiro ti lubong a naglasatanmi. Ngem naipangruna a madlaw, ti pagorasan a naisab-it iti diding iti kanigid a kusayan ti kamami a nayabay iti panakkelen a telebision, sa ti pagorasan a sinaklot ti higante a gakka wenno kappo iti kanawan a sikigan ti computer desk. Sa ti sinanlubong a pagorasan a naipuesto iti akinngato a ligason ti bookcase ti computer desk ti nasao a salansan—regalo kadakami ken Samar dayta a pagorasan idi sinelebraranmi ti maika-50 nga anibersariomi uppat a tawenen ti napalabas. Dimi ammo no asino ti nangted. Iti abayna iti kanawan ti nakasalansanan dagiti suskripsionko iti Liahona, dagiti folder dagiti imprintak a no ania la ditan. Iti akinkanigid a salansan, adda bassit a baso a nakaurnongan dagiti USB flash drive. Ken dagiti dadduma a nakapraskita nga agasmi. Iti sango ken sikigan ti computer monitor iti baba, saan a naurnos dagiti pappapel. Kangrunaanna, makita iti kanawan a baba a suli ti monitor ti oras ken petsa. Uppat pay dagiti pagorasan iti pungopunguan a nakadata iti sangok nga agkomkompiuter. Manon ti pagorasan? Adda pay sabali a pagorasan ti radio iti rabaw ti bassit a pagpalamiisan iti sango ti tawa.
Iti biangko, kayatko a maammuanyo ti kinapateg ti pagorasan. Panagriknak, saanak nga agbiag no awan ti pagorasan. Nalabes metten no kunak a di maisina dagiti matak iti oras. Masansan a pampanunotek no naladawen—kas ita a kamkamatek ti nabati pay a panawen a mangileppas i'toy laglagip a kakaisuna a maipatawid kadagiti sumarsaruno a kaputotan; ta awan ti sanikua a mabati ditoy lubong. Siak daytay maamak a maladaw iti ania man a papanan ken aramidek. Kanayon a mangmangtedak iti pawayway. Nangruna no makitulagak. Diak kayat nga adda masao kaniak dagiti katulagko. Ti ngamin karik, isu ti rupak. Kayatko nga imula dayta iti panunotyo.
Adda tawa iti laud. No nakalukat ket maiturong ti panagkitak iti nasao a tawa, adu ti ipalagip daydiay bantay iti lelennekan, a mangkuskusay iti Magna. Daydiay Magna, adda iti laud a sarunuen ti West Valley City a yantayo ita. Wen, daydiay a bantay, ipalagipna ti Bantay Baybayabas idiay gayadan ti Bantay Cordillera ti Magsingal. Ibilangko, a sadiay Baybayabas ti limgakan ti initko nupay maikatlo daydiay nga inaskawak; ket dayta bantay dita laud ti lumnekan... ti lagipko, kas iti panagsaringit ti adu a sanga ti biagko. Kayatko nga imula dayta iti isipyo.
Isublikayo iti kuarto a pagkubkubukobanmi. Dakkel ti queen bed-mi ngem nailet ti aangsanmi. Iti sikigan ti katre iti kanawan a lugarko no nakaiddakami, adda dagiti kahon a nakabuntuonan dagiti nabengbeng nga ules a naipideg iti rikep ti kabinet a nakai-hanger-an dagiti lupotko. Usarenmi dagidiay a blangket iti panawen ti winter. Adda sumagmamano a karton ken supot iti sirok dagidiay a kahon a yan dagiti urnongmi a magasin. Ket iti sikiganna, iti kanigid adda dagiti sinupot a lupot ni Samar a di nalaon ti kabinet, mano paris a bag—biagna met ti bag—ken ti steel cabinet a yan dagiti napateg a dokumento, nga iti rabawna, natangig a naiparabaw dagiti agarup sangapulo a plake ken tropeo ken naikuadro a sertipiko ken dua a nagabay a ladawanmi. Dagitoy ti saksi ti sangkabassit a balligimi iti literatura. Iti sango ti steel cabinet, naulimek ti bassit a repriheradora a pagur-urayan ti insulin-ko nga itudokko iti tunggal alas otso iti sardam, ken alas otso itan iti agsapa; ken dagiti napili a taraon ken inumen ti diabetiko a kas kadakami.
Kunayo ngata, makaangeskayo pay? Isun sa ketdi a kinasapulan idi ni Samar ti oxygen. Agpadakami a saglilima a klase ti agasna iti bigat ken iti rabii; sabali laeng ti maysa kenkuana ken tallo kaniak iti aldaw.
Isu a masapul nga ileppasko daytoy. Ulitek, daytoy laeng ti nanumo a gameng a maipatawidko. Dandanin lumnek ti initko ket kayatko nga ita a kabaelak pay a lagipen dagiti napateg a banag a pakainaigan dagiti an-annabomi, aramidekon tapno agpaayto a dokumento a mangisubli kadagiti sumarsaruno kadakami iti napalabas... Ken no kasano a nakadanonkami iti agdama a yanmi. Ammoyo kadi, nga iti agtallopulo a tawenmin ditoy West Valley, ditoyen ti kaatiddogan ti panawen a binubosko iti unos ti panagbiagko? Ket ditoyto met ngatan ti pangurayak iti ilelennek ti initko.
Sakbay a malipatak, ipalagipko man pay, a naggagampor ti darami—maibilangkami kadagiti riniwriw a tattao a kumunulkunol ditoy nariribuk a lubong. Kayatko nga imula iti isipyo dayta a kinapudno. Iti biang ti pamilia a nagtaudak, adda dara ti Kastila a naibudi iti daydi Lelang Simona idinto a natingra a kayumanggi daydi Lelong Undo a lakayna. Adda manugangmi nga Amerikana a Marcella ti naganna ngem diak ammo no ania a Puraw ta segun iti pakasaritaan ti Amerika, nagdudupudopan daytoy a nasion ti agduduma a puli. Laglagipenyo, ipagpannakkelko ti kina-Ilokanok, ti kinangisit ti sikok, uray no impalakaykon ti ramutko ditoy Amerika. Ni Samar? Nupay adda dara ti politiko nga agtartaray iti uratna, nagari ketdi ti kayumanggi nga agub-ubbog iti uratmi. Kalpasan ti damo a panaglantipmi—namitlokami a naglantip—idi mariknana ti kadagsen ti biag nga ibakbaklaymi, insingasingna ti yaasidegmi iti donia a kabsatna idiay Pagudpud, ngem diak immannugot. Saggaysaekto amin a saritaen.
Walo a dekada? Wen, nabayagen. Iti kasta a kaunday ti panawen, nasaok itayen a sumurok-kumurang a tallopulo a luglugar ti nagkalian, nagadawan, ken nagsakduak iti nadumaduma a padas. Karayan... Bantay... Kinelleng... Baybay... Siudad... Ballasiw ti taaw... Saan a mabilang a tugot ti nabati... koma, no adda, a, mangipateg. Tarigagayko a saan koma a malipatan lattan a kas iti tugot iti kaanayan a no tapliakan ti allon mapunasen a mamimpinsan.
Arigna rinibu a bituen iti mangliwengliweng a langit dagiti nadumadudma a pagteng nga agsublisubli iti alintataok. Dadakkel ken babassit; naraniag ken nalidem. Dagita a bituen ti nagbalin a bagnosko a nagtawataw manipud iti sirok ti pakak. Manen, awan ti makabilang kadagiti tugot. Maitanemdanto kadi lattan iti lelennekan nga awan ti mabati a pakalaglagipan?
Mangmangngegko ita ti timek daydi tatang. Adu ti naganna—Clemente, Minti, Pedro, Illo, Idring, ken Honorio... Onor ti awag daydi nanangko nga Ispin. Kasla agtaud iti nauneg a gayunggayong ti timek daydi tatang. Kasla saan a mabannog nga agis-istoria iti sardam no kasdi a nakaiddakamin. Saritaenna amin a di mangan-ano bayat ti pannakaipigket dagiti matak iti pinan-aw a sallabawan. Agkurkuridemdem ti pagsaingan a naisaluket iti bulo a taleb, a sagpaminsan a pangipugsuan daydi tatang iti sagkakna. Makidengdengngeg met daydi nanang. Ken dagiti nainayon a kakabsatko idi agangay. Sarsarita idi ugma, sa dagidi nabasana kadagiti Silaw ken Bannawag. Nawido a manarita. No ngata nakapagadal, nagbalin la ketdi met koma a nalatak a mannurat. Saritaekto amin.
Daydi tatang ti nangistoria maipanggep iti ilulutuadko iti daytoy a lubong...
SAKSI ti sangapuon a pakak iti amianan a sikigan ti arigna kalapaw idi ipariknak iti daydi nanang a kayatkon ti tumao! Panagtatapuak kano idi dagiti manok a nagapon iti sanga daydi nagasat a pakak, a saksi! Aldaw ti Lunes iti maikatlo a lawas ti Mayo idi, iti Maikadua a Gubat ti Sangalubongan. Inipit ti karayan iti amianan ken ti lipit iti abagatan daydi naisangayan a kalapaw. Pakak, wen dayta ti umuna nga agparang iti mugingko no lagipek ti pannakaipasngayko. Nakatingtingra ti panangiladawan daydi tatang iti daydi a kayo isu a tunggal malagipko daydi a lugar, nga isu ti Gisit-a-bassit, agparang a dagus daydi a pakak ken daydi kalapaw a rinam-edanna. Balay ti awag daydi tatang ngem kalapaw ti agparparang iti mugingko ta nadidingan iti nipa ken naatepan iti sinigpit a pan-aw. Inakilis a nasigsigit a kawayan ti datarna. Maymaysa ti bassit a tawana iti amianan. Dua ti tukad ti agdanna iti abagatan.
'Binagaak da antim a Karing ken lelangmo nga Ingga nga asawa ni lelongmo nga Utting a kabsat ni lelangmo a Simona a nanangko,’ panangsimpuon daydi tatang idi mangrugiakon nga aguntuunton. ‘Isuda ti pinagbantayko kadaydi manongmo a Peping bayat ti panangkarintarmo ken ni nanangmo a mangipasngay kenka.’ Isuda dagidi kaarrubami. ‘Nagtartarayak a nangsukon iti daydi tatam a Durkio nga umay mangpaltot kenka,’ intuloyna. ‘Agnaed iti adayo a ballasiw ti karayan iti amianan. Is-isu idi ti partera ti sangakaarrubaan a barangay a Saoang, San Isidro, Abbarit...
‘Ammom, barok,’ kinuna daydi tatang; nagamano ti kasla di agsarday a panagkiremkiremna iti sirok ti agkurkuridemdem a pagsaingan, ‘nakapatpateg kaniak daydi a sirok ti pakak ta sadiay ti nagramutan ti bukodko a pamilia...’
Makitkitak manen dagiti nalangto a bakbaka ken dukdukayyang, ken baimbain iti agsumbangir a bakrang ti desdes a namagsina iti daydi a kalapaw ken ti balay iti daya. Mangrugi ti desdes iti lipit iti abagatan sa tumapuak iti karayan iti amianan, a no agdinakkel ti danum, kurang la a salpaen ti nalibeg a narungsot nga agus ti ngarab ti teppang ket iti panaglabas ti tawen, in-inutna a kinibkiban ti teppang ket umas-asideg iti paraangan ti dua a balay—diak ammo no nakadanon itan ti teppang ti karayan iti lipit, no lipit pay, amangan no kalsadan kalpasan ti nakurang a walo a dekada. Naipit ti lipit kadagiti nalalayog a kawayan a makaalino ti anit-itda iti sardam no dalapusen ida ti sutil nga angin...
Manipud iti istoria daydi tatang, nakatibtibong ita iti lapayagko ti taraok ti kawitan a nagapon iti pakak no kasdiay nga alas tres iti parbangon sana sunotan iti oras a panagtatapuakda a manok. Makitkitak pay laeng iti mugingko daydi Lelong Utting a kabsat daydi Lelang Simona a mangisarsarang kadagiti dakulapna iti inaronanna a temtem iti abagatan ti balayda.
Apagisu kano nga agkarintar nga agtatapuak dagiti manok manipud iti sanga ti pakak idi lumsot ti dakkel nga ulok, a sinaruno ti napigsa nga ibitko.
Narigatan kano daydi nanang a nangipasngay kaniak, a nagkunaan man kano ketdi daydi Lelong Utting a masiribakto.
‘Dakkel ti ulo ‘ta barom, Illo!’ kinunana kano. ‘Masiribto! Masapul nga agpatabakoka tapno saan a masukal!’
Natural, iti pannakaipasngayko, nanayonan ti taraknen daydi tatang. Nasken a pamitluenna ti agagawa tapno mabiagnakami.
Ngem sakbay a mapantayo iti nangalapkapanna a mangbiag kadakami, ipataldiapko man pay ti agsumbangir a puonmi—iti biang daydi tatang ken iti biang daydi nanang. Masapul a maammuanyo daytoy tapno maawatanyo no apay a kastoykami ita.
NAGRAMUT daydi nanang iti Abbarit a sitio ti Guimod Sur, a maysa kadagiti akinlaud a barangay ti San Juan a sigud a Lapog—ipasiarkayonto no kua idiay Abbarit. Iti sungaban ti Bacsil a labsan ti agpa-abagatan a kamino real ti serkan ti agpalaud a lipit (pay la idi) a kumamang kadagitoy a lugar. Asideg ti Bacsil iti nagbedngan ti Lapog ken ti Magsingal.
Crispina ti buniag daydi nanang ngem Ispin ti awagda kenkuana. Pin wenno Inada ti awag daydi tatang. Isu ti maikadua iti daydi Anti Saming wenno Benjamina.
Nakaem-emma ken nakaliblibnos daydi nanang iti ladawanna idi balasang; para kaniak isu ngatan ti kalibnosan a balasang idi panawenna, iti lugarda. Isuna laeng ta pulos a di nakasursuro nga agilasin iti letra; saan a maun-uni.
‘Awan ti agbasbasa!’ kasla mangmangngegko ti rinarek a natangken a pangngeddeng kano daydi Lelong Iroy. ‘No nagbiagkami a di nakatan-aw iti paraangan ti pagadalan, agbiagkayonto met uray no dikay makaiggem iti lapis ken papel. Adda iti witiwit ken palpal (wenno suyod wenno muriski), ken rakem ken kumpay, ti puon ti biag!’
Malaksid iti solar a nakaipasngayan daydi nanang, adda kano dakkel a kinelleng iti kataltalonan iti laud ti lipit. Naimbag la kano a pagapitanda idi iti umdas a pagbiagda iti makatawen. Ngem no ania ti naknakan daydi Lelong Iroy ta pagammuan kano lattan nga insukatna iti karison ken baka ken nuang.
Kunada nga adda susuweng daydi Anti Saming nga inauna kadagiti annakda ket saan a maisuro daydi lelong. Isu a nasapa a nakiasawa iti daydi Angkel Irid nga awan met ti indatagna a sab-ong malaksid ti agarup innem a kadapan a takderna. Naalisto ketdi a mamalbalatong, ‘tay kunadan, malutona ti bagbagina uray no awan ti mantekana. Naaddaanda iti tallo a tiltillayon: daydi Insan Bonifacio wenno Boni, Insan Warlito wenno Itok, ken Insan Erwin wenno Awweng. Diak nakitkita daydi Anti Saming ta kunada a nasapa a pimmusay. Nagkamkammaulaw ta kanayon a mammansuen daydi Angkel Irid.
Awan unay ti ammok iti panagubing dagidi Anti Tasing ken Anti Immiang. Kunada a nasapada a napan nagdidian iti tattao. Dakkel ketdi ti naitulongda kaniak—madanontayonto dagidiay a paset.
Daydi Angkel Aling ti saan a pimmampanaw iti Abbarit, malaksid iti ipapanda idiay Bantay Baybayabas, ta isu ti nagbalin a katulongan daydi lelong. Adda daydi dayag iti akin-abagatan a ligason ti Abbarit, a Caring ti naganna. Nagpatpatayanna, ngem pulos a di tinaliaw daydi napaidam a dayag. Nagkammaulaw la ngarud ti piman a baro. Nariingak pay laeng ti panagisem-isem ken panagtantanamitimna idi nakasublidan iti Abbarit.
Daydi nanang ti awan ti ammok maipanggep iti panagubingna ta dina sinarsarita; ipapanko lattan nga isu ti katulongan daydi Lelang Andiang a nagtagtagibalay ta di pimmampanaw iti sidongda.
Mapantayonto iti pakasaritaan ti ‘ayan-ayat’ dagidi lelong ken lelang. Ngem unaek pay ti puon daydi tatang.
Makitkita ita iti suli ti lagipko no kasano a kasla nagdalapdap a ramut ti puon daydi tatang. Kasla adda iti tubong ti timekna a nangibinsabinsa kadagiti pagteng iti nagramutanna. Adtoy man...
IMMUNA a nakakitaan daydi tatang iti lawag ti akinlaud a Labut—adda ti Labut iti daya a gayadan ti bantay—ti Cabugao nga ab-ab-aban ti baybay.
Aragaag ti langada a pito nga agkakabsat iti mugingko ngem padpadasek a kitaen no ammoda met la ti umisem kadagidi a panawen; no adda panawenda a nagay-ayam. Sinaruno daydi tatang daydi Angkel Marcos wenno Doro a paliaw. Sa daydi Anti Sion. Sa daydi Angkel Kanor. Nagsasaruno dagidi Anti Rosa—inaw-awagan daydi tatang iti Rosa Basa Barbarrosa no makasutil—wenno Milia; sa dagidi Angkel Poling wenno Apolinario wenno Ignacio, ken Angkel Romeo a buridek, a nariingak nga adda tanso a ngipenna nga agrimat no umisem.
Pado Grande idiay Santo Domingo, Ilocos Sur ti puon daydi Lelong Undo wenno Reymundo Teofilo a tatang da tatang. Badoc, Ilocos Norte ken Lapog, Ilocos Sur ti puon daydi Lelang Simona Marcelino Ramos. Kaarngi ti ubet ti pariok a kunada ti kudil daydi Lelong Undo ket narigatko a panunoten no kasano a nairusok daydi Lelang Simona a saan a nabaelan ti kadilian ken tangrib a tinina ti bessag-Kastila a kudilna.
Ngem awan ti naaramidan daydi lelang ta idi arinunos ti 1890 ken serrek ti 1900, wenno kadagidi a panawen, dagiti idin nagannak nga agaammo wenno agkokompadre ti mangpili iti asawaen wenno pakayasawaan dagiti annakda. Kasta ti napasamak kadagidi Lelong Undo ken Lelang Simona. Diak matukod a panunoten no kasano a napasamak ta malaksid iti kasla kalawa a nagbaetan ti langit ken daga a paggidiatanda iti dara, nagdakkel ti giwang ti tawen a nagbaetanda.
Bayat ti panangistoriana, isamsamira idi daydi Lelang Simona a susopen ti kasla takiag ti ubing a pinadisna a lumnelumnekan ti agsumbangir a pingpingna gapu iti mabilbilang a nabati a ngipenna. Kunana man nga agtawen kano iti talloppulo idi napasamak ti di napakpakadaan a pagteng. Sangapulo ket walo met daydi Lelong Undo. Tapno masulnitan ti bilang ti tawen dagiti agassawa kadagidi a panawen, kas kadagidi lelong ken lelang, kinissayanda iti dua ti tawen daydi lelang sada innayon iti tawen daydi lelong.
Narimat pay la dagiti agkilitkilit a mata daydi Lelong Undo a dinanggayan ti nakilnet a hi-hi-hi-na idi istoriaenna ti umuna a lawasda.
‘Dinak pinadama ni lelangmo iti no mano a rabii,’ kinunana nga insamirana a kinudkod ti kanawan a pispisna. ‘Nangikabil pay iti dakkel a pungan iti nagbaetanmi... ken nakabaina a kalunasan! Agasem! Hi-hi-hi!’
‘Hm, nasken, a, a teggedenna ti kalkalikagumanna!’ impasuli daydi lelang a kinita daydi lelong. ‘Heh, tunggal panggepenna ti umarikap, makaraman iti pat-il!’
Ngem naasian kano met la daydi lelang idi agangay. Immuna nga impaknina daydi nakabaina a kalunasan sana insaruno ti dakkel a salladay.
Makais-isemak no malaglagipko ida. ‘Tay kunadan, addan asawa daydi lelong, adda pay nanangna! Isun sa ketdi a nakanamnam-ay idi.
Kuna daydi lelang nga inkakaubinganna ti kinagagetna. Naannad kano ti panangtubay dagidi dadakkelda kadakuada nga agkakabsat. Daydi la Lelang Pelang ti nariingak a kabsatna. Ken daydi gayam Lelong Utting idiay yan ti pakak. Nasaksiak ti inaldaw a papan panagpaisay daydi Lelang Simona iti kadilian ken tangrib ti Labut. No dadduma mapan pay umarog idiay Gutong nga abagatan ti Sabang ken dumna iti Salomague a mangtantan-aw iti Puro iti laud.
Nariingak ti laing daydi lelong iti arnis. Sinursuruanna pay da tatang... ken sinursuruannak pay iti singko tiro. Malagipko pay. Adda kano daydi taga-Sabang a nagpanggep a mangriribuk idi nabartek. Nalaing kano met daydi iti arnis ket awan ti nakaitured a simmango kenkuana.
‘R-rummuar d-dayta U-undo n-nga aginlalaing ta b-bettakek ti kabkabangana!’ inkaritna iti daydi lelong idi lumabas. Kasta unay ti panangiwarwaradiwadna iti ballatinaw a bellang wenno garrotena.
‘Nabartekkan, Bastian... Agawidkan,’ kinuna daydi lelong. ‘Dika kayat nga idanem.’
‘T-takrotka met gayam, U-undonggok!’ Agdiwerdiwer nga immasideg iti daydi lelong.
Ngem sakbay nga agdisso ti damo a layatna, pinatayaben daydi lelong ti garrotena. Simmaruno ti panangpanakteelna iti pungopunguan daydi Lakay Bastian, a nagugaog a nagpakpakawan.
Nagdinamag ti napasamak. Manipud idin, awanen ti nakaitured a nangkarit iti daydi lelong.
Pagpiaanna, daydiay la ti bisio daydi lelong. Diak napuotan a simmimsim iti nasanger, wenno nagsusop iti pinadis; daydi lelang ti di maaw-awan ti ammalna a pinadis a kasla takiag ti ubing.
Awan ti nariingak a daga dagidi Lelong Undo ken Lelang Simona. Nalawa ti kakalumayan (sabali ti kalunay) iti amianan ti solar a nagkubuan ti balayda iti Labut ngem awan ti makuna nga akindaga. Pandaka a kayo ti kalumay. Natingra a berde dagiti bulongna ket kadaddadakkel ti koriendo dagiti bungana. Nasamay a pagtuba iti ariwaiw ken dadduma pay a babassit a lames iti kadilian no malebbek. Ngem kuidaw, nasken ti panagannad ta arigna makset ti dakulapmo iti pudot ket mabayag a maikkat ti nangisit a mansana. Paset ti kabaggiingan nga igid ti kadilian daydi a solar.
Idi panawenda, ti la balay da lelong ti nagtakder iti amianan ti kalsada. Uppat ti balay iti abagatan. Agkakabagian amin dagiti agindeg iti Labut.
Ipapanko man, a tawid da tatang ti kasdi a kaipasangan ti puonda.
Ubbingda pay idi maipusing dagidi Angkel Poling ken Anti Rosa. Nagtagibalay daydi Anti Rosa iti maysa a baknang idiay poblasion ti Cabugao—tratarekto no mapantayo idiay Panay-ogan.
Saan a nalawag no kasano ti pannakainaig ti biag daydi Angkel Poling kadagiti Baterina ti Santo Domingo, Ilocos Sur. Nalataken a politiko daytoy a kaamaan idi mangngegko ti naganda. Pinagbasada daydi Angkel Poling bayat ti panaghardinerona. Diak ammo no ania a tukad ti nadanon daydi Angkel Poling.
Nakatulong dagitoy dua a kaamaan iti pamilia daydi Lelong Undo. Di pay naung-ungpot ti bulan no ar-arigen, addan maibaon nga agar-arudok a mangitanggaya iti dakulapna iti pauna ti sueldoda.
Daydi Anti Cion? Ti la kinamannabako daydi lelang, ken ti kinakayumanggi daydi lelong, ti natawidna. Bimmabbabayan a mammartek, isu la ti kasdi kadakuada nga agkakabsat. Nagtugmok ti gasatda iti daydi Uliteg Immong Escobar ti Santa Maria, a di agpakaturog iti rabii ta kanayon a kasla agpagpaguyod iti bulo gapu iti angkitna. Dadakkelen dagiti annakda idi naam-ammok ida. Inauna daydi Insan Andres, a kasla napisi a sabut ti panagkarupada nga agina.
Agsublitayo iti daydi tatang. Gapu iti nariinganna a kasasaad, no ibatbatayko iti panagis-istoriana, nga ipasimudaag ti agsasaruno a panagkiremkiremna, adayo ti adda iti panunotna. Uray no saan nga isu ti inauna, ad-adda nga isu ti nangidardarirag iti aramidenda. Awan kano ngamin ti inar-aramid daydi Angkel Doro wenno Marcos no di mangpangpangkis kadagiti agbarbarikawwet a letra. Nawido kano a nangsursurot iti daydi dakkel a libro—kartilian sa ketdi ti awagna—a pagtultuladanna kadagiti letra. Naminsan a nakitak daydi a libro dagiti, manen, nakapimpintas ti panagbarbarikawwetna a letletra.
‘Damagko nga adda agbangon iti pasdek idiay Badoc, manong,’ kinuna kano daydi tatang iti naminsan. ‘Nasayaat, inta sumrek. Narigat unay ti biagtayo. Mainugot iti biskedmo.’
Aggudenggudeng daydi Angkel Marcos idi damo. Ngem napaannugot daydi tatang. Napigsa nga agbagkat kadagiti materiales daydi ulitegko.
Di pay nalpas ti bangbangonenda idi mangrugi nga aguyek daydi Angkel Doro wenno Marcos. Inyawidna ti sakitna a saanen a naagasan ti atsibar nga imbagada a pagagasna. Nangisit a kasla timmangken nga aspalto ti atsibar. Ken napait ta tinimtimak naminsan.
Malagipko pay laeng ti istoria daydi tatang. Idiay kano ti immuna a nakatnagan ti riknana iti maysa a dayag ngem naikari ngata a dina kagasat ta adda sabali nga agur-uray kenkuana.
Saan a daydi ti naudi a panagkadua daydi tatang ken daydi Angkel Marcos. Naikari ngata a tawataw ti isip daydi tatang. Saan a nagpakabatubat idi madamagna nga adu ti mapmapan idiay San Jose, Mindoro a makipagtubbo. Arinunosen ti Dekada 30 idi. Dina ininggaan nga inawis daydi Angkel Marcos, ken daydi Lelong Undo.
‘Total, adda padasmo iti panagtubbuan, tatang,’ kinuna kano daydi tatang, ‘kuyogennakami ken ni manong ta intay' makigasanggasat idiay Mindoro.’
Nakapamindua idin daydi lelong a naisurot idiay Hawaii ngem nagawid nga agwidwidawid malaksid ti nasursurona a pannangan iti di naluto ken awan as-asinna, ken ti panagwatwatwatna. Nagkameng kano ngamin iti grupo daydi Moncado, ket nakakapkapsut a nagawid iti Cabugao. Sayang, amangan no nasaysayaat koma ti biag ti kaamaanna no sabali a bunggoy ti sinurotna... ngem nalabit nga awantayo koma met ita...
Ngem kaskasdi a timmangken ti malasda. Nagraira ti malaria idiay Mindoro a pagtubbuan a dida pay nakapagsimsimpa no ar-arigen. Nairaman dagidi Angkel Marcos ken Lelong Undo kadagiti adu a naidalit.
Daydi tatang ti naturtoran nga agudaod a namagsinnublat a nangasikaso kadagidi dua. Naimbag ta saanda a nairaman kadagiti adu a natay sadiay.
Kas iti napasamak daydi lelong idiay Hawaii, nagawidda nga agwidwidawid.
KASTA ti pakagupgopan ti biag ti kaputotanmi iti biang daydi tatang. Adu pay ti nasken a maammuanyo. Ngem denggenyo daytoy kangrunaan a nagtugawan ti pamilia daydi tatang.
Daydi Maikadua a Gubat ti Sangalubongan.
Nangrugi ti nasao a gubat idi Septiembre 1, 1939, idi rinaut ti Alemania ti Poland. Nangrugi ti pannakairaman ti Filipinas idi Disiembre 1941, idi rinaut ti Imperio ti Japan. Sakbay dayta, naibilin nga agsagana ti Filipinas iti di pagduaduaan a pannakairamanna iti maikadua a gubat. Naawagan amin dagiti agtutubo a Filipino nga agsanay a makigubat.
Saan a nakalisi daydi tatang kadagiti nabagaan.
Ken naawagan a makigubat.
Maysa a nakallalagip nga istoria daydi nanang, idi adda daydi tatang iti gubatan ti panangitartarayna kaniak idi agbakwitda idi sunsonen dagidi gerilia dagidi Sallakong—kasta idi ti awagda kadagidi Hapon—a simmanglad iti Saoang. Iti panagdardaras ti grupo daydi nanang, ti la remremmeng a naturturongda ket dida sinamir ti karemremmengan dagiti kawayan. Idiay kano ti nakasiitan ti kuppukuppok iti siit ti kawayan ket naimbag ta saan a nauneg ta awanak ketdi koma itan, ken awankayo met koma.
Maipalagip nga idi naparmek dagidi Sallakong dagidi buyot idiay Bataan, ken idiay Corregidor, naglibas wenno inlibasda daydi Heneral Douglas MacArthur nga inruar iti Filipinas. Inluganda iti PT-41 a nagturong iti Mindanao, sakbay a dimmagas idiay Australia. Naglalaok ti panangipapan dagiti nabati a soldado a pakairamanan dagiti Amerikano ken Filipino a miembro ti USAFFE.
Nairaman daydi tatang iti Death March. Nasaksianna ti namsaakan dagiti soldado a Hapon kadagiti masakit a soldado a Filipino a no saandan a magabenan ti rigat, ket madupoyda iti dalan, ken namnamaenen dagidi Sallakong a didan makadanon iti garisonda, duyokenda latta idan iti bayoneta ket ibatida idan a maiwalang iti kalsada. Nasaksian daydi tatang ti panangparatupot dagiti Hapon kadagiti nagpanggep nga aglibas iti kaunasan idiay Capas, Tarlac.
Adda saggaysa a nakalibas ket naaronan ti essem daydi tatang nga aglibas met gapu iti nasaksianna a kapay-an dagiti kautibo a soldado a Filipino iti garison dagiti Sallakong. Gapu iti bannog, ken adda pay sugat dagiti dadduma, ken awan umdas a taraon nga itedda, ken saan a nasayaat a pagiddaanda, nadagnayan ti nalaus nga iliwna iti pamiliana, a kas met iti iliw ti gayyemna iti pamiliana. Naisipna a no kasdi laeng ti kapay-an dagidi soldado, naim-imbag a makigasanggasat.
Magatang ti Bannawag kadagiti sukiyo nga aglaklako iti pagiwarnak ken magasin.
Para iti subskripsion, ag-email iti [email protected]. Para iti dadduma pay a detalye, kontaken ti Circulation Department iti 8527-8121 Loc. 369, wenno iti CP No. 09567620852.
Mabalin pay a magatang ti Bannawag iti
Shopee: http://bit.ly/Bannawag-Shopee
Lazada: http://bit.ly/Bannawag-Lazada
Para iti digital a kopia:
PressReader: http://bit.ly/3n83kNQ
Magzter: http://bit.ly/407pazG
Para kadagiti kompleto a sarita, nobela, daniw, salaysay ken dadduma pay, bisitaen ti opisial a website ti Bannawag iti https://bannawag.ph
Laglagipenyo koma met, kakailian, nga ag-join/i-follow (ka)dagiti official a social media account/page/group ti Bannawag,
iti Instagram: https://www.instagram.com/bannawagmagazine
iti Twitter: https://twitter.com/BannawagMagasin
Facebook Page: https://www.facebook.com/BannawagMagasin
Facebook Public Group: https://www.facebook.com/groups/bannawag.magazine
Dios ti agngina.
Isip pabaknangen, Bannawag ti basaen!
