Salaysay ni REMEDIOS S.T. AGUILLON
MANIPUD ITI EDITOR: Idi agtengnga ti Marso 2020, naisaad ti sibubukel a Filipinas iti “state of emergency” gapu iti pandemia a COVID-19. No ti pannakaipalubos dagiti agad-adal a sumrek a personal iti klase idi Nobiembre 2, 2022 ti pagbatayan, nagpaut ti pangta ti COVID-19 iti nasurok a dua a tawen. Uppat metten a tawen ti napalabas sipud nagwaras iti sangalubongan daytoy a nagam-amkan nga angol a nangpapatay iti nasurok a pito a milion a tattao (iti Filipinas, aganay a 66,864 ti pimmusay). Kas panglagip iti kinadamsak dayta a pandemia, ibinglaymi kadakayo ti sinurat ni mannurat ti Bannawag R.S.T. Aguillon a padasna, kas biktima ti COVID-19.
“ALLA, nagalaska metten! Apay a kasta met ti itsuramon!” Immulagat ni adingko ti siddaawna a nakaimatang iti langak. Barbarokam’ a nagkita kalpasan ti nasurok a makatawen a diak nakabakasion iti lugarmi.
“Agyamanka ketdi ta naalasakon, ta sikan ti napintas!” inyangawko ngem diak pulos napaisem.
Kinapudnona uray siak, diak kayaten a piduaen nga imatangan ti langak iti sarming. Sabaliak ngaminen. Saanakon a daydi dati a siak. Naglaadak nga agpayson. Imresakon, awanen daydi buy-ongko a kasla kadakkel ti kuribot. Naingpisakon a kasla impasikig a bigao. Awan metten daydi nabussog a pingpingko. Napunnon iti kuretret ken pileges ti rupak, nauneg pay itan dagiti matak. Gapu ta na-COVID-ak, kastoy itan ti itsurak.
Maudi a lawas ti Hunio 2021 idi naakaranak iti COVID ngem ita la a naaddaanak iti kired a pumasiar iti lugar a pinanawak idi, iti lugar dagiti tallo a kakabsatko, ti Brgy. Topland, Koronadal City. Saanak ngamin a rumrummuar iti paraanganmi ta ibainko unay ti itsurak. Sa adu a damagdamagen dagiti makakita kaniak ket diak kayat nga isarita ti nagpasarak. Ngem ita, mapilitanakon a mangibaga iti nakapay-ak kadagiti gagayyem ken kakabagiak.
TURISMO: Intayon Idiay Ayuyang Garden iti Pila, Siudad ti Laoag!
Idi na-COVID-ak, impagarupko a natayakon ta tunggal agmulagatak, makitak daydi inangko a nakatugaw iti sikigak ken daydi amangko a nakatakder iti sakaanak. Is-isemandak. Malagipko ita, a naimbaganakon, a kadagidi kanito nga asidegda iti iddak, awan ti nariknak nga ania man a sakit, iti man ulo, barukong, wenno entero a bagik. Ngem iti kanito nga agkidemak, nga awandan a makitak, mariknak manen ti diak mailadawan a sakit.
Diak maisarita ti sakit a nangibalat kaniak, nga idi la a nariknak iti unos ti biagko. Malagipko nga idi diakon maibturan ti nakaro a sakit, naiyasugko, “Apo, kaasiannak! Isukokon ti aminko Kenka. Matungpal koma ti pagayatam, no pagayatam a matayakon, Apo.” Daydi laeng. Nariknak nga iti baet ti panaggitebgiteb ti ulok ken panagkupitkupit ti barukongko, dagus a binalkotnak ti naisangsangayan a talinaay a kas man nangbibineg iti bagik ket saanakon a nakarikna, naawananakon iti pigsa, saanakon a nakirupak iti sakit ket intulokkon a matayak.
Ngem inikkannak pay ti Apo iti maikadua a gundaway, a pagyamanak unay, ta adda gayam planona iti biagko—“plano a mangparang-ay a saan ketdi a mangdidigra, plano a mangibanag iti namnamayo iti masakbayan.”
Sumagmamano nga aldaw sakbay ti pannakaidalitko, nagsakit ti ulok. Naisipko a bannogko laeng siguro ta gapgapumi a nagpasiar idiay Lorega, Kitaotao, maysa a nalam-ek a lugar iti probinsia ti Bukidnon. Kasla Baguio ti klimana. Agpababa, agpangato met dagiti kalsada nga agturong kadagiti balbalay, nadumaduma a resort, pagtitiponan, ken panganan sadiay.
Iti baba ti nagnaedanmi a guesthouse, adda nagpaidumat’ pintas ken talnana a paglang-ayan—ti Reel Place. Linawlawmi daytoy iti maysa a malem. Agkarasardeng ti grupomi nga agala iti retrato kadagiti nangangayed a buya iti parke. Iti sumuno nga aldaw, pinasiarmi ti Bemwa Farm a nakaimulaan dagiti strawberry, nadumaduma a sabsabong, ken natnateng. Nagadu dagiti tattao nga agpaspasiar, agsasallupangda. Ket adu ti awanan suot a face mask. Napankami pay idiay Taglucop Strawberry Hills, maysa a resort a yan met laeng ti adu nga strawberries. Adda pay apple trees ngem awan pay bungada. Adu met latta dagiti tattao nga agpaspasiar iti Taglucop. Kunam la no awan COVID.
Nagganas ti nagpasiapasiar iti Lorega. Diak masbaalan ti ragsakko. Diak pulos ipagarup nga isu gayamen ti rugi ti ilalasatko iti ginget ti anniniwan ni patay. Ta nangrugin nga agraira ti COVID idi napankami idiay Lorega. Ngem namatikami iti kinuna dagiti nangawis kadakami nga awan kano ti pagbutnganmi ta iti kangato ti lugar, “saan a masang-at ti COVID.” Ngem idiay met gayam ti nakasarakanmi iti COVID. Ta duakami iti grupomi a kinapetna. Ket agpadakam’ a senior citizen.
Idi damo, ti panagbaliw ti temperatura ti pinabasolko a gapu ti pagsakitan ti ulok. Naggapukam’ iti Lorega a kasta unay ti lam-ekna sa simmangpetkam’ iti Cagayan de Oro a kasta unay ti barana. Mapukawto latta, inliwliwak ti bagik. Ngem saan a napukaw.
Madin ti nariknak idi agangay. Nagpaparawak payen. Naapges ti karabukobko nga agtilmon iti uray danum laeng. Mulumogak a mulumog iti naipapudot ken naasinan a danum uray iti rabii. Agtiagak nga uyek nga uyek. Bumangonak pay a mangil-ilut iti barukongko ta marigatanak nga umanges. Nag-steam inhalation-ak. Nagbirokak iti Diatabs ta agkarasubliak payen iti CR. Idi kuan, awanen ti ganasko a mangan. Siak a di agbiag no awan mangalngalko, awanen ti rereggetak a mangan. Marurusokak payen a manglagip iti litson a kalding, tinuno a tuna belly, fruit salad, ken no ania ditan a naiimas a salsalad a kinkinnanmi idiay Lorega. Napukaw ta napukaw lattan ti ganasko nga agisakmol iti uray saba laeng wenno tumilmon iti uray katayko laeng.
Diak imbagbaga dagiti nariknak ngem pinalpaliiwdak gayam ti anakko ken manugangko. Ket diak ammo a nagdidinnamaganen dagiti lima nga annakko dagiti naobserbaran dagiti kabbalayko iti Cagayan de Oro. Nagdanagdan. Isudan ti nag-online consultation. Nangipatulod ti nurse nga anakko a taga-Leyte iti doctor’s prescription ket inggatangandak iti agas nga Azithromycin a para kano iti COVID. Ngem nakapsutak unayen ket intaraydakon iti ospital.
Rabii ti Domingo idi inserrekdak iti Adventist Medical Center (AMC) idiay Iligan City, a maysa nga oras a tarayen ti lugan manipud Cagayan de Oro. Iti dardarasda, impalugandak lattan a saan a nakasukat. Iti met kapsutko, saankon a naripar a saanko gayam a sinelas ti nasikkarudko nga insuot.
Iti ospital, impaiddadak a dagus iti katre. Inkidemko ti diak masbaalan a sakit ti aggitebgiteb nga ulok ken ti agkupit a barukongko. Naallingagko dagiti damdamagenda kaniak ngem saanko a nasungbatan ta kasla saankon nga ammo ti lubongko.
Indalandak kano iti adu a lab test ken CT scan. Pneumonia kano ti nasakitko. Ken naammuanda iti resulta ti swab test a positiboak iti COVID-19 isu nga impandak iti COVID section ti ospital.
Bimmangonak idi simmayaat bassiten ti riknak ket makapanakon iti CR kalpasan ti uppat nga aldaw. Maul-ulawak ken maipaspas-irawak pay laeng idi ngem impilitko ti napan immisbo iti CR. Naanus ti nurse aide a tinangdanan dagiti annakko a nangbantay ken nangasikaso kaniak ket isu pay ti nangpaisbo, nangdigos, ken nangsukat iti badok.
Nariparko a bimsog dagiti dua a gemgemko a nakaikapetan ti suero ken limmitem dagiti dua a takiagko. Dinamagko iti nurse aide no apay a naglawa ti naglitem iti agsumbangir a takiagko. Kinunana a gapu kano iti panangalada iti darak. Diak man napuotan dagitoy. Pudno a na-disoriented-ak. Diak pay ammon a tinudoktudokda gayam ti takiagko.
Napanunotko idi a diak matay iti COVID ngem matayak kadagiti adu nga itudtudokda iti takiag ken uray iti tianko, kasta met kadagiti agduduma a tableta, capsule, ken likido nga ipapainum ti caregiver kaniak. Sabali laeng dagiti idalanda iti suero. Makitak la dagitoy nga ag-agas, makadul-oakon. Ad-adda pay a pairuten dagitoy ti panagangesko ken pagsakitenda ti barukongko.
Bayat ti kaaddak iti ospital, ad-adda a nakaiddaak. Kayatko met ti tumakder ken mangwatwat kadagiti gurongko ngem maulawak met. Nadagsen latta ken nasakit ti ulok. Kayatko koma nga ipakita kadagiti dua a doktor ken kadagiti nurse a bumisbisita kaniak a napigsaakon ket makaawidakon ngem diak mabalinan. Kasla awan pagpagnaan dagiti agas.
Idi kayatko bassiten a timtiman ti taraonko ket makatugawtugawakon, linuktak ti selponko. Nakitak dagiti adu a message iti group chat-mi kadagiti annakko. Adda picture-ko idi takkabanda ti rupak a diak ammo ta diak pulos malagip, sa dagiti agduduma a posisionko idi ikabitda dagiti waya iti agong ken takiagko. Ken ti itsurak a nakaidda. Adda pay ti resulta ti lab test-ko. “Adda diabetes ni mamang,” kuna ti buridekko iti babana.
Minirak ti lab test result. Agpayso ta 11.5 ti HbA1C-k. Rukod ti asukar iti hemoglobin wenno kaadu ti asukar iti dara ti HbA1C. Ti tao nga awanan diabetes, 5 kano laeng ti A1C-na. Nangato ti 11.5 nga A1C-k. Isu pay gayam a nalakaak a kinapet ti COVID ta adda diabetes-ko!
Nagalinggagetak ta nalagipko a maigapu iti diabetes ti pannaka-amputate ti gurong ti abalayanko a taga-Leyte. Natay idi panawen ti COVID ti abalayanko. Ngem saan a gapu iti COVID ta naimbagan pay met ken nakaawid metten manipud iti ospital. Ngem kimmaro kano ti diabetes-na ket inserrekda manen iti ICU a naggapuanna. Segun iti inteksna kadagiti annakna, dina maawat nga agbulsek isuna ta nangrugi kanon a nagarrap. Inteksna pay kano a nabannog unayen, isardengdan nga agasan tapno makainanan. Ket impannan. Ket piman, dapona la ti nayawiddan ta na-cremate metten.
Nagdanag dagiti annakko ta ammoda ti napasamak iti abalayanko. Nungka a ma-reverse ti diabetes, it’s for life, kinunada kaniak. Nagdamdamagak met iti sumagmamano a doktor ket agpapadada a nagkuna a saan kano a ma-reverse (maisubli iti normal a blood sugar level) ti diabetes. Kunak met a no saan, di saan. Awan maaramidko ta basolko met. Nagrawetak met ngamin a mangan iti innapuy—aglalo ‘tay napudaw ken nalukneng—ken iti agkakasam-it a prutas nangruna ti lakatan, pinia, ken sandia. Napnapno kano dagitoy iti fructose. Sa nagadu met nga isangpet ti manugangko no kua a chocolate, cake, kada ice cream ket siak la ti kanayon a mangib-ibus. Di kadi nag-diabetes-ak, a gapu a na-COVID-dak iti nakaro.
Bayat ti kaaddak iti ospital, di met latta nagmawmaw ti sakit ti ulok ken barukongko. Nakapsutak latta ken saanak a makapangan ngem ipilpilitko ti mangipauneg iti uray sangkabassit ta kayatko a palubosannakon ti doktor nga agawid. Nangnangngegko ngamin kadagiti nurse a natay kanon ti COVID patient nga adda iti kastoy wenno kasdiay a kuarto. Ket naglagawakon idi ti pasiente iti bangir a kuarto ti natay. Naynay, piman, nga agas-asug; idi kuan, naulimek metten. Ket natiliwak ti kuna ti nurse aide a “natigok” kanon ket simmaruno ti karibuso dagiti nurse a nakumikom a nangwaknit iti kuarto tapno masublat dagiti na-COVID nga agur-uray iti mabakantean a kuarto.
Onse nga aldawko laeng iti ospital. Rimmuarak a naka-wheelchair ta diak pay makapagna a sisiak, nakapsutak pay laeng ta awan pay la ganasko a mangan. Nagdesision dagiti annakko nga ideretsodak iti balay ti inaunak iti Valencia City (Bukidnon) ket idiay a maituloy ti medication-ko. Pinabalonandak dagiti doktor kadagiti ag-agas ken bitamina a para iti 45 nga aldaw. Imbilinda ti istrikto a pannakakuarantinak.
Iti balay, intuloydak a sinuoban ken pinag-incentive spirometry. Mamindua met iti maysa nga aldaw a na-monitor ti blood sugar level-ko. Kalpasan ti makabulan, kas bilin dagiti doktor ti AMC Iligan, binakunaandak iti para pangontra iti COVID. Sinovac ti naibakuna kaniak. Naulit iti sumaruno a bulan. Sa manen booster nga AstraZeneca tapno saannak kanon a sublian ti COVID.
Mabalin a saannakon a sublian ti COVID. Ket nupay nagbati iti bagik ken iti isipko ti insaplitna a didigra iti biagko, agyamanak latta.
Wen, agyamanak ta na-COVID-ak. No idi ket adda kabkabawko, ita naan-anayen ti kabawko ta nalipatakon dagidi adu a parparikutko. Nalipatak payen dagidi pagsaksakitan ti nakemko, dagidi nangpadpadagsen iti barukongko, dagiti tao a kinagkagurak ken diak mapakawan. No idi ket managpulkokak, ita nasimbengen ti riknak. Ngamin, iti pannakibakalko iti COVID, napasingkedak nga awan mamaay ti ninamnamak a pigsak. Narukopak, nalaka la gayam a maibalatak. Isu a nasursurok ti nagtalek ken ni Apo Dios. Isuna laeng awan sabali ti makabadang kaniak.
Agyamanak ta gapu iti COVID, nakitak ti pudno a siak. I am just nothing. Awan kaes-eskak. Natunawak iti bain ket namimpinsan a napunas ti kinapalangguadko. Dakkel unay idi ti nangipagarupak iti kabaelak, ket diak impirpirit dagiti sabali a tattao ta impapanko a nalinlintegak ngem isuda. Ngem awan gayam ti mabalinko nga iparammag gapu ta ti kinalintegko, mayarig iti karurugitan a nisnis iti sanguanan ti Namarsua.
Agyamanak ta gapu iti pannaka-COVID-ko, nayasidegak ken ni Apo Dios ket nasursurok ti agtalek Kenkuana a naan-anay. Addan rag-o iti pusok ta Isu itan ti mangituray iti biagko ket makunak a nataltalnan ti lubongko. Sapay koma ta tulongannak ti Apo a mangtungpal iti karik a mangsurot iti pagayatanna tapno kadagiti maudi nga al-aldaw ti biagko, makapagdayaw ken makapagserbiak pay Kenkuana. –O
Magatang ti Bannawag kadagiti sukiyo nga aglaklako iti pagiwarnak ken magasin.
Para iti subskripsion, ag-email iti [email protected]. Para iti dadduma pay a detalye, kontaken ti Circulation Department iti 8527-8121 Loc. 369, wenno iti CP No. 09567620852.
Mabalin pay a magatang ti Bannawag iti
Shopee: http://bit.ly/Bannawag-Shopee
Lazada: http://bit.ly/Bannawag-Lazada
Para iti digital a kopia:
PressReader: http://bit.ly/3n83kNQ
Magzter: http://bit.ly/407pazG
Para kadagiti kompleto a sarita, nobela, daniw, salaysay ken dadduma pay, bisitaen ti opisial a website ti Bannawag iti https://bannawag.ph
Laglagipenyo koma met, kakailian, nga ag-join/i-follow (ka)dagiti official a social media account/page/group ti Bannawag,
iti Instagram: https://www.instagram.com/bannawagmagazine
iti Twitter: https://twitter.com/BannawagMagasin
Facebook Page: https://www.facebook.com/BannawagMagasin
Facebook Public Group: https://www.facebook.com/groups/bannawag.magazine
Dios ti agngina.
