Autobiograpia ni LORENZO G. TABIN
Maika-3 a Paset
BANTAY BAYBAYABAS – 1
AGPARANG ti Bantay Baybayabas iti mugingko no sumangoak iti tawa ket makitak ti tuktok ti bantay iti adayo a laud a kasla nakaas-asideg a mangrugrugma iti siudad ti West Valley idinto a ti ili ti Magna ti adda iti dapanna. No ti bantay ti Magna iti laud ket langana ti kasla higante a mangrugrugma iti adu a pasdek iti dapanna iti daya, ken adu a kalsada nga agkikinnuros ken silsilaw a nakatangtangsit nga agmiminnulagat iti rabii ti spring ken summer, ken kagayan ti nabengbeng nga isno iti winter, idiay Bantay Baybayabas agdidinnaeg dagiti nakaberberde a kakaywan kadagiti arigna agdaldalluyon a bambantay iti aglawlaw iti man kalgaw wenno panawen ti matutudo, ken saan nga agpulsot daydiay Burayok Kimmandela iti daya a puon ti Karayan Parsua. Pumerperlas no agkan ti naraniag nga init iti agsapa. Wen, nagdakkel ti pakaidumaan ti Bantay Baybayabas iti Bantay Magna. Kaniak, adda iti Baybayabas ti napalabas a Paraiso idinto nga adda iti Bantay Magna ti agur-uray a masakbayan; wenno panungpalan?
Masakbayan?
Kasano ngata itan ti Baybayabas kalpasan ti walo a dekada? Kalbo ngatan wenno nalangto pay laeng nga agkubkubbo iti daya nga ungto ti Magsingal? Asino ngatan ti simmublat a nagdappat; wenno nagumokan ngatan dagiti baro nga armada ti tattao nga aglemlemmeng iti bambantay, a kangrunaan a kabusor ti gobierno? Idiay matan-awan a surong, adda ngata pay daydi Burayok Kimmandela a naibaled iti bakrang ti kadakkelan a bantay iti daya? Ania ngata ti napasamak iti Pangasaan Elementary School ta saan a nairaman kadagiti pagadalan iti Magsingal a nailista iti website?
Damok ti agpasurong, idi immaydak sinukon idiay Caparinasan dagidi Lelong Iroy ken Lelang Andiang. Mapampanunotko ita no asino wenno kasano a naammuanda ti panggep dagidi tatang ken nanang nga ipanda paagasan daydi adingko nga Edy idiay Cabugao. Nagadayo ti Baybayabas iti Caparinasan. Awan pay idi—manon a dekada ti kunak a napalabas—dagiti gadyet ita nga apagbiit la ti makisarita no adda kayatmo nga ipadamag. No adda kasapulam unay idi, magmagnaka iti nakaad-adayo iti no mano nga oras tapno idanonmo ti panggepmo, sakanto met la agalabuelta uray no dika pay nakapagin-inana no ar-arigen gapu ta kamkamatem ti orasmo.
ALLON TI BIAG: Walo A Dekada A Panagdaliasat (27)
Kasla nabuttuonan ti barukongko iti nadagsen a bato iti daydi panagluganko iti parakit iti damo a pannakaipusingko kadagidi dadakkelko, ken daydi adingko nga Edy. Kasla nasarait ti ngiwat dagidi Lelong Iroy ken Lelang Andiang. Didak pay nagtimtimkan manipud idi abogen daydi Lelong Iroy ti nuang a mangguyguyod iti kasla nakadagdagsen nga antas ti pilid ti parakit. Didak pulos inan-andingay. Kasla adda nakadagdagsen a krus a yab-abagada nga ad-adda a nangpadpadagsen iti pagluglugananmi. Ti man panagriknak idi, ket nakadagdagsen dagidi kukod daydi nuang a situtudio nga agtungpal iti kayat ti mangririenda kenkuana, a mariknana tunggal kutingtingen daydi Lelong Iroy ti talina a naikamang iti pasungona.
Kasla saan nga agngudo ti kinawayanan a nayalad iti lipit a simiasi nga agpaabagatan. Naammuak idi agangay, a dayta a lipit, a timmurod, a no di koma nabalembenan iti kawayan iti bakrangna iti laud mapagbiddutan a dakkel a tambak. Kasta met nga iti sumipnget, adu ti aguuyaoy a sumasapaw nga uleg a pumulpulipol kadagiti burrarawit a nagruyag iti lipit. Diak pay idi ammo a daydin ti rugi ti panangdaliasatko iti atiddog a dana ti biagko.
Arigna di madeppaan a biag ti nalawa a kataltalonan iti agsumbangir a sikigan ti lipit. Maamirisko ita a no saan koma a naitalimudok ti sakit ti nakemko iti pannakaipusingko, nadlawko la ketdi dagiti nalangto a nadumaduma a natnateng iti agsumbangir ti lipit, a nasaksiak idi agangay. Ken iti pangadaywen a daya, iti labes daydiay pay-as a nangisina iti Abbarit iti Cabanayan. Naammuak nga adda aluyuoy, ti aglumuylumoy a panglawaen a lipnok a di maab-abbatan uray no kalgaw, a nangalun-on iti sangabukel a nuang. Saan a sarsarita daydiay.
Iti nagnguduan ti naibalemben a kinawayanan, adda natayag a tallo rakepan ken uppat a katao ngata a ladrilio a naammuak idi agangay a muhon a tanda ti nagbedngan ti Lapog ken Magsingal.
Sumalog ti lipit iti Limas a panakkelen a waig, sa manen sumang-at iti bangir a kataltalonan, nga iti labesna, dakkel ti karayan nga agpasurong, a naammuak idi agangay a dayta ti Karayan Parsua ti Magsingal. Serserrek ti kalgaw idi ket nakapuraddaw dagiti bato, a kaaduanna ti nalinis ken naingpis. Nabatad ti ugad ti karison.
Makaalino ti ngaretnget dagiti bisil a rim-iten ti landok nga antas ti pilid. Inalep-ep dagitoy ti saem ti pannakaipusingko kadagidi dadakkelko ta nagbalin a kasla musika iti lapayagko.
Inusokmi ti dakkel a rangtay ti kamino real nga agpaamianan iti Lapog ken agpaabagatan iti Magsingal. Iti amianan a bakrang ti bantay ti nagbedngan ti dua nga ili.
Uray dagiti pinuon ti kandaruma a sangaan iti babassit, pinagsiddaawdak kadagiti adu a siitda.
Inwalin daydi Lelang Andiang ti nagruyag a sanga ti kandaruma, a dinanggayan ti panamagannadna kaniak. Nasaem kano ti garumiad dagiti nadadawis a siit, ket naut-ut-ot pay ti marud-akda. Yar-arigko man ida ita, iti adu a pannubok ti biag.
“Agsursurokan a sumang-at iti bantay,” sininga daydi Lelong Iroy ti pannakaisagud ti imatangko iti aglawlaw. “Nangato daydiay Baybayabas. Pumigsakanto a kasla ken ni Erwin.”
Nariing ti pannakailak kadagiti pinanawak idiay Caparinasan; iti daydi adingko nga Edy.
Diak la ketdi kayat ti agyan iti kabambantayan! Agsubliakto kada tatang, nagumok iti unegko.
Nariknak ti sippit ti init kadagiti takiagko; kasla saan a maup-upal ti nuang a mangguyguyod iti parakit, a no dadduma agwang-it a pangbugawna kadagidi legleg iti lapayagna.Tumaytayag ti bantay iti makanawanmi ken iti adayo a masanguananmi. Natingra a berde ti marisda. Adda puraw a sinan kandela iti adayo a daya—isu ‘tay kunak a burayok nga aw-awaganda iti Kimmandela. Nakatingtingra dagitoy a ladawan iti mugingko—dakkel ti pakainaiganda iti biagko.
Iti sakaanan ti bantay a kasla tumukno iti langit ti nangisardengan daydi lelong iti parakit, iti linged dagiti nabulong a kayo, iti sagpat ti karayan. Kasla awan makitak a daga iti bakras ti bantay ta naaplagan iti nabengbeng a kumkumpitis.
Inalsaan daydi lelong daydi Sikkubeng. Inarpawanna ti parakit iti kinerker a pan-aw idi makadissaagkami.
Binitbit daydi lelang ti silag a bay-on a naglaon iti diak ammo. Impabitbitna kaniak ti bassit a tampipi a nagyanan ti lupotko.
Iti daya a paset ti bantay ti nangipasang-atan daydi lelong iti nuang ta naursa ti sang-atanmi iti daydi lelang. Naimula iti panunotko ti kinuna daydi lelong sakbay a nagsisinakami: agsursurokan a sumang-at iti bantay!
Sinarunok daydi Lelang Andiang. Tinangadko manen ti bantay; kasla umis-isem ti asul a langit nga adda naipattopattok a naimansa nga ulep. Kasano a malagipmo, kunayo? No sika ti siak, kasano a malipatam dayta naidumduma a buya?
Nagsardengkami idi makaaddangkami iti pasarna a sangapulo ket intudo daydi lelang ti kumkumpitis a kinalatkatan ti lanut. Makaay-ayo ti burboran a nakusnaw a nalabaga a bunga ti lanut ket kasla aw-awisennak a mangsagid.
“Dimo sagsagiden dayta,” imbilin daydi lelang idi gay-atek a sagiden. “Sabawil dayta. Agbaliktad ti kudilmo iti budo no maregregannaka ti burborna.”
Nadlawko dagiti akikid a lungog nga arigna naigurit iti di unay adayo iti agsumbangir ti desdes a sangsang-atenmi. Kasda man la kimbet nga urat. Naammuak idi agangay a kimmarayan ti awagda. Pagay-ayusan ti danum nga aggapu iti patad a tuktok ti bantay—masirsirmatak a no addaka iti tangatang ket sirigem dagita, arigda nalibeg nga agus. Kumamang ti kimmarayan iti Karayan Parsua no agnepnep.
Dumagdagsen dagiti sakak a nangsaruno iti daydi lelang. Tumremen ti ling-etko. Umassidegen ti panagangesko.
Kasla di pay nabannog daydi Lelang.
“Partakam... Agur-uray ni Erwin,” kinunana.
Natangadko ti maysa nga ubing a nagtakder iti muging ti bantay a sangsang-atenmi. Nagdeppa a kasla bassit a Kristo a naisakab iti asul a langit.
“Sika ni Manong Ayong?” impukkawna, a nagparang ti rukapina idi umisem. Kasta ti awagda kaniak idi, naganko iti... ngarab ti tayab, kunak, saan a sirok ti latok! Impanaganda ti awag daydi maysa nga adayo a kabagyanmi idiay Kinwang, a Hilario wenno Ayong.
“Sika ni Erwin?” nalagipko ti kinuna daydi lelang. Impababa nga impangatok. Panakkelen dagiti matana ngem langana ti nabagbagi ngem siak. Dakkel ti rukapi a panungadna.
Inarakupnak iti nairut. Naawatak idi agangay ti nalaus nga iliwna a makakita iti padana nga ubing. No pampanunotek ita, kasano a nagbiag nga awan ti kaduana nga ubing?
Idi abayek iti pagtaktakderanna, natan-awak ti nakaberberde a patad iti amianan, nga insina ti karayan. Iti likud ti lagipko ita, kaarngi ti kuko dagiti kinelleng sadiay ket iti puseg dayta a patad adda tallo a kasla tuldek nga agsuksukog a kalapaw. Iti pangadaywen a bantay iti daya, adda naipattopattok a kasla buttaw a nagumaan ken binuboga dagiti nagdappat ket sa la bumerde no agdawan dagiti pagay-uma. No met matutudo, kasla perlas dagiti tinukel ti arbis wenno bayakabak a mangdigos kadagiti nalangto a hardin ti Namarsua. Iti imahinasionko ita, kasla makitkitak ti akaba a kambas iti sirok ti asul a langit... Ti kambas a nakaigameran ti adu a maris ti biagko.
Nakaangesak iti nalukay idi makadanonkami iti nalawa a patad a tuktok ti Bantay Baybayabas. Iti daya, napanayag a bangkag. Iti masanguananmi, tinangadko ti dakkel a sangapuon a katuday nga agsabsabong iti puraw. Iti dayaenna, iti puseg ti bangkag, adda pandaka ngem narangpaya a lungboy. Iti bangirna iti laud, agdaldalluyon ti kapan-awan iti darang ti agmatuon.
Saanak a mauma a mangiladladawan iti baro a paraiso a nangsarabo iti isasangbayko!
Tarawitwit daydi Insan Erwin. Ti la adda a masasaona bayat ti panagturongmi iti balay iti sidiran ti kabuluan iti abagatan.
Bassit daydi binulo ken pinan-aw a balay da Lelong Iroy ken Lelang Andiang, ken daydi Angkel Aling. Tallo laeng ti bayog a tukadna.
Diak idi ammo nga adda angkelko a kabsat daydi nanang. Sako la nakita daydi Angkel Aling idi sumangpet iti sardam. Nakatibtibong ti sagawisiwna a simmungad iti kapan-awan iti laud. Mona Lisa ti ayug ti sagawisiwna, naammuak idi agangay. Idi pay laeng, nagustuakon ti ayug ti Mona Lisa.
Kasla dina nadlaw ti kaaddak. Tinaldiapannak laeng. Nagtarus iti kusina. Nangngegko ti kalandukong ti linukatanna a banga ken tayab; ken ti tanabutobna. Awan timtimek daydi Lelong Iroy ket ti la anit-it ti ruedona a pangtirtiritiranna iti lapnit ti saluyot a talienna, ken ti panagsagudsagod ti angkitna. Daydi lelang, naulimek nga agur-urnos iti sagumbi, ngem idi matimudna daydi Angkel Aling, naar-arakattot a nangsarapa iti bakrangna iti panagpakusinana. Natimudko ti nadagsen a timek daydi Angkel Aling; awan nangngegko iti daydi Lelang Andiang.
Kadagidi a panawen, diak ammo ti kaipapanan ti kasdi a tignay daydi lelang. Naammuak idi agangay a kasla saan nga ina ti pangibilbilangan daydi Angkel Aling. Pagsasawanna no makarugi.
Iti panaglabas ti aldaw, napaliiwko a mabilbilang dagiti balikas iti nagbabaetan dagidi lelong ken lelang, ken daydi Angkel Aling. Makalmes ti ulimekda. No awan daydi Insan Erwin, awan ket ngata ti mangngegko nga agsasarita, ket makapleng la unay ti ulimek. Ti mariknak idi, kasla ad-adda a bumengbeng ti sipnget, aglalo no iddepenen daydi Lelong Iroy ti kingki no nauman wenno nabannogen a mangpuspusipos iti ruedo a pagtirtiritiranna iti lapnit wenno ukis ti kayo ti saluyot nga impagangona. Aramidenna a tali. No kasano ti butengko idi addaak idiay dakkel a balay daydi Tata Poro idiay Caparinasan, ad-addan iti Baybayabas, nangruna no sumiplag ti nadagaang nga angin iti sardam. Kunak la no adda dakkel a di makitkita a mangsallukob iti bassit a binulo ken pinan-aw a balay a yanmi. Uray nadagaang, idekketko ti bagik iti daydi Insan Erwin, ken ibagak a dina isardeng ti agsaosao.
Ngem agunget met daydi Lelong Iroy.
“Agpakaturogka, Awweng!” yangsab daydi lelong ti angkitna.
Awweng gayam ti awag daydi lelong no makaunget! Agayek-ek daydi Insan Erwin sa yar-arasaasnan ti manarita iti uray no ania la ditan iti sallukob ti sipnget.
Nabayag a diak nailiwliwag ti iliwko kadagidi tatang ken nanang, ken kadaydi adingko nga Edy. No manen, mapanak agtakder iti muging ti bantay a tumannawag iti Karayan Parsua ket bilbilangek dagiti nakisang nga agpasurong a karison. Agluluasitak ket kagurak unay daydi Insan Awweng no kigtotennak. Makadisdisnogenak no kua.
No dadduma, umuliak iti katuday iti amianan ti balay ket sadiay a wanawanak ti atiddog a karayan. Agingga a dumanon dagiti matak iti puraw a Kimmandela. Isu ti pannakadlawko iti panakkelen a tuldek nga aggilapgilap. Isu daydi ti Pangasaan Elementary School.
Mano a rabii a nagkumkumotak iti supot ti arena nga ulesmi iti daydi Insan Erwin. Mano a rabii a sinasainnekak ti iliwko. Mano nga aldaw, oras, a nagtaktakderak iti nakabaybayag iti amianan a muging ti Bantay Baybayabas, ken immul-uliak iti katuday bayat ti panagur-urayko. Kinunkunak idi, nalipatandakon da tatang ken nanang. Ni Edy, komusta ngatan? Sapay koma ta naimbaganen. No sumangpetda, kinunkunak, diakton baybay-an ni Edy. Aywanakton, diakton baybay-an a matnag.
Ngem sadino ti pakatnaganna? Taltallo ti tukad ti agdan ti balay da lelong!
Bayat ti panangur-urayko kadagidi dadakkelko, adu a banag ti nasursurok iti Bantay Baybayabas. No agangin iti napigsa, agdalluyon ti kapan-awan ket no kasdiay a lumabas kaniak ti angin, arignak la itayok iti langit, iti yan dagiti bituen iti sardam.
Nasursurok ti agtaraytaray a sumalog kadagiti dasdas nga agturong iti pagsakduanmi a nagbedngan ti Bantay Baybayabas ken Kinwang, a kaasitgan a yan ti bubon a nabatbati nga adda tubbogna iti kalgaw; aglamolamokami pay nga agdigos iti asideg ti ngarabna—uray dagidi lallakay. Adayo ti Kinwang ngem kasla dimi marikrikna ti bannogmi a mapan agsakdo. Pasagad ti yan ti dua a burnay a guyoden ti nuang a sakayan daydi Insan Erwin, a sumang-at-a-sumalog agingga a pababaenmi ti lungog a kumamang iti Kinwang.
Adda met ketdi bubon iti arsadanan ti kabuluan iti abagatan ti balay da Lelong Iroy ngem kanayon nga awan ti tubbogna. Naimbag ketdi ta nagaget latta nga agbunga ti bayabas iti abay ti ngarabna ket adu ti maregregreg a bungana, a dimi makmakan ta duduakami met iti daydi Insan Erwin—dimi pay ketdi pagan-ano a taliawen ket sami la pagtatakkonan ti agkurab no sumrokami.
No dadduma, no awan ti maaramidmi, agpukkawkami ken daydi Insan Erwin. Agpinnapigsakami iti pukkaw. Idiay ti nakaadalak a no agpukkawka, kasla adda timek a sumungbat, nga agkalkallatik kadagiti kakaywan ken kabuluan a turturod. Magusgustuak idi a dengdenggen ti arigna musika a kallatik ti pukkawko.
Sadino ngata ti pakadanonan ti kallatik ti timek? Kas ubing, salsaludsodek idi no asino daydiay sumungsungbat.
Iti maysa a Sabado, irubrubuat daydi Lelang Andiang dagiti pinurosna a bunga ken bagas ti ubi nga inayonna iti imarona idiay tiendaan ti Magsingal. Daydiay paglakuanna ti igatangna iti kasapigo, gas, asin, bugguong, ken sabon. Masmasdaawak idi ta naidumduma ti ubi. Agbunga la ngaruden, agbagas pay... No dadduma, lingtaen daydi lelang, wenno idengdengna. Dimi unay kaykayat idi. Ngem nangina ditoy West Valley, idiay Kim Long ken idiay Kim Hyang a paggatgatanganmi iti taraon ti Ilokano. Wen, adu ti magatang idiay a taraon dagiti nangisit ti sikona. Adu pay dagiti taga-Park City nga umar-arog nga aggatgatang ket nagadayoda.
Ngem aguraykayo... Ituloyko iti daydi yuudong daydi lelang.
Kinalbitnak daydi Insan Erwin. “Inta sumurot, kayatmo?” kinunana. “Diak pay nakita ti tiendaan.”
“Ay, hangkay' nga um-umay!” insippaw daydi lelang a nakatimud. “Adu ti kumaw nga agala ‘ti ubbing!”
“Ania ti kumaw, ‘lang?” inunton daydi kasinsin.
“Dagitay nakakabalio. Agpidutda iti ubbing. Pellasenda ti itlogda. Alaenda ti darada nga igamayda iti aramidenda a rangtay... ‘Nia, kayatyot’ mapellas?”
Ngem idi mailinged daydi lelang, kinalbitnak daydi Insan Erwin.
“Inta sumurot!”
Diak kayat ti mabati a maymaysa.
Dimi inas-asitgan daydi lelang. Dikami nagpadpadlaw. Idi kuan, simrek iti linged dagiti kandaroma. Indissona ti sinusuonna a labba a yan dagiti imarona. Naglingedkami nga agkasinsin. Nakangngegkami iti natukkol a ruting. Ulimek.
Kunami no awanen daydi lelang. Ngem idi rummuarkami, isu met a rummuar. Kasta unay ti ungetna a nakakita kadakami.
“Natangken ti uloyo!” kinunana. “No pidutendakayo dagiti kumaw, agaluadkayo... Didak ad-adaywan...”
Dayawek ti anus dagidi puontayo. Dida iginggina ti bannogda, wenno kasla awan ti babannoganda. Ditoy, awan pay sangaagpa ti kaadayo ti papanan no ar-arigen, konso kotse ti tao. Kasla awan sakada a magna.
DIMTENG met laeng ti tinagtagiurayko.
No kasano ti ragsakko a nakakita kadagiti dadakkelko, kasta met ti sakit ti nakemko iti kaawan daydi adingko nga Edy.
“Awanen ni adingmo, nakkong,” makalulua daydi nanang a nangarakup kaniak.
Awanen. Diak idi naawatan a dagus.
Adu a baglan ti nangipakitaanda. Ngem awan kano ti kaimaanna. Di kano naagasan ti sakitna.
Ket nagladingitak iti naammuak.
Ngem diak imbaga ti napasamakmi idi duduakami idiay Dakkel a Balay—nagtalinaed a palimed agingga ita!
Idi kuan, sinikog daydi nanang daydi Milagring. Napagnamingan dagidi dadakkelko a mapan sukonen daydi tatang daydi Lelang Simona a mangpaltot iti daydi nanang. Diak napanunot no kasano, ngem no pampanunotek ita ti nawatiwat a nagbaetan ti Surong ken Baba, nangruna ti Panay-ogan a maysa a bario ti Cabugao, anian a tuok daydi tatang. Matandaanak a kinarison daydi tatang, daydi Lelang Simona.
Arinunos ngata idin ti 1950 idi maipasngay daydi Milagring. Naragsakanak ta adda manen adingko.
Isu met a simmangpet ti dua a napipintas a babbalasang. Nabusnag ti kudilda, kas met la iti daydi nanang. Saan a kas iti daydi tatang a natingra a kayumanggi ti kudilna ta tinina ti apgad ti baybay. Kunak idi agangay, ket kunak manen, immala iti daydi Lelong Undo, a kasla adda darana nga Aeta nupay awan kano met. Saan nga immala iti daydi Lelang Simona nga adda darana a Kastila; isu ti immalaak a turikan ti rupana.
Ngem mapantayo kadagiti sangsangpet. Ikitko gayam dagidi dua a nalibnos a babbalasang; daydi Anti Tacing, ken daydi Anti Immiang wenno Luming.
Naggapuda idiay Manila a pangpanggedanda a katulongan dagidi de la Costa.
Naragsakda a nakakita iti daydi Milagring.
‘Simmantamaria!’ kinunkunada. Ngem nalidayanda a nakalagip iti daydi Edy ken daydi Manong Peping nga agpada a dida nakita a pimmusay.
Naanusda iti daydi Lelang Andiang. Bayat ti ababa a panawen a kaaddada iti Baybaybas, no mabalin dida pagkuditen daydi lelang. Nabayag bassit a diak nakita nga inusar daydi Lelang Andiang ti anguyob a pangparangrang iti apuy iti dalikan. Kasta met a nagsardeng ti tanupek iti langdet no kasdiay nga adda pisien wenno iwaenna a dengdengen wenno lingtaen nga ubi.
Gapu iti kaadda ti panawen daydi Lelang Andiang, iti panagbakasion dagidi dua nga ikitko, naikkankami iti daydi Insan Erwin iti gundaway a nagdamdamag iti napalabasda iti daydi Lelong Iroy.
‘Naipasngayak idi arinunos ti mil otso sientos noventa y dos iti pamilia Castillo ken Retuta, idiay Abbarit, idiay Lapog,’ kasko pay la mangmangngeg ti natinggaw ken napino a timek daydi lelang; mainumo unay iti kabassitna a baket. Naipigket dagiti natinggaw a mata daydi lelang iti pinan-aw a sallabawan. ‘Agpada dagidi tumtumengyo nga adda darada a Kastila...”
‘Ni lelongyo nga Iroy, naipasngay idi arinunos ti mil otso sientos sesenta y otso idiay Magsingal kadagiti pamilia nga Urmeneta ken Garcia. Kas kaniak, adda met darana a Kastila.
‘No kasano ti panagtugmok ti dalanmi, diak koma kayaten a lagipen,’ nagtalangkiaw, a kasla penkenna no dumdumngeg daydi lelong. Ngem nakem kano amin dagidi lallakay. Nangruna ket agpapadada a Kastilaloy! No ania ti kayatda, kuidawka no sumupiatka! Awan ngiwat dagiti annakda no maipapan iti panagasawa. Kas man la sakbay a mayanak ti anakda, naitanidan iti kayatda a pangyasawaan.
‘Nabayag sakbay a naawatko nga asawa dayta lelongyo nga Iroy. Laklakaddogan, nasurok a sangapulo a tawen ti nagbaetan ti tawenmi.’
Nagayek-ek daydi Erwin.
Impakuros daydi lelang ti tammudona iti bibigna.
‘Isu nga awan ti naaramidak idi nadanon ti kallaysami. Kinawesandak dagidi babbaket iti trahe de boda iti baet ti panagsasaibbekko ken di agsardeng a panagbutbutegko.
‘Inkarisondak idi inyudongdak a paikasar,’ nagrimat dagiti matana a naisarang iti sinamar ti init a simmirip iti agligsay. “Nakatrahe de bodaak. Agsangsangitak. Idi nakadanonkami iti pagsikkuan, timmapuakak iti karison. Nagtaraytarayak iti kataltalonan. Uray la nagaygaybang ti trahe de boda.
‘Ngem nakamatandak. Nagkusaykusayak, a, ta diak ngarud kayat dayta a lakay,’ kinuna daydi lelang.
‘Ngem awan naaramidak. Ubingak ket arigko ti marabamban. Awan gawayko kadagiti nababaked a takiag dagidi nangtengngel kaniak.
‘Daydi nanangmo a Saming, Erwin, ti inauna nga anakko,’ nagsardeng a limmidem ti rupana.
Tinaliawnak sana kinuna: ‘Simmaruno ni nanangmo nga Ispin, Ayong. Sa ni antiyo a Tacing, sa ni angkelyo nga Aling. Buridek ni antiyo nga Immiang.
‘Natay daydi Saming a nangyanak kenka, Erwin,’ kinuna daydi lelang. ‘Dadakkel idin da manongmo a Boni ken Itok. Kakaasi daydi nanangmo. Naranggas ni Irid a tatangyo. Nagkammaulaw daydi nanangmo. Isu ti puon ti nakatayanna.’
Nadlawko ti ililidem ti rupa ni Erwin.
‘Ni angkelyo nga Aling,’ nagallingag daydi Lelang. Awan pay ti nangngegko a Mona Lisa a mangipalnaad a sumungsungad daydi Angkel Aling. ‘Napaay iti sabsabongenna a balasang idiay Abbarit... isu a kastana, appok. Nakaung-unget kaniak. Kabkabilennak pay no agpakaro...’
Naisipko idi: isu ngata ketdi a saan a matimtimek daydi Lelong Iroy. Dina ngata narikna ti panangipateg daydi Lelang Andiang kenkuana?
Nagpaiduma ti dekket dagidi dua nga ikitko, iti daydi nanang. Nariknada ngata ti pannakapukaw ti tallo a kaanakanda, a dida pulos nakitkita gapu iti kaadayoda.
Ngem diak malipatan agpapan ita ti anus kaniak daydi Anti Immiang. Dinigdigosnak iti daydi sangaburnay a danum a pinasagadmi manipud idiay Kinwang.
Dakkel a kawak idi agsublida idiay Manila, aglalo ket kasla dida mapnek iti panangarakupda iti daydi Insan Erwin. Kunak no nalipatandak, ngem kasla didakon kayat nga ibbatan idi masublatdak.
“Agsingsingpetka, Ayong, wen?” makalulua daydi Anti Immiang.
“Alaendakanto idiay Manila,” innayon daydi Anti Tacing. “Lalaingemto ti agbasa.”
Saankamin a nagbayag iti balay da Lelong Iroy apaman a nakaluas dagidi ikitmi.
Ngem simmangbay daydi Milagring nga adda an-anayenna.
Nadagnayan pay iti kaawan ti tubbog ti suso daydi nanang.
Sa ti kaawan ti igatang daydi tatang iti gatas.
Adda daan a basbassit a kalapawda iti gayadan ti Bantay Baybayabas iti daya. Sadiay ti nadagdagus nga immakaranmi.
Kuatro por kuatro la ngata ti sekkeg daydi a kalapaw. Adda met nayapiring a dos por tres ngata a kosina iti bakrangna iti abagatan.
Napalawlawan ti kalapaw iti agarup pagattao a pinuon ti kumkumpitis wenno ipil-ipil. Iti babaen ti kalapaw iti amianan a daya, a kimmamang iti desdes nga agturong iti karayan, adda bubon a naglusob iti damili. Nalangto ti lawlaw ti bubon, no di pay inabbatan ti kalgaw ti tubbogna. Iti ngarab ti karayan nga agarup duapulo a metro ti kaadayona, dakkel ti lungboy iti abay ti salogan.
Naikawaak bassit iti panagsinami iti daydi Insan Erwin. Ngem naragsakkami iti sagpaminsan a panagkitami.
Iti naminsan nga isasangpet daydi tatang a naggapu idiay Baba, wenno Abbarit, nangisangpet iti nangisit nga aso.
Asok kano.
Pinanaganak iti Kaptino Gualdin. Nalaing nga agtaul.
Adda dagiti gundaway nga adda sumarungkar kadakami a taga-Baba—kasta ti awagda kadagiti taga-Abbarit, wenno taga-Cabugao. No dadduma, daydi met tatang ti bumaba. Mapan idiay Baba wenno umay ditoy Surong.
Iti naminsan a panaggapu daydi tatang idiay Baba, nangipasurong iti ulandis a bumaro a baka. Rugrugianna manen idi ti agmaro iti ayup.
Manipud iti panagpasurongmi kada Lelong Iroy, diak pay idi nagsubsubli idiay Baba. Isu a tunggal adda maisar-ong idiay Baybayabas, mail-iliw ti tunggal maysa kadagiti nataengan.
Marigatan unay idin daydi Milagring. Iti kaubingko, di nasayaat ti panagdengngegko iti kasla maip-ipit a sangitna.
Awan sabali nga inaramid daydi tatang no di nagkirog iti bagas nga impaburek ken pinasam-itna iti narumek a palinang wenno tinapay.
Isu ti impakpakunnotda iti daydi Milagring babaen ti pinatimbukel daydi tatang a nadalus a manta nga insawsawna.
Isu met nga agpakada ti kalgaw ket simrek ti panagtutudo.
Iti daydi a panawen, napigsa ti dimteng a bagyo. Kurang la marba ti kalapaw iti panangsaplit ti napigsa nga angin ken arigna dumaranudor a bayakabak. Idi addakami iti Dakkel a Balay, diak malagip a nagbagyo iti kasdi a kapigsa; dagiti la payakpak dagidi nagkikinnamat a panniki wenno kurarapnit.
Umanaw-aw daydi Kaptino Gualdin ta kayatna ti gumarut iti nakaigalutanna a sirok, nga arig tumukno iti inakilis a datar.
Nadagnayan pay ti pannakapuyupoy ti pagsilawan.
“Onor... Onor, ni Milagring!” malagipko la unay ti makasangit a timek daydi nanang iti tengnga ti di maubon ti lagangan a sipnget. Kasta ti awag daydi nanang iti daydi tatang.
Maar-arakattot daydi tatang, a di masnop ti aramidenna.
Diak met ammo no asino wenno sadino ti sumalipengpengak iti nakaro a butengko. Naglabbet ti butengko ken ti asik iti daydi Milagring.
Saan a makagangat daydi tatang. Uray ti tambubong, puyupoyen ti napigsa nga angin.
Pagammuan ta naganug-og daydi nanang.
Uray daydi tatang.
Nagarigenggenak iti immapay iti panunotko.
Awanen ni Milagring?
Nagsapul daydi tatang iti ules a pinangbalkotna iti daydi Milagring.
Nagsapul iti paglinongmi. Annanga ngata, wenno kapote.
Diak malagipen.
Kinibinnak daydi nanang.
Kinepkepan daydi tatang daydi Milagring.
Simmang-atkami iti nagalis a desdes a kumamang iti yan da Lelong Iroy iti baet ti bumanesbes nga angin ken tudo. No manen maikaglisak, ngem nairut ti petpet daydi nanang iti takiagko.
Nabuak da Lelong Iroy. Agtigtigerger daydi Lelang Andiang a maar-arakattot.
Nakaisem daydi Insan Erwin a nakakita kaniak ngem napanganga idi maammuanna ti napasamak.
Impakat daydi Angkel Aling ti nuangna iti pasagad.
Isu ti nagluganan daydi nanang, a salikepkepna daydi Milagring.
Sinarakusokmi ti umatiberret a tudo ken angin.
Maikaglikagliskami ken daydi Insan Erwin. Makitami la ti dalanmi, ti desdes a sumalog babaen ti sagpaminsan a kimat.
Kabisado daydi Angkel Aling ti dalan uray no nasipnget.
Adayo ti Kinwang a papananmi manipud iti Baybayabas. Labsanmi pay ti sabali a bantay a nagdappatan dagiti Olliero a kaasitgan a kaarrubami iti abagatan. Adu pay a turudturod ti linabsanmi sakbay a nakadanonkami iti Kinwang a yan dagiti kabagianmi a Mercado.
Dakdakkel la bassit ti balay dagiti Mercado ta immun-unada ngem da lelong iti nagdappatanda ket agarup nakapagsimpadan.
Ngem kellaat a napunno idi simmangpetkami.
Napaneknekak idi bumaybayag a dagiti agkakabagian iti away, nadekdekket ti riknada iti tunggal maysa. Kasla ti sakit ti maysa sakitda a sangapada.
Nagiinnaraikup dagidi babbai; dagiti lallaki nagtitinnapikda. Tunggal maysa adda naem-eman a saibbek. Adda di mailimed a pannakipagrikna.
Iti kabigatanna, nagtitinnulong dagiti lallaki a nagsapul iti aramidenda a lungon. Imbagada iti daydi tatang a bay-anna idan a mangsango iti nasken a maasikaso. Nagtitinnulong met dagiti babbai a nagisagana iti taraon.
No sadino ti nagalaanda iti insaganada, naamirisko idi agangay a no adda dumteng a di mapakpakadaan, agpusipos ti utek ti tao ket maaramid ken mapundar ti di namnamaen a mapaadda. No adda man di nagkikinnaawatan iti napalabas, maiwaksi no adda pumusay. A kasla itugot ti pimmusay iti tanemna ti dagensen ti rikna ket mabati ti isem kadagiti bibig dagiti napanawan.
Diak ammo no nakaitaneman daydi Milagring. Malagipko a diak met ammo ti nakaitaneman daydi Manong Peping. Daydi Edy, ipapanko lattan nga idiay Cabugao.
Wen, dagiti kakabsatko.
Kuna dagiti nataengan, adda kano naikari a pagur-urayanda.
Ngem idin adda nakemko, naamirisko, kasano a maawat ti kakasdi a pasamak?
Dagidi la unay tatang ken nanang.
Kasano a naawatda ti tallo a nagsasaruno nga annakda a pimmusay?
Naikawaak met iti pannakapukaw daydi Manong Peping, daydi Fernandita wenno Edy, sa daydi Milagring. Diak idi naawatan no apay a napasamak ti kakasdi.
Sisiak manen ti nabati!
Nabannogakon ngem adu pay ti ibatik.
Kayatko koman a putden ti lagipko iti Baybayabas ngem nasakit met ti riknak ta sumaruno ti pannakaipasngay ni Herman, nga ibilangko a kagasatan kadakuada a simmaruno kaniak.
(Maituloyto)
Magatang ti Bannawag kadagiti sukiyo nga aglaklako iti pagiwarnak ken magasin.
Para iti subskripsion, ag-email iti [email protected]. Para iti dadduma pay a detalye, kontaken ti Circulation Department iti 8527-8121 Loc. 369, wenno iti CP No. 09567620852.
Mabalin pay a magatang ti Bannawag iti
Shopee: http://bit.ly/Bannawag-Shopee
Lazada: http://bit.ly/Bannawag-Lazada
Para iti digital a kopia:
PressReader: http://bit.ly/3n83kNQ
Magzter: http://bit.ly/407pazG
Para kadagiti kompleto a sarita, nobela, daniw, salaysay ken dadduma pay, bisitaen ti opisial a website ti Bannawag iti https://bannawag.ph
Laglagipenyo koma met, kakailian, nga ag-join/i-follow (ka)dagiti official a social media account/page/group ti Bannawag,
iti Instagram: https://www.instagram.com/bannawagmagazine
iti Twitter: https://twitter.com/BannawagMagasin
Facebook Page: https://www.facebook.com/BannawagMagasin
Facebook Public Group: https://www.facebook.com/groups/bannawag.magazine
Dios ti agngina.
Isip pabaknangen, Bannawag ti basaen!
