Autobiograpia ni LORENZO G. TABIN
Maika-4 a Paset
BANTAY BAYBAYABAS 2 — Nagasat nga Ipapasngay: Abril 7, 1952
KALPASAN ti pumpon daydi Milagring, nariknak ti dagsen ti barukong dagidi tatang ken nanang a nagsubli iti Baybayabas manipud idiay Kinwang. Naisibeten ti bagyo ngem nangibati iti dakkel a parikut kadagiti agindeg iti Kinwang ken iti Bantay Baybayabas.
Dimin nasangpetan daydi Kaptino Gualdin ngem natingra pay laeng iti lagipko agpapan ita. Daydi la singdanna ti nabati. Impapan daydi tatang nga adda nangtakaw ket pinulpoganda.
Sinangitak ti pannakapukaw daydi Kaptino Gualdin. No malagipko, masalsaludsodko pay laeng, asino ngata ti nangtakaw? Adayo dagiti Olliero ta addada iti sabali a bantay iti abagatan. Adayo met dagiti kaarrubami iti ballasiw ti Karayan Parsua iti amianan, a naammuak idi agangay, a pamilia Ponce. Adda ngata idin dagiti aglemlemmeng iti bantay, a dagiti kabusor ti gobierno?
Wenno nakatalaw bayat ti bagyo ket ti la napnapanannan? Ngem apay a di nagsubli, no agpayso ti kunada nga uray kasano ti kaadayo ti balayna, ammona ti pagsublianna?
Ket ita, kalpasan ti nakurang a walo a dekada, kayatko a sarungkaran ti lugar a nakaadalak iti adu.
Ngem sadino ti pagsubliak?
No pampanunotek ita, kasla saan a nakappapati no apay a di napukaw ti ulandis a baka daydi tatang. Ken saan ketdi a napuri ti nakaiparngedanna a puon ti kariskis.
Ti kadakkelan a parikut daydi tatang ket ti nasangpetanmi a napasamak iti kalapawmi. Awan kurangna iti rurog a nalabusan ken agir-irig, ken naitayab ti pan-aw nga atepna; nalikkab ti dadduma a talebna a nipa. Narba ti kusina ket naburak ti dalikan, ken ti karamba a paginuman, ken agkaraiwara dagiti ungot, buyuboy, kayo a latok, ken dadduma pay a gamigammi. Saan ketdi a nabasa dagiti lupotmi iti lakasa wenno baul iti suli.
Nagtitinnulongan dagidi tatang, Lelong Iroy, ken Angkel Aling, a linagdaan. Sinurayanda iti naglikigan ti kalapaw, tinarimaanda ti atep ken ti talebna. Nagaramidda iti tagaang a naglutlutuan daydi nanang sakbay a nakagatangda iti baro a dalikan.
Saan unay a napakaruan ti balay da lelong iti tuktok ti Bantay Baybayabas. Dakkel a tulong ti kaadda ti nabengbeng a kabuluan iti abagatan a saripdana. Ipapanko pay a naggapu ti bagyo iti daya ket ti kalapawmi ti natuparna; kas man la simyag ti napigsa nga angin a nangdupir iti bantay ket nakapsut ti nangapiras iti balay.
Adda maysa a pasamak a diak malipatan. Ababa ngem ladawan ti tagabambantay, ken ubing a kas kaniak.
Iti naminsan a panagudong daydi nanang idiay tiendaan ti Magsingal, a kaawan daydi tatang, insurotnak. Kinayatko met, a, ta nabayagen daydi isusurotmi ken daydi Insan Erwin iti daydi Lelang Andiang.
Idi mailako daydi nanang dagidi inyudongna a diak malagipen no ania, a pangalaanna iti igatangna iti asin, sabon, kasapigo, ken no ania payen a kasapulanmi iti bantay, inggatangannak iti sorbetes sanak imbati iti yan ti sorbetero ta adda nalipatannaa gatangen.
Idi dandanikon maibus ti sorbetes, a ti laengen apana ti nabati, ken madadaelen iti kadidilpatko, nagdanagak ta amangan no ungtannak ti sorbetero. Numona ta diak metten mauray daydi nanang!
Imbatik ti apa iti rabaw ti kariton ti sorbetero ket nagtarayak nga immadayo. Pinukkawannak ti sorbetero. Naimbag ta apagisu metten a sumungad daydi nanang.
Agkatkatawa ti sorbetero a nangyawat kaniak iti imbatik nga apa!
“Kanem dayta!” kinuna daydi nanang a nangisem iti sorbetero.
NASUROK ngatan nga innemko idi sikogen daydi nanang ni Herman. Nailiwliwagdan dagiti tallo a pimmusay a kakabsatko.
Nangngegko no nakaiddakamin iti sardam, a nagsarsaritaan dagidi dadakkelko ti panangsukon daydi tatang iti daydi Lelang Simona... Diak sa pay ketdi nasao, aya, a Marcelino ti apeliedo daydi lelangko nga Ines a nanang daydi lelang?
Wen, napan sinukon daydi tatang daydi lelang a mangpaltot iti daydi nanang. Uray kaskasano, kabaelan daydi lelang ti mamartera babaen ti wido.
Abril 7, 1952 idi.
Sa la nagsubli daydi Lelang Simona idiay Panay-ogan idi makadissaag daydi nanang iti dalagan. Ken idi makatanggaden. Ken idi makaiggemen iti nalamiis. Saan koma pay idi a palubosan daydi tatang ngem kailiw metten daydi lelang ti panagpaisay ken panangar-arakna idiay kadilian ti Timmippang.
Panagkunak, ni Herman ti kagasatan a kabsatko, ket ap-apalan la ketdi koma daydi Manong Peping, ken dagidi Edy ken Milagring. Sakbay ngamin a naipasngay, naipakaammo a naaprobaranen ti panagpension daydi tatang. Agasem, apagisu la unay a maipasngay idi maawat daydi tatang ti umuna a pensionna kas beterano iti napalabas a gubat. Nangngegko ti namin-adu nga arigna panangidaydayyengna iti nagsilpo a naganna a Clemente ken ti pensionna a 31.50. Clemente thirty one fifty!
Awan manen ti tubbog ti suso daydi nanang ngem gimmatang a dagus daydi tatang iti gatas a Klim ken Lactogen—siguro awan itan dagidi a kita ti gatas. Saanen a nagkirkirog iti bagas a templaanna iti rinumek a tinapay wenno palinang, a kas iti inar-aramidna iti daydi Milagring.
In-inut a limmag-an ti panagsinnublat ti rabii ken aldaw iti Baybayabas. Masansan nga adda daydi nanang iti uma nga agitukit iti uray ania a bukbukel, wenno agnateng iti pariat’ bakir wenno ania man a mabalinna a dengdengen.
Agsinsinnarungkarda iti daydi Lelang Andiang ket makitkitak ita ti lidem ti rupada. Ngem iti baet dagiti banag a mangkutkutim iti isipda, makitkitak ita ti talingenngen iti nagbaetan dagidi agina. Kasda man la is-isu ti agkinnawatan iti daydi naginget a lubong.
Mariknak met ita ti ad-adda nga ilalawa ti giwang iti nagbaetan daydi Lelong Iroy ken daydi Angkel Aling. Manmano la ngaruden nga agdanggayda iti aramidda, iti naganus a tawenko awan pay nariknak a singed iti nagbaetanda.
Awan ketdi ti aldaw a dimi panagkita iti daydi Insan Erwin. No manen, mangngegko ti natinggaw a pukkawna iti muging ti bantay a tumannawag kaniak iti pagay-ayamak a sidiran ti kalapaw.
“Mang Ayoooong... bayungon!” yayugna pay.
“Aweng kaweeeng!” ibalesko met. Malagipmo a kawing dagiti tangan ti sakana?
Madamdama pay, matangadko laengen ti panaglagtolagtona a sumalog iti naursa a desdes a sigud a kimmarayan. Makitkitak ita ti kas man la panagtaytayabna iti langit iti saklot dagiti naipattopattok nga ulep a tedtedda daydi limmabas a bagyo. Arigna man daytay agampayag a kali a mangsisiim iti sippayotenna a piek nga aglinglinged iti sirok dagiti payak ti pamusian. Ngem agtibbayoak no kua iti kaadayo ti pagdissuanna manipud iti limmagtuanna. Amangan no madapilos, wenno matulid. Ngem mayat ti panagukkang dagiti imana a pangbalansena iti panagdissona. Masansan ngamin a sumalog-sumang-at a mapan mangkita-ken-mangilinong kadagiti waywayna.
Diak malagipen no kasano a nangrugi; no asino ti nangaramid iti saggaysakami a palsuot. Agarup sangadangan ti kaatiddog ti kiling nga inaramidda a palsuot. Balaanmi iti di pay nagbukar a sabong ti kumkumpitis ket agkinnamatkami nga agpinnalsuot iti lawlaw ti kalapaw, wenno iti barikir.
Idi kuan, adda tagababa a simmarungkar a nangibati kadakami iti lastiko. Manipud idin agsinnublaten nga ay-ayammi ti palsuot ken ti panaglinnumlomanmi iti lastiko. Didakami pay ketdin mabaon no dadduma.
Nasikap daydi Insan Erwin. Diak idi masipsiputan ti pangilumlomanna iti lastiko. Masansan nga abakennak. Kunkunak, kuskusitennak sa met. Agellek no kua. Iti siudotko, umakupak iti tapok nga imermerko kenkuana. Agsangit, a, ngem sakbay nga umay ti unget weno basnot, nakataray ken nakalemmengakon iti kakumkumpitisan.
Iti naminsan, impapastor kaniak daydi tatang daydi ulandis a bakana.
Iti amianan ti kalapawmi, adda kimmarayan a pangunegen. Kaduak idi daydi Insan Erwin.
Adda napanunotko.
Imbilinko idi a mapan iti bangir ti kimmarayan. Iggamanna ti tali ti ulandis, ket agyanak iti bangir ti kimmarayan, iti likud ti baka.
“No abogek, igiddanmo a guyoden ‘ta talina,” imbilinko.
Sinaplitak ti ulandis, a kinagiddan ti pananggutta daydi Insan Erwin iti talina.
Idi lagtuen ti ulandis ti kimmarayan, dina nagam-udan ti bangir ket naipisok, a giddan ti pannakagutta daydi Insan Erwin. Simmaruno iti baka a naipisok.
Ngem naalistuan daydi Insan Erwin ti kimmalipkip sakbay nga inludek ti baka. Nagdadakkel dagiti mulagatna a nangsarang kaniak.
Adu dagiti napateg a naadalko bayat ti kaaddak iti daydi a kalapaw.
Iti naminsan a pannakaisurotko kadaydi Insan Erwin ken daydi Angkel Aling nga agpadigos kadagiti pastormi iti Karayan Parsua, iti amianan ti lungboy, imbilinna a sakayak ti pango a kabayan a nuang.
Damok ti agsakay ket diak ammo no ania ti kalkalabina.
Naruamen daydi Insan Erwin nga agpaspastor iti nuang ket isu ti nangisuro kaniak.
“Igganam ti talina a nakawikaw,” kinunana, “Gaw-atem ti pasupasona, payatem ti buko ti sakana iti bakrangna samo ibuelo ti lumagto!”
Namindua, namitlo a pinadasko. Natalna daydi nuang ta di naggargaraw.
Idi maikapaten, immay induron daydi Insan Erwin ti kutitko a giddan ti ilalagtok.
Dandaniak la ngarud nagtartarus iti bangir!
Agpasalogak ket diak makawiwitan ti narakab a bakrang ti pango.
Nagtibbayoak idi rugianna ti umaddang. Tunggal askawna, umas-asideg ti kutitko iti pasupasona. Naglagawak idi makadanonak iti pasupaso.
“Ipusem!” impukkaw daydi Insan Erwin.
Ngem adayon ti ipus ni pango. Diak magaw-at.
Mapanakon iti tengngedna!
Nagdadakkel pay met ngarud dagiti nagpango a sarana!
Nagariwawaak.
Nagellek daydi Insan Erwin.
Kasla adda nakem ti pango ta nagsardeng.
Inungtan daydi Angkel Aling daydi Insan Erwin sa nagdardaras nga immay timmulong kaniak a dimsaag.
Nakasuronak iti daydi Insan Erwin.
No mapankami agpadpadigos, ruammi ti agdigos met.
Nakitkitak idin. Adda dagidi mangipakuyas iti naingpis a bato iti rabaw ti danum. Nagustuak man ti no mamin-ano a lumagto ti bato iti rabaw ti danum sakbay a lumned.
Madama nga agdigdigos daydi Insan Erwin iti surongen ti pagdigdigosan dagiti pastormi idi nangipakuyasak iti naingpis a bato.
Apagisu iti tuktok daydi Insan Erwin daydi maikatlo a lagto ti dalumpinas a bato. Nagrungaab daydi kasinsinko!
Tunggal agluto daydi nanang, addaak la a pasalsali, nga agdamagdamag.
“Total, addaka la a pasalsali, kastoy ti aramidem,” imbilinna.
Idi damo, sinursuruannak nga aginnaw kadagiti duyogmi iti bakka. Ammoyo ti duyog? Dagitay nakirosan nga ubet ti naggadgadan a niog. Bakka pay la ti paginnawan idi. Bakka, kunada ti damili a kasla dakkel a malukong a lata.
Idi kuan, sinursuruannak nga agapuy. Banga pay la ti pagapuyan idi... paglutuan iti inapuy. Awan pay ti kaldero idi. Awan pay ti automatic rice cooker. No kasano a rukoden ti danumna tapno saan a nabasa wenno namaga unay. No di umisu ti templam, agbalin a linugaw wenno nakusel. Insurona ti mangaron iti dalikan, no kasano ti kadarang ti apuy tapno saan a magubang wenno makusel ti apuyem.
Diak ammo no adda pay kakasdi ita idiay away. Amangan no awanen ti agdaldalikan. Ammom, no mabalin la koma, kayatko a sarungkaran ti Baybayabas; kayatko a makita no kasanon ti nagluposanna. Amangan no nagbalinen a dakkel nga ili. Amangan no addan high school idiay Pangasaan.
TINULONGAN daydi tatang daydi lelong Iroy a nangbubuga kadagidi mabalin a bubugaen a paset ti Baybayabas. Nalawa ti patad a tuktokna, ngem sumangkalawa pay dagiti agsumbangir a bakrangna, kasta met ti kapan-awan iti laud.
Masansan daydi Angkel Aling nga agpa-Baba. Pambarna a mapan asikasuen ti sangkadisso a talonda, ken ti loteda. Ngem kangrunaanna ti papanna panangsabsabong. Diak matandaanan nga agbayag iti Baybayabas. No adda, pamrayanna ti mapan mangpasagad iti dua-burnay a danum idiay Kinwang.
Saanda a sinagsagid ti kabuluan a paset ti Baybaybas iti abagatan ta nasayanganda kadagiti bulo a pagalaanda iti paglagdada, ken no adda mangibaga iti buluenda—diak ammo no sagmamano ti panaglakoda iti—diak malagipen ti awagda—tunggal ubon a sagsangapulo nayon a bulo. Ken adda dita ti kakaisuna a bubon, iti sirok ti narukbos a bayabas, a sa la adda danumna no matutudo. Nagum-umakami ken daydi Insan Erwin kadagiti bungana a nalabaga. Nanukunok dagiti maregregreg a bungana.
Iti amianan a bakras ti Bantay Baybayabas ti nagtitinnulonganda nga inuma. Awan pinakawanda a kumkumpitis; pinukanda amin. Insamirada a ginaikan ti aglawlaw nga igid ti uma tapno saan a kayamkamen ti apuy inton puoranda.
Kas man la malanglang-abko ita ti nakabangbang-i nga asuk ti gumayebgeb a bulbulong dagiti napukan a kayo, nga inurnosda iti ngato.
Ti langto dagiti kumkumpitis ken dagiti kimmalatkat a sabawil, nasukatan iti nayaplag nga arigna manto ket ti agkutikot nga asuk, kas man la danonenna ti langit nga aglangeblangeben idi iti panangyabayabna iti nepnep.
Malagipko man latta ti kailiwko nga uni dagiti kakok no pasungadendan ti nepnep. Kasla musika iti lapayagko ti panagsisinnungbatda.
Malagipko met a no kasdiayen a matutudo, agsangpet dagiti arog a taga-Baba nga umay tumulong nga agmula iti pagay-uma. Maliket sa ti nagan daydi a pagay. Diak malipatan ti awan umartap nga agdanggay a banglo ken nanam ti nalabaga a bagasna. Kaslaak la manglangitlangit no mangpekkelak iti ideppelko iti asin!
Ammoyo, maysa a padasko a diak malipatan ti pannakasursurok nga agmula iti pagay iti bakrang ti bantay. Didakami koma palubosan ken daydi Insan Erwin a makipagmula ngem imbagak a kayatko ti makasursuro.
Sagdudua iti asad dagidi natudingan nga agasad iti abut a pagipiritan dagiti para pisok iti saggatlo a bukel nga itta babaen ti tubong a naaramid iti bulo. Sarunuen ti panangidugsolda iti abut iti murdong ti tubong tapno magaburan ti itta. Agarup sagsangadapan ti kaaddayo dagiti abut.
Iti saan a mabayag, maulsanto manen ti bakras ti bantay iti nalangto a pinagayan nga agkurno iti dagsen dagiti nabagas a dawa nga ilili ti nalamiis a pul-oy nga isangbay ti sagpaminsan a bayakabak.
Adda diak mailadawan nga ayamuom dagiti agsasaruno nga agkurno a balitok a dawa a mayaplag iti sigud a nagmanto nga uma nga itan sinublaten ti langto ti aglawlaw.
Tunggal agbayakabak ti nepnep, agungar met dagiti kimmarayan a pagayusan ti tudo a kumamang iti Karayan Parsua. Agungar met ti karayan no kasdiay nga agdinakkel iti maris-kudil a danum nga aggapu iti Burayok Kimmandela.
No malaglagipko ita, dagidiay a buya, agungar met ti ubing a riknak ket agsubli ti saranta a nabayagen a naikupin.
Ngem naikari ngata ketdi a kadagidi a panawen sursuroten ni patay dagiti nasinged iti biag daydi tatang.
Simmang-at ti damag iti Baybayabas a pimmusay daydi Angkel Doro idiay Panay-ogan. Nadamagko idi agangay a sarut ti impatayna. Malagipyo daydi kunak a timmimtimak iti daydi agasna nga atsibar? Saan la ketdi a kimna daydi nga agas, no pudno nga agas. Saan met a nagpadpadoktor—ta asino koma dagidi doktor kadagidi a panawen? Nabilbileg dagidi erbolario, ken tapaltapal. A no saan a kumna, ipambarda lattan a nakem ti Namarsua.
Pinanawannakami daydi tatang ta napan nakiminatay. Idi agsubli, intugotnan daydi Insan Ansit a kakaisuna nga anak daydi Angkel Doro iti sinublatna nga asawa. In-inauna iti makatawen ngem siak.
Adda dakkel a pakapilawan ti kasinsinko. Tungtung-ed, idungpadungparna ti timidna iti abagana, ken aggilabgilab nga adda kagiddanna a balikas a di maaw-awatan idi damo. Kabutengmi idi damo. Ngem no mabaybayagen a kapulpulapolmo, mangngegmo a kunana:
“A-a-ayong..!” no siak ti gilgilbanna. Wenno “A-a-awweng!” no daydi Insan Erwin ti mulmulagatanna, a pasarunuanna iti tung-ed.
Nagaget ketdi.
Addan kadkaduak a mangipaspastor iti daydi ulandis daydi tatang. Nangruna no bumaba daydi tatang a mapan agsapul iti imarona nga ayup. Wenno ania dita a pangnayonna iti pensionna.
Idi agtawenak ngatan iti agarup pito, adda daydi maestra iti Pangasaan Elementary School a nasangailimi. Dagiti mangisursuro idi ti mangukkon kadagiti ubbing a mabalinen nga agbasa.
Naggiddankami a dua iti daydi Insan Ansit nga impastrek daydi tatang. Kapilitan met nga impasurot daydi Lelong Iroy daydi Insan Erwin uray no dina koma kayat ta inud-udan daydi Mrs. Garcia... wen, malagipko, Mrs. Garcia ti nagan daydi maestra ti Grade I!
Adayo ti pagpagnaenmi a mapan agbasa. Unorenmi ti kabatbatuan a Karayan Parsua a kumamang iti Pangasaan Elementary School. Sakbay a makadanonkami iti eskuela, adda mapagnaanmi a sirok ti narukbos a kaykayo nga adu ti nagkalatkat a lanlanut. Ariwat sa ketdi dagidi a lanut.
No mapankami agbasa, adda kinelleng a malabsanmi, a kasandiaan ken kamurodan sakbay a sumalogkami iti sirok ti lungboy. Makaay-ayo ti kadadakkel ti bungada.
No dadduma, agsardeng daydi Insan Ansit ket buyaenna dagiti bunga.
Gandatna a purosen koma ti maysa ngem tinubngar daydi Insan Erwin.
“Saan pay a naluom dayta!” kinunana. Nabaybayagen daydi Insan Erwin iti Bantay Baybayabas ket adun ti ammona. “Nagango ti kawikaw ti naluom. Dayta, di pay nagango.”
Adda kawikaw iti asideg ti pupurosan dagiti bunga.
Iti naminsan, saanen a nakalisi iti daydi Insan Ansit ti dakkel a sandia a nagango ti kawikawna. Agarup naganikki pay a nangsakruy.
“Saantayon a mapan agbasa,” inyanangsab daydi Insan Ansit idi makadanonkami iti sirok dagidi nagruyag a kayo a dinalungdongan ti lanut.
“Ungtandatayo!” kinunak.
Didak inkankano dagidi dua.
Intupak daydi Insan Ansit ti sandia iti nagrungarong a ramut ti kayo.
Nakalablabbasit ti naibukray a bagas ti sandia.
Nasam-it. Nagtigtig-abkami.
Nagindayonkami kadagiti lanut.
Nalabasandakami ti dua a babbaket.
“Hoy, apay a dikay’ napan nagbasa?” immulagat ti maysa. “Ipulongkayo ken ni mistrayo!”
Nagawidkami idi pasarna a panagaawid dagiti agad-adal.
Inulit manen daydi Insan Ansit ti mangpuros koma iti kasla ulona a sandia.
Ngem isu met a sumangpet ti akinkukua a dimi napakpakadaan gapu iti pasnekmi a mangkutkutingting iti bunga.
“Hoy! Dakayo gayam ti agtaktakaw iti mulak!” imbugkawna.
“Ha, e, saan, l-lilong,” nakusel ti isem daydi Insan Ansit. Simmalipengkami ken daydi Insan Erwin iti likudna. “Kitkitaenmi laeng.”
Nagtaraykami nga immadayo.
Saanmin nga inulit ti agtakaw!
Adda agkabsat iti ballasiw ti karayan iti amianan, iti matantan-awan a patag, a nakaeskuelaanmi. Aurelio ken Fidela Ponce ti naganda. No bakasion idi, agdidigoskami iti Karayan Parsua. Lamolamokami, awan pay la ti baimbain idi.
Adda met nakaeskuelaanmi nga iti puon ti dakkel a bantay iti daya ti yan ti balayda. Enrique Castro ti naganna. Sabali la ti kaeskuelaanmi nga Emilia. Ken Benedicta.
Malagipko pay la dagidi padami nga ubbing, ket pinadasko a sapulen ti naganda iti Internet ta kayatko a maammuan no nagbambanagandan. Ngem nagaduda met nga agkakanagan; Mehikano pay ti kaaduanna.
Malagipko daydi Benedicta ta naminsan nga immay nagbasa, nakatapungor ta dandani nauksob ti amin a buokna. Kinulotda kano ket napudot unay ti inusarda a diak ammo no ania. Daydi met Enrique, gapu ta napankami nagpasiar iti balayda iti arsadanan ti Bantay Cordillera a yan daydi Burayok Kimmandela. Daydi Insan Ansit ti nangisungsong kadakami. No ngamin sumro ti sasadutan dagidi dua a kasinsinko, agtakawda, iramramandak, iti sandia nga ugmokanmi iti sirok ti saksi a kalanutan ket saankamin a mapan agbasa. Agingga a naduktalandakami ket inung-ungtandakami.
Ni Emilia, gapu ta iti naminsan a recess, kinarab-asan daydi Insan Erwin ket binaut daydi Mrs. Garcia ta impulong ti padami nga ubing nga agsangsangit.
Puonen ti nagsardengan daydi Insan Erwin nga agbasa.
“Agbasaak laengen iti bukot ti nuang!” kinunana.
“Inka agbasa,” kinuna daydi Lelong Iroy. “Diak kayat a maipadaka kada... nanangyo.”
“Dikay’ met nagbasa... Agbiagakto met, a, kas kadakayo.”
“Diak kayat a maulit ti biddutko! Agbabbabawiak... ‘nak kasarita ‘diay titsermo.”
Malagipko pay la ita; nasdaawak iti kaadu ti sinao daydi Lelong Iroy. Diak pay la unay maawatan idi ti kunana a panagbabbabawina.
No kasdi ti panunotna idi panawen daydi nanang, nakasursuro koma met nga agbasa, saan a natay lattan a di nakailasin iti letra.
“Inka, apok... kaasikanto,” insuldong daydi Lelang Andiang. Pinadasna nga amloyen daydi Insan Erwin.
Ngem nagtaray nga immadayo daydi Insan Erwin. Ket saanen a nagsubli agingga iti sardam.
Saanen a pinilit daydi Lelong Iroy.
Nangngegko laeng nga indayamudom daydi lelong, a malagipko ta nagbalay iti isipko bayat ti panagdakkelko: “Dinakto pabpabasolen no agpatinggaka laeng iti daga.”
Dandaniak met nagsardeng idi ta adda immaway nga agineksion idiay eskuela. Kasta unay ti butengko a nakakita iti nagdadakkel a dagum ken iringgilia ti ineksion. Adda ngamin dagidi immuna a naineksionan a nagsangsangit.
Natalimudawak a napatugaw iti abay ni Mrs. Garcia. Im-impandak iti H.E. a yan ti klinika.
Didak pinagawid. Imbilinda kadaydi Insan Ansit nga umaynak alaen daydi tatang.
Makalawas a diak simrek ta insaksakitko ti ineksionko. Nagustuak man ketdi ti saan a napan iti eskuela ta naimas ti impaspasida daydi nanang kaniak. Ken didak binabaon.
Mayat man ketdi ti agsakit ta naganas ti agduoy!
“’Niat’ nasakit, nakkong?” masansan nga amaden daydi nanang. Dapadapennak pay. Ket ti la maitudtudok a nasakit, uray no awan met ti nasakit!
Nalabit a napalalo ti danagda, ta uray daydi tatang ket sangkabilinna iti daydi nanang a dinak baybay-an. Narigaten no mapukawdak manen. Ay, ket inyad-addak met ti naganil-il!
Diak koma pay la maim-imbagan, naisaw-atko. Ay, haan, Apo! Nagbabawiak. Diak pay met kayat ti matay...
Diak koman kayat ti mapan agbasa idi maimbaganak ngem inay-ayodak dagidi nanang ken tatang.
“Dimi kayat nga umalaka kadakami a di nakapagbasa,” kinuna daydi tatang.
“Inka agbasa,” insarurong daydi nanang. “Narigat ti awan adalna.”
Diak malagipen no apay. Ngem immakarkami iti pinadakkelda a kosina da Lelong Iroy iti tuktok ti Bantay Baybayabas. Pinanawanmi ti kalapaw iti baba.
Nanayonan dagiti adal ken pammaliiwko iti naganus a panunotko bayat ti panagyanmi iti kalapaw da Lelong Iroy.
Nasnasdaawak iti napaliiwko a kasasaad ti ubi. Nakalanglangto dagiti bulongna iti panagkalatkatna kadagiti bulo iti abagatan ti kalapaw.
Ngem saan a dayta ti namagsiddaaw kaniak.
Agbibirrayon dagiti kakasla gemgem ken dapan nga ubi a bungana.
Malaksid iti dayta, dadakkel pay dagiti bagasna iti daga.
Ngem diak unay nagustuan a kanen, wenno sidaen no dengdengenda.
Diak la impagarup nga adda naimas a pannakaisaganana.
Ken nanginada idiay Kim Long ken idiay Kim Hyang a tiendaan dagiti Asiano ditoy West Valley!
Maysa pay ti anangka a mula kano daydi Lelong Iroy iti sidiran ti kalapawda, iti asideg ti agdan sakbay nga umulika.
Damona kano ti agbunga idi.
Kas iti ubi agbunga ken agbagas met!
Masmasdaawak idi adda malanglang-abko a nabanglo.
Awan met ti makitak. Gayam, adda naluom a bungana iti uneg ti daga!
Manmano nga adda umay sumarungkar kadakami iti tuktok ti Bantay Baybayabas. Nangruna dagiti taga-Baba.
Ngem magustuanmi ti kaadda ti sumarungkar kadakami. Agasem, manmano a makakitakami iti sabali a tao. Dakdakami lattan kadaydi Insan Insan Erwin ti agsarsarita iti uray ania a banag nga adda iti sirok ti langit!
“Iroy, addakayo?” iti maysa nga aldaw adda nangngegko a nangipukkaw iti nagan daydi Lelong Iroy.
Lakay a puraw ti ulona ti nakitak a simmungad.
“Ay, ni Lelong Federico!” nagtaray daydi Insan Erwin a simmabat nga immarakup.
Kinagiddan kano daydi Lelong Iroy a nakaala iti homestead kadagiti bantay iti daya a pingir ti Magsingal a maysa nga ili ti Ilocos Sur. Malagipko, maysa daydi Lelong Federico kadagidi immay nakiminatay iti daydi Milagring idiay Kinwang ngem diak naikankano.
Iti panangbagkatna iti daydi Insan Erwin, naigiddan ti dakkel a rungiitna.
“Lelong,” pimmasnek ti rupa daydi Insan Erwin. “Apay a maymaysa ‘ta kallawit a ngipenmo?”
“Loko, ket sika ngarud?” immulagat ti lakay. “Rukapika la ngaruden, tuppolka pay!”
Nagapput a nagdumog daydi kasinsinko.
Iti panagsasarita dagiti nataengan, naagapaddakami nga agkasinsin.
“Tarawitwit daytoy apom nga Erwin,” kinuna daydi Lelong Federico. “Masiribto daytoy!”
“Kunam ta dina met kayat ti agbasan!” inyanges daydi Lelong Iroy ti anangsabna iti angkitna.
Gapu ta saanak a maun-uni, saanakto ngata a sumirib? Nasaludsodko iti bagik.
Adda pay naisar-ong iti naminsan. Adda naubon nga inasar nga insangpetda iti kaduana.
Daydi Angkel Ayong ti naisar-ong. Kasinsin kano daydi nanang. Impanagandak kenkuana ta managsaksakitak kano ket awan met matandaanak a panagsakitko malaksid daydi pannakaineksionko. Hilario Mercado ti naganna. Isu nga Ayong ti naganko iti sirok ti latok.
Dakkel ti rungiitna ken nabullad dagiti matana idinto ta umis-isem latta met ti kaduana.
“Manang Ispin,” pinerrengna daydi nanang a mangpaspasuso ken ni Herman. “Kayatmo ti inasar a tukling?”
“Nangalaam met?”
“Idiay taltalon.”
“Ne, ket nagsayaaten. ‘Man ngarud.”
Inimas daydi nanang ti nagsida. Dinak pay nalagip nga inikkan.
“Naimas met laeng, manang?” Pinarimriman daydi Angkel Ayong daydi nanang.
“Naimas, a. Nalaingka met gayam nga agasar!”
“He-he! Naimas gayam ti bao, aya?”
“H-ha? Bao?” Nagmulagat daydi nanang. “Langgongka!”
Pinanggep daydi nanang nga isagkak ngem awan met ti rimmuar.
“Bao ti taltalon, manang,” kinuna daydi Angkel Ayong a kasta unayen ti ellekna.
Uray bao ti taltalon, diak la ketdi kayat ti agsida! Naimbag la ketdin ta diak dimmawdawat!
Babassit a banag ngem kalpasan ti adu a tawen, natingrada pay laeng iti panunotko.
Adda pay maysa.
Di kad’ kunak a kanayon a bumaba daydi tatang?
Iti naminsan nga isasangpetna, adda insang-atna a dakkel nga immatiddog a landok nga adda nangisit a grasa iti agsumbangir a murdongna.
Iti maysa a malem a kaawan daydi tatang, napanunotko a bidingen daydi a landok a diak pay idi ammo ti naganna. Nadagsen, pinatulidko. Adu ti kimpet a grasa iti datar.
“Aniat’ kinuam?” minulagatannak daydi nanang. “Ungtannaka ni tatangmo!”
Nagbutengak. Dandanin sumipnget. Dandanin sumangpet daydi tatang.
Iti napalalo a danagko amangan no bautennak, nagtartarayak a rimmuar.
Nagturongak iti barikir a kakumpitisan iti abagatan ti kalapaw. Daydi laengen a paset ti Bantay Baybayabas ti di nauma.
Inkeddengko ti aglemmeng ket saakto la agawid no makaturogdan.
Nangngegko ti pulikkaawda.
Diak nangikaskaso.
Sumipngeten ti aglawlaw.
Nangrugi nga aglagawak. Numona ta adda saggaysa nga uni a diak mailasin no ania. Simgarak. Amangan no adda mangmangkik. Amangan no pagammuan lattan ta adda mangtukma kaniak.
Kayatkon ti agtaray nga agawid.
Ngem diak kayat ti maungtan. Nangruna ti mabaut.
Immad-adda ti pukkaw.
Immadu ti nangngegko a babassit a timek.
Immad-adda met ti butengko. Sumgaren ti ulok.
Nagtarayak a nagawid. Ngem nagsarimadengak iti sango ti agdan. Inkeddengko nga aginsasangitak bareng didak sagsagiden.
“Aniat’ pagsangitam?” dinamag daydi tatang. “Adda nakitam nga al-alia?”
Makais-isem idi tangadek.
“Dimonton sunsunotan. Agbagtit la ketdi ni nanangmo no alaendaka dagitay mangmangkik!”
Salbag, dinak met gayam kagura! Kinusona ketdi ti ulok.
MATUOKAN ket ngatan daydi tatang, iti panagudaodna nga agpababa-nga-agpasurong no kasdi nga adda isukat wenno gatangenna a dinguen. Mano a kilometro ngamin ti nagbaetan ti Bantay Baybayabas ken ti Baba; sa awan ti makasarsaritana wenno makatultulagna iti bantay a yanmi. Awan met pay ngarud ti telepono wenno Facebook wenno Internet kadagidi a panawen ta uray no sadino ti yanmo a suli ti lubong adda latta kontakmo.
Masapul nga adda pangalaanna iti panglitupna iti pagkurangan ti pensionna.
Iti kanayon nga ipapan daydi tatang idiay Baba, nga Abbarit wenno iti Panay-ogan, diak idi ammo nga adda ipagpagnana a silpo ti masakbayanmi. Matimtimudko met ketdi idi ti innarasaasda iti daydi nanang iti sardam maipanggep iti Abbarit. Ngem diak inkankano; diak impagarup a ti Abbarit ti sumaruno nga akaranmi.
(Maituloyto)
Magatang ti Bannawag kadagiti sukiyo nga aglaklako iti pagiwarnak ken magasin.
Para iti subskripsion, ag-email iti [email protected]. Para iti dadduma pay a detalye, kontaken ti Circulation Department iti 8527-8121 Loc. 369, wenno iti CP No. 09567620852.
Mabalin pay a magatang ti Bannawag iti
Shopee: http://bit.ly/Bannawag-Shopee
Lazada: http://bit.ly/Bannawag-Lazada
Para iti digital a kopia:
PressReader: http://bit.ly/3n83kNQ
Magzter: http://bit.ly/407pazG
Para kadagiti kompleto a sarita, nobela, daniw, salaysay ken dadduma pay, bisitaen ti opisial a website ti Bannawag iti https://bannawag.ph
Laglagipenyo koma met, kakailian, nga ag-join/i-follow (ka)dagiti official a social media account/page/group ti Bannawag,
iti Instagram: https://www.instagram.com/bannawagmagazine
iti Twitter: https://twitter.com/BannawagMagasin
Facebook Page: https://www.facebook.com/BannawagMagasin
Facebook Public Group: https://www.facebook.com/groups/bannawag.magazine
Dios ti agngina.
Isip pabaknangen, Bannawag ti basaen!
