ALLON TI BIAG: Walo A Dekada A Panagdaliasat (5)-Bannawag

Autobiograpia ni LORENZO G. TABIN

Maika-5 a Paset

ABBARIT 1, 1953

SAPAY KOMA TA adda nabati a rimat iti mugingyo kadagidi immuna a nagdaliasatak.

Ipankayo iti Abbarit a nakaalaak iti adu a piglat.

Agsublitayo iti adun a dekada a napalabas. Kayatko a lagipen a daydi Abbarit a pinanawak, Abbarit latta nga awan surok ken kurangna. Abbarit a di malipat.

Ngem adda pay ngata agpayso makalagip iti daydi lakay nga Abbarit?

Wen, kailiwko ti Abbarit! Dayta ti nariingak a sitio ti Guimod Sur, a maysa kadagiti agkakaarruba a barangay, a pakaibilangan ti San Isidro, Saoang, Bacsil, ken Asilang, a naawagan pay iti Nagsabaran, iti abagatan a paset ti San Juan a sigud a Lapog. Kaykayatko nga usaren ti naganna nga Abbarit. Kayariganna iti maysa a lakay a kas kaniak, a masapul met a lagipen. Kunada a nadur-asen ti Guimod Sur, nga inipit ti dua a karayan, ta addaanda payen iti Guimod Sur Farmers Association Inc., ket gapu iti dayta, awanen ti makalagip iti daydi piman nga Abbarit.

Kayatko man wenno saan, masapul a rugiak manen idi ti baro a paset ti biagko iti Abbarit, kalpasan ti Bantay Baybayabas. Nasaok kadin a no sadino ti pangipanan daydi tatang iti pamiliana, masapul a sumurotkami?

Ania ngata ti paggidiatan ti Abbarit ken ti Bantay Baybayabas?

Malagipko la unay ita, nga idi sumalogkami iti Bantay Baybayabas a nagsakduak iti adu nga adal iti laksid ti kinanumona, diak idi impagarup nga iti laengen laglagip ti mabalinko a pangsarungkaran. Kasano a malipatak ti nakalanglangto nga aglawlaw; ti nakabangbanglo a maligket a pagay-uma, nga uray no awan ti sidam, pekkelem laeng samo ideppel iti asin, nakaim-imasen ti panangsanapsapmo ket arig la maltotanka a mangtilmon? Malagipko met ita nga idi pababaenmi ti Karayan Parsua ket dengdenggek manen ti kasla melodia a parnuayen dagiti marim-it a bisil, naisagudsagud dagiti matak kadagiti karantiway a kandaroma, a nagdadawis dagiti siit ti tunggal pinuon. Denggenyo, no apay nga ipalagipko manen dagidi kandaroma. Iti kaganus ti nakemko idi awan ti ammok a kaipapanan ti tibker ti puonda. Uray no agdinakkel ti Karayan Parsua a mangkurukor kadagiti bato ken mangkibkib iti teppang, kasla saan a kabaelan ti nabileg ken nalibeg a danum. Makitak man ketdi ita ti kaadu ti siit a nasagangko bayat ti panagdaliasatko itoy a biag, a kas iti kadadawis dagiti siit ti kandaroma.

Agpayso dayta.

Idi malabsanmi ti Limas, inunormi ti sirok dagiti nagruyag a burrarawit dagiti kawayan iti agsumbangir ti lipit—adda dagiti pumulpulipol a sumasapaw ket uray ita, kumkumietak a makalagip. Uray no adda dagiti pagaayatna nga ipulipol ti uleg iti tengngedna, nungka a masugsogannak nga uray no mangsagid laeng iti sumasapaw. Lakayakon ngem pulos a diak magustuan ti uleg. Adu ti uleg iti lubong, saan laeng a dagiti sumasapaw...

Nakawakwak ti ruangan a nangiserkan daydi tatang iti karison iti natupar a solar iti kanawan. Adda bangkag iti kanigid a nadarekdekan iti nagislagisla a kawayan, a nagkalatkatan ti tugi. Adda dua kapuon a sua iti sidiran ti alad iti abagatan. Simmaruno ti dua a dadakkel a kapuon ti bakkalaw a nangisina iti solar iti amianan a paset ti kakaykaywan, ken ti solar iti kanawan a paset ti nalawa a kataltalonan iti daya ken abagatan.

“Hay, Abbarit,” nayesngaw daydi nanang a nangipalawlaw iti panagkitana a giddan ti panangisinna iti saklotna a ni Herman.

Kasla idi laeng met a nadlawko daydi Insan Ansit a mangsaksaklot iti tampongna, a naulimek nga aggilabgilab ken agtungtung-ed. Nasaok kadin? Diak nakitkita daydi nanangna a nagtaud kano iti kaamaan nga Aganad idiay Daclapan Sur, ken adda dua a babbai nga annak daytoy iti sabali a lalaki.

Sinabatdakami daydi Angkel Irid nga arukong, nga asawa kano daydi Anti Saming a diak nakitkita, a kabsat daydi nanang. Iti panangdumogna a nangkita kadakami, arigna man iti bangkay a naisakab iti langit. Adda binilot nga ip-ipiten ti kanawan a tammudo ken pattongaganna a ngumisngisitan dagiti kukona. Umasimbuyok ti agong ken nabengbeng a bibigna no agpug-aw iti napuskol nga asuk. Kaduana dagidi Insan Boni(facio) ken Itok (Warlito) nga agpada a pamulladen, a kasla iti daydi buridekda nga Insan Erwin a nabati idiay Baybayabas.

Napanganga dagidi Insan Boni ken Itok a nangsipsiput iti daydi Insan Ansit a gilab a gilab ken tung-ed a tung-ed. Nagkinnita dagidi agkabsat.

“’Niat’ naganmo?” immutal daydi Insan Boni.

“A-a-an-sit. Ansit,” naggilab a nagbullad a nagtung-ed daydi Insan Ansit.

Simmalipengpeng daydi Insan Itok iti daydi Insan Boni.

“Nasingpet ni Ansit,” kinuna daydi tatang.

Dudua ti babassit a balay a nadanonmi. Maikatlonto no malpas ti natayag a putar a naisiping iti bangsal ti nagtarusanmi a balay a kadakdakkel daydi kalapaw a pinanawanmi idiay Baybayabas.

“Isu dayta, Onor?” tinangad daydi nanang ti putar. Addan kadsaaran ti putar. Nababaked a pasakuati dagiti panulina. Addan pasanggirna ngem di pay naatepan.

“Wen, inada.” Naisem daydi tatang. “Dayta ti gapu ti panagpabpababak idi.” Tinangadna ti putar. Imbaliwna ti panagkitana kadagiti nabuntuon a ninayon a bulo, pedaso a suelo, ken kinerker a pan-aw iti laud a sidiran ti putar.

Natalban iti bulo ken naatepan iti pan-aw ti inulianmi a balay/kalapaw. Maymaysa ti tawana iti abagatan. Tallo a napisi a putek ti agdanna. Nagsadag iti bangsal a nagunnat iti amianan a sikigan ti balay. Adda iti amianan ti ridaw ti balay. Isu a no umulika, sumagpatka iti bangsal, ket no sumangoka iti daya, makitam ti ridaw iti abagatan a sikigan ti bangsal. Adda burnay a pagsarban iti ungto ti bangsal iti daya. Adda pagkalawagan iti duyog ken kayo a plato iti abay ti burnay, ket dita metten ti yan dagiti banga ken dalikan. Awan ti atep ti bangsal.

No sumrekka iti kadaklan ti balay, dandani awan ti makitam a gamigam malaksid ti nalukot nga ikamen iti suli iti laud. Nakadatdatar ti kuatro por kuatro a kadaklan.

Iti daya, narigat pay nga awagan iti balay ti adda iti asideg ti bubon a nalakub iti tallo kapuon a bua iti laud sa tallo kapuon a nakaburburrarawit a kawayan iti daya. Arigna ti balay ti matmaturog a pag-ong. Agarup agsaringgayad iti daga ti atepna a nipa. Maymaysa ti tukad ti putek nga agdanna.

Isu daydi ti balay dagidi tallo nga agaama a Tadile.

Sabali pay a pinuon ti sua ti adda iti amianan ti bubon, ken sangapuon a salamagi iti sungaban ti desdes nga agpaamianan a sumrek iti kakaykaywan.

Sigud kano a balay da Lelong Iroy ti nagtarusanmi sakbay a nagpasurongda iti Baybayabas. Da kanon tatang ti agyan iti daydi a balay ta impatawidda ti solar kadagiti agkakabsat a Saming, Ispin a nanangko, Tacing, Aling, ken Immiang, segun iti panagsasarunoda. Daydi Anti Saming ti nanang dagidi kasinsinmi a Boni, Itok ken Erwin. Awanen daydi Anti Saming idi sumangpetkami iti Abbarit. Natay kano a nangipasngay iti daydi Insan Erwin.

Saggaysa nga immasideg dagiti kaarruba iti abagatan ti solar. Mano a pamilia iti agarup walo a balbalay, a pasig kano a kakabagian daydi nanang. Adda agnagan iti Paus, Kilin, Matia, Tony Oandasan, Loring Aquino, Biting, dagidi bapak nga agassawa a Castor ken Pilar Saliganan, ken daydi bapak pay a Pilang a sigud a Tabbada ngem nangasawa iti Panggalog nga agnagan iti Fred a nasikkarudna bayat ti panagtrabahona idiay Manila ket inyawidna iti Abbarit...

Ken daydi agnagan iti Caring a sinabsabong daydi Angkel Aling ngem nangasawa iti sabali. Kabagian kano amin ida daydi nanang, ken sumagmamano kadakuada ti adda kinelleng wenno sangkakelleng a suksukayenda iti nalawa a kataltalonan iti daya ken abagatan, ken iti laud ti lipit a pinidipid ti kawayan.

Naammuak idi agangay, nga adda met sangkakelleng daydi Lelong Iroy iti laud ti lipit, iti labes ti kinawayanan, ngem insukatna iti baka ken karison. Pampanunotek ita no ania ti naknakanna a nangisukat. Ta uray no mataykanton, addanto pay la ti daga, agnanayon agingga a marunaw ti lubong! Uray no pagiinnagawan dagiti tao, uray no mapuoran, uray no kurukoren ti layus, uray no agbalinton a karayan addanto latta pasetna a mabati. Mamungil, saan a kas iti tao a no napalaluannan ti agbartek, wenno agbisio, di mabayag mapanen tumangad iti barsanga iti daga! Wenno daydi ngata panangdappatna iti lima nga ektaria idiay Baybayabas ti gapuna? Mabalin met a kasdi.

Nasarsarutsot dagiti pumurok nga immay nangkablaaw iti daydi tatang ta ammoda a beterano. Ammom idi, nangato ti pagkitkitaan dagiti tattao kadagiti beterano idiay away. Uray no awan ti sangkapiltak a daga a pagtugawanna. ‘Tay kunadan, imaima a dimmatag kadagiti Garcia ken Retuta.

“Ibagam latta, kayong, no kaano nga ituloymo ‘ta putarmo,” kinuna daydi Angkel Irid Tadile nga agay-ayukos iti tayagna. Nabaseng, natadul ti tulang iti rupana, ken ti kabkabbaawna. Arigna lumsot dagiti nauneg a matana. Adda latta agas-asuk a binilot nga ip-ipiten ti pasiraw-at ken tammudona nga agpadpada a ngumisngisiten ti kukoda.

Kasano daydiay, kunam? He-he. Isu pay ket ngata ti nakadagdagan daydi Anti Saming a natay, wenno nagkammaulawanna.

Diak malagip ti sungbat daydi tatang, ngem diak ketdi malipatan ti kalab-ay ti panangawatna iti diaya ti abiratna. Ammona ngata ti sinab-ok daydi.

Agkarkarupa daydi Angkel Irid ken daydi Insan Boni. Dakdakkel la ti timek daydi Insan Boni, ken nabumbuntog nga aggunay. Nabuntog pay nga agtulid dagiti matana.

Daydi Insan Itok ti naal-alisto. Nagargaraw pay dagiti matana a kasla kankanayon nga agsapsapul iti siblokanna.

ALISTO A NABANGON ti balaymi, ta binutong dagiti sangakaarrubaan a tinagnawa. Adda nagsigit iti bulo a pinagtalebda, adda nagsigpit iti pan-aw a pinagatepda, adda pay nanglaga iti tinidtid a kanser. Adda payen nagidonar iti manok a pinartida. No lalausen ti manarita, apagkirem laeng, natarakin a nagtakder ti balay, uray no killo dagiti pasakuati a panulina. Adda payen abulogna. Atiddog ti agdan a nagsadag iti taguab a nayabay iti bangsal ti kosina.

Inimasmi man, ken ni Herman, ti nagtulidtulid iti tabla a suelo idi naisibeten dagiti tao. Naipalagip kaniak ti Dakkel a Balay daydi Tata Poro idiay Caparinasan. Saan a nagtagisim, ken saan a nara ti suelo, ken bulo laeng ti talebna, saan a diding, ngem balaymi ketdin a bukbukod!

Nangalaan ngata daydi tatang ti inggatangna iti masapsapul?

Naammuak idi agangay nga adda naawatna a bakpey iti panagsoldadona. Isuna laeng ta kaguduan sa kano laeng ti naawatna, no di man basbassit pay, ta nadamagna iti kinagiddanna nga immawat, nga insakibot daydi donia a nangipagna iti panagpensionda, ken ti pannakaalada iti bakpeyda, ti dakdakkel a parte ti inawatda.

Dakkel ti kaipapanan daytoy a balay iti panagrangpaya ti imahinasionko. Ditoy ti nangrugiak nga agbasa iti Bannawag. Tunggal agbasa daydi tatang iti kagatgatangna a Bannawag iti Mierkoles nga aldaw ti tienda ti Magsingal, addaak nga umip-ipig kenkuana. Kadagidi a panawen, saan pay a maisuro ti Ilokano iti eskuela isu nga uray no nalpasak iti maikamaysa iti daydi Pangasaan Elementary School idiay Surong, daydi ketdi tatang ti makunak a nangisuro kaniak nga agbasa iti Ilokano. No rugiannan ti agbasa, siputakon dagiti balikas a basaenna. Umuna a nadlawko ti panangbalikasna iti nga, a, ti ken iti.

“Apay a kasdisay, ‘Tang?” damagek no kua.

“Diak ammo,” kinunana.

Sinipsiputak lattan nga agbasa. Saan a nagbayag, siakon a mismo ti agbasa. Agrimrimat dagiti mata daydi nanang a nangbuybuya kaniak.

Kadagidi met a panawen ti kapades daydi tatang nga agbasa iti magasin a Silaw. Adu a sarsarita idi ugma ti binasbasana.

Adda daydi estoriana a diak malipatan. Diak ammo no nakapidpidutanna. Ngem nagustuak, isu a malagipko pay laeng. Maipanggep daydi iti Billit a Sirit. Isingitko man, naimbagto la nga estoriaenyo kadagiti annakyo...

Iti maysa nga aldaw a dandanin agtindek ti init, napanunot ni Sabas, ti ubing a pumapalsiit, ti mapan agpalsiit—sinaruno ni Luping nga asona—iti sirok ti narukbos a kayo. Pagaayat dagiti nadumaduma a billit ti agaayaw iti daydi a kayo ta adu ti pimmulipol a kanunong a nagaget nga agsabong ken agbunga iti kasla bunga ti mansanita.

Agur-uray daydi Sabas a pumapalsiit iti palsiitanna nga alimukeng ken kiaw. Magustuanna dagitoy a billit ta isuda ti kadadakkelan ken makaawis ti maris dagiti dutdotda. Dina pagan-ano dagiti adu a pitpiting uray naamoda ta nagbabassitda. Agsipsiput met latta ni Luping nga asona. Awan naurayna kadagiti ur-urayenna.

Pagammuan, adda nasinggit a timek a nangawag kenkuana.

“Hoy, ubing, ammok ti naganmo. Sika ni Sabas a pumapalsiit.”

Nagtalangkiaw daydi Sabas a pumapalsiit. Awan nakitana. Nagtaul ni Luping.

“Asinoka?”

“Siak ni Billit a Sirit.”

Nagtalangkiaw manen ni Sabas a pumapalsiit. Nagmurareg idi dina makita ti agsasao.

“Agpakitaka, no saan palsiitanka!” kinunana a mangrugin nga agduadua. Amangan no agtagtagainep ta awan met ti makitana.

“Hihihi! Muttalengka met gayam. Dinak makita ket nagdadakkel dagita matam!”

Nakigtot ni Sabas a pumapalsiit idi adda billit a nagkayabkab sa nagdisso iti sanga a nagruyag iti sangona.

“Siak ni Billit a Sirit!”

Nagmurareg ni Sabas a pumapalsiit.

“Sika? No pitpitingka met! Diak pagan-ano ti pitpiting! Alimukeng ken kiaw ti ur-urayek!”

“Saanak a pitpiting. Siak ni Billit a Sirit, kunak ngaruden... Apay, no nakitamon ni Billit a Sirit, dimon palsiitan?”

“Kayatmo ti matay?” insagana ni Sabas a pumapalsiit ti palsiitna. Pinalsiitanna ni Billit a Sirit. Natappaak ti billit iti puon ti kayo.

Pumanaw koman ni Sabas a pumapalsiit ngem nagsao manen ti billit.

“Apay, no napalsiitamon ni Billit a Sirit, dimon piduten?”

“Ne, daytoy a Billit a Siriten. Pinapalsiitan, pinalsiitan. Ita, papidut manen... ay!”

Sinutsotanna ni Luping, a nagtaray a nangpidut iti Billit a Sirit sana insungo ken ni Sabas.

Agsapul koma iti palsiitanna, ngem nagsao manen ni Billit a Sirit.

“Apay, no napalsiitamon ni Billit a Sirit, ken napidutmon, dimon yawid?”

“Sutil daytoy a billit, a!” nangudkod ni Sabas a pumapalsiit. “Pinapalsiitan, ay, pinalsiitan. Pinapidut, pinidut, ay! Ita, payawid manen!”

Ket inyawidna. Imbarsakna iti suli. Binambantayan ni Luping, a kasla agur-uray iti bilin.

Ngem nagsao manen ni Billit a Sirit. Inulitna dagiti immuna nga imbagana.

“Apay, no nayawidmon ni Billit a Sirit, dimon idutdotan?”

Makaipalpalladawenen ni Sabas a pumapalsiit.

“Pinapalsiitan, pinalsiitan. Pinapidut, ay... pinidut. Pinayawid, inyawid. Ita paidutdotan manen!”

Ket dinutdotanna. Sakbay a maidissona, nagsao manen ni Billit a Sirit.

“Apay, no nadutdotamon ni Billit a Sirit, dimon partien?”

Nagmurareg ni Sabas a pumapalsiit. Makapekpekkelenen iti billit. “Sutil a talaga daytoy a billit, a! Pinapalsiitan, pinalsiitan. Pinapidut, pinidut. Pinayawid, inyawid. Pinadutdotan, dinutdotan. Ita, paparti manen!”

Saan koman a tungpalen ni Sabas a pumapalsiit ti bilin ni Billit a Sirit. Ngem nagsao manen ti billit.

“Apay, sadutka? No kunak a partiennak, partiennak!”

Mangemkemkem ni Sabas a nagtungpal. “Maminsan pay nga agsaoka...”

Ngem nagsao manen ti billit. “Apay no napartimon ni Billit a Sirit, dimon tunuen?”

Makailuslusakenen ni Sabas iti billit. Inaronanna ti dalikan sana insarabasab ti billit.

“No natunomon ni Billit a Sirit, dimon sidaen?” kinuna ti billit sakbay a nakatakder ni Sabas a pumapalsiit.

Nagtanabutob ni Sabas. “Pinapalsiitan, pinapidut, pinayawid, pinadutdotan, pinaparti, pinatuno, ita...” Ket namimpinsan nga insubona. Naimasan, nagtig-ab, ket inyuldagnan iti duag. “Awan itan ti mangmandar kaniak!” Kasta unay ti atiddog ti isemna.

Maal-alanan ti ridepna idi nasinga: “Apay, Sabas a pumapalsiit,” ket inulitna dagiti immuna a bilinna, “no nasidamon ni Billit a Sirit, dimon ipugiit?”

Nabaringkuas ni Sabas. Nagkibor ti boksitna. Nagtaray a nagturong iti kasabaan, a sinaruno ni Luping, a nanguray iti panagpugiitna.

Ket naggibus ti pakasaritaan ni Billit a Sirit idi makariing ni Sabas a pumapalsiit...

Maysa laeng ni Billit a Sirit kadagidi adu nga istoria daydi tatang. Kasdiay no aginana iti nagkaadu a pinusposna iti nagmalem.

Ket daytoy sumaganad ti bunga ti anusko a nagdengdengngeg: bimmaknang ti imahinasionko!

Iti naminsan a panangidisso daydi tatang iti baro a kopia ti Bannawag, sinublatko a binasa—nasayudak idin nga agbasa iti Ilokano. Adda nabasak a pakaammo ti maysa nga agparpartuat iti lente. Isurat ti padas iti panangusar iti partuatda ket patulodanda ti nagsurat iti nasao a partuat.

Nangsuratak, iti parparbo a padas. Impabasak iti daydi tatang, sako pinaibuson. Ket agpayso, nakaawatak iti lente—isuna laeng ta adda littik iti bakrangna!

Ti ay-ayatko idi, a, ket napalalo! Agasem, uray kaskasano, umuna a sinuratko daydi a naikkan-pateg!

Ngem no kasano ti ragsakko idi, nadlawko ti nalalaus pay a ragsak daydi tatang... ken daydi nanang. Nakalawlawa ti rungiitda, ken nakarimrimat dagiti matada.

“Lalaingem, barok,” kinuna daydi nanang. “Sika ti mangilalaem kadakami ken ni tatangmo,” inaprosanna ti tianna, a sinaruno ti panagalidukdokna. Intarapnosna a kinuso ti buokko idinto a sumapsapideng ni Herman iti saklotna.

Daydi Insan Ansit? Adda la iti suli nga agtungtung-ed ken aggilgilab a mangbuybuya kadakami. Malagipko man ita, isu ti ad-adda a patudonen daydi tatang kadagiti babassit a maitulongna. Awan nadlawko a panagkitakitna nupay matiltiliwak ti panangkitkitana kaniak no dadduma. Masansan nga adayo ti nakaiturongan dagiti matana bayat ti saggaysa a panagtungtung-ed ken panaggilgilabna.

“Dandanin ti panagpapailista ti agbasa,” timmangad daydi tatang iti sallabawan. Kunam pay, sinipsiputak ti tunggal tignay daydi tatang. Nagkiremkirem. “Sumrekkanton iti maikadua dita San Isidro...”

Tinaliawko daydi Insan Ansit.

“Sika laeng,” nasiputannak daydi tatang. “Tulongannak ni Ansit ditoy...”

Inggatangannak daydi tatang iti kammadangko, bakia, kunada no dadduma. Diak pay idi nakakitkita iti sapatos. Palloka ti us-usaren daydi tatang.

Kinuyognak daydi tatang iti San Isidro Elementary School. Maymaysa idi ti eskuela nga agpaay kadagiti ubbing ti Abbarit, Saoang, San Isidro, ken diak malagipen no adda pay sabali a barangay.

Tallo dagidi mangisursuro idiay San Isidro. Dagidi Maestra Erpi, Josefina Gorospe, ken daydi Maestro Felipe Villa a Head Teacher. Sagdudua a klase ti isursuro dagidi Maestra Erpi ken Siping. Maikalima la ti iggem daydi Maestro Ipi. Damagko man a nagturpos la daydi Maestro Ipe iti maikanem ngem kadagidi a panawen, nangaton ti maikanem ket mabalinen a mangisuro ti agturpos iti kasta a grado.

Natingra pay la iti lagipko ti napasamak iti umuna nga aldaw ti klase.

Nabaked ken buringetnget ti nakatugawko. Baldo ti naganna. Kanayonnak a kariten a makidinnugal iti lapis; uso idi ti dinnugal! Nakitak a nagadu ti dugal ti lapisna. Dua a klase ti lapis idi. Maysa ti amarilio a Mongol, ken sabali ti nabaked a nangisit.

Diak inkaskaso daydi Baldo. Ngem pinilitnak. Inagawna daydi lapisko a Mongol. Naginnagawkami. Iti panangagawko iti lapisko, ti kanawan a tammudok ti nadugalan. Ti imasna, inramramannak a binaut daydi Maestra Erpi. Diak nagpulong kadaydi tatang ta sangkabilinna a saanak a makiringringgor ket diak kayat ti maungtan. Agingga ita, adda pay la nangisit a kasla tato iti asideg ti kukok a nakabatian ti tahar daydi lapis... Komusta ngatan daydi Baldo?

Umuna a piglat!

Adu ti padasko iti panagbasak idiay San Isidro Elementary School. Denggem...

Iti oras ti recess, no awan ti paaramid ti maestra, pambaranmi ti agaayam iti kalsada a ruar ti alad ti eskuela.

Adda daydi kaeskuelaak a Desiderio Biorje ti naganna. Asideg ti pagsanaan ti yan ti balayda; nalipatakon no ania a barangay idi.

Iti kalsada a ruar ti bakud ti eskuela, adda naipaunnat a kapukpukan a sanganayon a kawayan. Agtugtugaw daydi Desiderio a mangbuybuya kadagiti agkikinnamat a kaklaseanmi.

No ania ti naknakanko, binagkatko ti murdong ti kawayan sako inibbatan. Naisaltek a napadata daydi Desiderio. Sakbay a nakamatannak, nagtarayakon a simrek iti klasemi.

Mamindua nga agudaudkami a mapan iti eskuela. Agawidkami iti aldaw a mapan mangaldaw, sakaminto manen sumrek iti leppas ti pangaldaw. Ngem kasla awan babannoganmi idi. Dimi sinamsamir ti adayo a pagpagnaenmi. No dadduma, pumurikami iti unas a malabasanmi, wenno agparut iti 'kamas wenno singkamas no kasdiay a mabisinkami iti panagaawid iti malem.

Adda grupomi idi a taga-Abbarit. Adda met grupo dagidi taga-Saoang. Anastacio Oandasan ti kadakkelan iti grupomi ket isu ti uluulomi a taga-Abbarit. Diego Kilit ti pangulo dagidi taga-Saoang. Daydi met Diego ti kadakkelan ken kabakedan kadagidi taga-Saoang. Kanayon a kasla tumangtangad daydi Diego ta sumirsirip dagidi matana. Naginawanda kano iti apagbingngi a bunga ti kamantiris wenno damortis.

Idi panawenmi, masansan ti kinnarit no kasdiay a panagaawid. Idi kuan, agiinnuborkamin. Kumaykayakayak ta diak kayat ti mairamraman. Iti naminsan, sakbay a makadanonkami iti Caparinasan nga inipit ti lipit iti kanigid ken ti panglintegan a mapan iti Abbarit iti kanawan, nagbinnara dagidi Diego ken Tacio. Dakdakkel daydi Diego ngem saan nga inatrasan daydi Tacio.

Iti panagrupakda, maab-abak daydi Tacio, a, ta basbassit ngarud. Ngem idi kuan, rinakepna daydi Diego sana nagbitinan a nagngarietan a kinagat ti bibig daytoy.

“Ahay! Ahay! Ahay!” nagsawaw, ken nabistrad dagidi kirriit a mata daydi Diego a nangiduron iti daydi Tacio. Nagaruyot ti dara iti ngiwatda idi aginnibbetda.

Nagdadalagudogkamin a nagtataray! Nabati daydi Diego a nakamasngaad a mangap-apput iti ngiwatna ken at-atibayen dagidi kakaduana. Mangipangpangtada, ngem nageskapikamin a nagpadaya iti panglintegan. Dimmagaskami a nangpuri iti us-osenmi a banila nga unas; pimmarut iti 'kamas dagiti dadduma.

Malagipko met, a tunggal sardam a panangpalpalabasko kadagiti libromi iti eskuela, umay umap-apiring daydi Insan Ansit ket nakaul-ulimek a mangtantan-aw iti basbasaek; tiptipdenna ti aggilab ken agtung-ed.

ITI ARINUNOS TI Mayo ken serserrek ti Hunio, agkakukkakoken dagiti kakok a mangipalpalnaad iti panangrugin nga agtinnag dagiti tinukel ti tudo nga iti damo, saggaysa nga agarasaas iti pan-aw nga atep, kalpasanna sumaruno ti nadagsen a bayakabak ket iti sirok ti sagumaymay maparnuay dagiti abut-abot ket dagiti pamusian, sumapsapidengda iti abulog a pangkepkepkepanda kadagiti piekda... Magustuak a buybuyaen dagitoy a paliiwko idi.

Kadagiti pay-as ken kinelleng iti sardam, sanen nga agpakaturog dagiti agdudueto a garakgak dagiti tukak, bat-og—battubattog, kuna ti dadduma—ken pilat kadagiti kinelleng ken pay-as.

Kalpasan ti pakpakauna ti nepnep, agpessa dagiti abalen kadagiti rengngat ket agtitipkelda kadagiti bulbulong dagiti kariskis ken dadduma pay a narangpaya a sanga a pagbangabangaan dagiti nagpessan a nalabaga nga abal-abal, wenno dapuen nga arus-aros.

Mangisagana idi daydi tatang, kas kadagiti dadduma a kaarruba, iti pagsuobna nga arutang a naimuntar iti murdong ti atiddog a kiling wenno bulo. Sakbay a sumipnget, kumuyogkami a mapan agsuob iti abal-abal. Naimas a maikirog iti suka ken asin. Mangpilikami idi nga ubbing iti singdananmi iti panait ket imuntarmi iti naggawangan a lata ti sardinas wenno gatas. No agtayab a manglawlaw iti lata, arigna nasam-it a musika ti parnuayen ti tugtugtog bayat ti pananglawlaw ti abalen wenno arus-aros iti lata.

Maysa pay a nakallalagip. No kasdiay a nangrugin ti matutudo, agtubo dagiti uong iti sirok ti kinawayanan, wenno iti babaet dagiti kayo. Uppat ti malagipko a kita ti uong. Uong-gadu ti kabangluan ken paborito dagiti mangnguong. Ti uong-billit ti arigna immittip ket maay-ayoka nga agparut. Ti uong-bunton ti manmano. Adda pay uong-a-nagsingsing. Awan ti agsidsida iti nagsingsing ta adda kano sabidongna. Adda pay gayam maysa, ti laplapayag wenno kuditdit a kumkumpet iti puon ti kayo. Agiinnunakami kadagidi Insan Ansit ken Erwin a rummuar ket arigmi idi iti aso a saep a saep a pangtuntonanmi iti yan ti rimmuong dagiti uong. Wen, adda naisalumina nga asep dagiti uong. Naimas ti uong a sagpawan iti bulong-paria ket mamutittitkami nga agarub-ob iti digo!

Iti dayta met a panawen ti panagruar dagiti andidit ken kulintaba. Kas kadagiti tukak, makaduayya met ti uni dagiti andidit a kumkumpet kadagiti sanga ti sua. Dagiti kulintaba, arigda iti napino a bitbituen nga agruar iti sumipnget. Magustuak ti panagkiremkirem dagiti kulintaba iti sallabawan. Sidsiddaawek idi no nangal-alaanda iti rimatda.

Kaimnasan ti rikna a gubuayen ti kasla awan sardayna a bayakabak a tumarakatak kadagiti bulong iti sinabaan iti amianan ti balay. Nakaim-imas ti agkukot nga agpadaga ket diak la ketdi kayat ti bumangon, nangruna no iggemkon ti kopia ti Bannawag nga ulit-ulitek a basaen.

Iti maysa a Sabado nga adda pay la arbis kalpasan ti mano nga aldaw a nepnep, imbaonnakami daydi tatang a mangruot. Duakami iti daydi Insan Ansit. Agpambarak koma ti kunak ngem ingguyodnak daydi kasinsinko.

“Dikay' agbaybayag,” imbilin daydi tatang iti abay daydi nanang a mangsarsarapa iti tianna. Sikogna idin daydi Tessie. “Dikay' agringringgor.”

Nagannangaak ket nagkapote daydi Insan Ansit ta isu ti nagsakbat iti kuribot. Nagkallugongkami iti payabyab. Saggaysakami iti kumpay.

Nagsapulkami iti naraber a tambak a pagruotanmi.

“Dar’sem tapno makaawidta a dagus!” indagdag daydi Insan Ansit.

Ngem imbumbuntogko. Pampanunotek ti pangtedko a basaen. Di pay nagudua ti kuribot. Gapu ta diak mangikaskaso, kinatosannak! Nasaktanak. Nagtartarayak a nagawid. Nasakit ti nakemko ta awan pay ti nangsagsagid kaniak. Uray dagidi tatang ken nanang, diak naramramanan ti imada. Siak kano ti kasingpetan nga ubing iti lubong! Kasta unay ti panangipatpategda kaniak. Isu nga inkeddengko ti agpulong. Nangnamnamaak a bauten daydi tatang daydi Insan Ansit.

Ngem baliktad ti ninamnamak!

Agpada a pinanabsiit daydi tatang iti nagibellatan ti lakkomi. “Sangkakunak a dikay' agringriggor!”

Ti saniitna, aya, inngarietko pay! Nagtartarayak a simmapideng iti daydi nanang a mangsarsarapa iti tianna. Kasla saan a narikna daydi Insan Ansit. Saan a nagsangit, ngem nakasaksakit ti kusilapna kaniak ket ad-adda a nabullad dagiti matana ken nagtatarastas ti tung-edna.

Daydi ti damo ken naudi a pannakaramanko iti ima daydi tatang.

Ngem daydi metten ti naudi a pannakakitak iti daydi Insan Ansit idiay Abbarit.

Saanmin a nariingan iti kabigatanna.

Nasiputak ti napaut a panangibambansag daydi tatang iti panagkitana iti adayo iti kabigatanna, ken kadagiti simmaruno nga aldaw. Maamirisko ita, a nalabit a pinampanunotna ti karina iti daydi Angkel Marcos wenno Doro, a dina panangbaybay-a iti daydi Insan Ansit.

Nadamagmi idi agangay a napan daydi Insan Ansit idiay Panay-ogan. Pinagpagnana ti agarup dua a kilometro a nagpa-Bacsil, sa mano a kilometro a nagpa-Cabugao, sa tallo manen a kilometro a nagpa-Panay-ogan. Agasem ti bannogna a nagtaklay? Immapay met la ti asik kenkuana.

Ti dakesna, idi awanen, sisiakon ti napan nangruruot no kasdi a bakasion. Numona ta saan laengen a daydi Ulandis ti inruruotak. Nangala pay daydi tatang iti kabalio nga alasan. Siak payen ti nagiwaywayway. Pumigpigsa idi ti panaggatang-pannakisinnukat daydi tatang iti baka, kabalio, wenno nuang, ket naturtoranak nga agpastor no bakasion ken no sumangpetak nga aggapu iti eskuela.

Lima a piglat ti nabati a pakalaglagipak iti kaawan daydi Insan Ansit.

Iti naminsan a panangruotko kadagiti tamtambak, nga usarko ti kumpay, nagudagodak ti kanawan a kikitko! Nagngarietak iti sakit—no malagipko ita, kasla marikriknak pay laeng ti ikakagat ti giritgiritan a tadem ti kumpay! Diakon nataw-an ti piglat; adda pay laeng!

Nasunotan daydi a gudagod ti kumpay! Ti pattungaganko ti kinagat ti salbag a kumpay! Nakaro daydi ta kinnanna daydi puon ti kukok, isu nga agingga ita, pisi ti ikukuak a pattungagan.

Simmaruno ti pasiraw-at. Saanen a nasakit, kunam, ta nasanayakon a makumkumpay, ngem agngarietak latta no malagipko.

Sa ti tammudok. Di kad’ kunak a nadugalan ti asideg ti kuko ti tammudok? Iti naminsan a papanko panangumpitis iti lakub iti amiananmi, iti panangsintawko iti nabulong a sanga ti kumpitis, kimdias ti buneng ket kinnanna ti tuktok ti buko ti tammudok iti asideg ti gemgemko. Nagaruyot, a, ti dara, ania koma pay!

Ti naudi, daytoy... Saanak nga agang-angaw! Dakkel ti piglat iti tuktok ti tanganko iti naminsan a panangpukanko iti maysa a sanga.

Dagita a piglat kadagiti lima a ramayko ti ebidensia ti kinaarrabisko!

No malaglagipko daydi Insan Ansit, nagdakkel ti babawik. No diak nagpulong idi iti daydi tatang, saan koma a pimmampanaw daydi kasinsin nga Ansit ket nalabit nga awan koma dagitoy a piglat!

(Maituloyto)

Napalabas a paset: 1 | 2 | 3 | 4

Magatang ti Bannawag kadagiti sukiyo nga aglaklako iti pagiwarnak ken magasin.

Para iti subskripsion, ag-email iti [email protected]. Para iti dadduma pay a detalye, kontaken ti Circulation Department iti 8527-8121 Loc. 369, wenno iti CP No. 09567620852.

Mabalin pay a magatang ti Bannawag iti

Shopee: http://bit.ly/Bannawag-Shopee

Lazada: http://bit.ly/Bannawag-Lazada

Para iti digital a kopia:

PressReader: http://bit.ly/3n83kNQ

Magzter: http://bit.ly/407pazG

Para kadagiti kompleto a sarita, nobela, daniw, salaysay ken dadduma pay, bisitaen ti opisial a website ti Bannawag iti https://bannawag.ph

Laglagipenyo koma met, kakailian, nga ag-join/i-follow (ka)dagiti official a social media account/page/group ti Bannawag,

iti Instagram: https://www.instagram.com/bannawagmagazine

iti Twitter: https://twitter.com/BannawagMagasin

Facebook Page: https://www.facebook.com/BannawagMagasin

Facebook Public Group: https://www.facebook.com/groups/bannawag.magazine