Sarita ni ROY V. ARAGON
Naipablaak iti Hulio 4, 2011 a bilang ti Bannawag
When I am with you, we stay up all night,
When you're not here, I can't get to sleep.
Praise God for these two insomnias!
And the difference between them.
-- Rumi
NALUKAG ni Dama Vida Evaristo iti natimudna a naigiddato nga iriag. Ginuyodna ti puraw nga ules a naalus-os iti sakaananna ket inyarpawna nga imbegkes iti malammin a bagina. Dimmur-as iti kama, nagsanggir iti headboard. Kinuridemdemanna ti nakalukat a TV a mangyal-alinaga iti replay ti laban da Bernard Hopkins ken Jean Pascal; maab-abaken ni naub-ubing a Pascal ket awan arindenggan kadagiti agbuybuya a maayatan la unay ta uray duduoganen no ar-arigen iti lubong ti boksing, ta uppat a pulo ket pitonan, naipaneknek pay laeng ni Hopkins ti tangken ken tibkerna.
Pasado alas kuatro gayamen iti parbangon, kas ipakpakita ti oras iti screen ti TV. Nalpasen 'tay buybuyaenda a pelikula iti Cable TV, boksing ti simmaruno. Sa ti dumaanen a pelikula a Tagalog a pagbidaan da Ryan Agoncillo ken Precious Lara Quigaman. Tear jerker ti pelikula ket dida itay nalapdan ti napalua, nagibit pay ketdi a talaga ni Sad ta naka-relate la kano unay daytoy iti karakter nga inakem ni Ryan—ti maysa a loner nga scriptwriter nga abalbalayen ti rikna ken ay-ayatenna. Wen, ta maysa met a mannurat ni Sadiri Villamor, maysa kadagiti kangrunaan ita a kontemporario a mannaniw nga Ilokano. Ket, wen, kas iparangarang pay ti pili daytoy a birngas, loner met laeng, a gagangay iti kaaduan a writer ken artist. Naayat iti ulimek. Iti panagmaymaysa. I'm Sad but I'm not sad, kunkunana. Sadness is not loneliness. Mail-ilaak la a naynay ngem saanak a malidlidayan. I need to be lonely, kayatkot' agsensennaay tapno maikkak iti naan-anay a rikna dagiti daniwko a maputar iti kangitingitan ti sipnget ti rabii. My longing is my joy. My sadness is my happiness.
Napaisem ni Dama Vida a nangkita ken ni Sad a narnekan a nakadata iti abayna, ti lamolamo ken nakapumpuner a pakabuklan daytoy. Sika ti leddaangko, nagtalukatik iti kaungganna, ngem sika met ti kakaisuna a ragsakko. Inam-amloy ket pinirpiritna ti atiddog, apsay ngem napakulot iti apagbabassit, nakangisngisit a buok ni Sad a nagwakray iti pungan, impinaspinasna daytoy iti luppona ket nakinaig kadagiti kebkeb a muldotna. Kenka a napasagak, O Liday, sika a sennaay ti nayamen a rabiik, dimges iti riknana ti daniw a kapputar la itay ni Sad, ngem kenka a nagungarak, O Biag, sika a mutiak ti amin a rabiik. Inyar-arasaas itay ni Sad dagita a linia kenkuana, iti piditpiditna, iti nakabarbara a sang-aw daytoy. Simriam iti kudilna ti panagpinnamagada itay iti lua babaen ti napipino nga agek, itay inel-ellekanda met laeng ti bukodda nga ibit a ginubuay ti buybuyaenda a pelikula. Anian a nag-corny, aya, anian a kina-corny-ta, emo la unay metten, kunada. Anian, ngem nagsam-iten, aya. Ket inibusda met la ti bukodda a lua. A sinuktanda, kalpasan a nagdakdakiwas pay dagiti agekda, iti nagtibnok a ling-et. Agingga a nailibayda, inupal ida ti sam-it. Napaisem manen ni Dama Vida. Dita turogan daytoy a rabii, kunkuna ni Sad itay sardam, kukuata ti tunggal rabii. Ay, ta nairidepta met, tinagikukuanata ti rabii! Napaayek-ek a nangam-amloy itan iti muging ni Sad a kas ‘tay mangpaturog iti ubing.
Bay-am a Yebkas Dagiti Sabong
Nagintek ti imatangna iti timpuar a news ticker nga agkarkarayam iti baba ti TV screen. Oh, no! naipigsana. Agpayso ngata? Kasla lalo a naglammin ngem dina magaw-at iti lamesita iti bangir ti kama ti remote control ti airconditioner tapno ipakapsutna koma ti pugso daytoy. Inyet-etna ketdi iti bagina ti ules. It could not be, Lord, save us. Ginunggonna iti apagapaman ti abaga ni Sad.
Agriingka man, kitaem man daytoy. Babe?
Nakapsut nga areng-eng laeng ti insungbat ni Sad, nagsikig daytoy ket sikikidem, inyarinsawadna nga inrakus ti takiagna ken ni Dama Vida sa insap-alna ti sakana. Nagngaretnget pay daytoy a nangituloy iti ridepna.
Ne, ay, ta... Agriingkan, ‘la. Rinakus ni Dama Vida ti ulo ni Sad, binay-anna a maukas ti begkesna nga ules, ket minalditanna iti babassit nga agek ti rupa daytoy. Apagdennet, apagsultop, agdardaras—iti pangrakaben a muging daytoy, iti pamuskolen a kiday daytoy, iti kelleb ti tsinito a mata daytoy, iti panundirisen nga agong daytoy, iti pingping daytoy, iti barbas daytoy, iti nakersang a timid daytoy, iti iming daytoy, iti pangingpisen a bibig daytoy. Kitaem man, kunak, daydiay damag iti TV… Ngem areng-eng latta ti sungbat ni Sad ket intuloy ni Dama Vida nga inagkan, itan iti kanigid a lapayag daytoy, iti naaritosan iti bassit a briliante a piditpidit, insublina iti muging, kiday, mata, agong, pingping, timid, bibig, iti kanawan a lapayag. Agriingkan, bigaten, ne... inyar-arasaasna iti nabara nga angesna.
Naanat nga induronna nga impadata ni Sad ket rinukobanna nga inagkan ti tengnged daytoy, ti karabukob daytoy, nagpababa iti barbon iti nabayog a barukong daytoy, kadagiti namsek ken natangken a piskel daytoy, iti nabaneg a kanawan a takiag daytoy a nabatekan iti nagkikinnawiwit ken nagsisinnuksok a namamaris a tribal ken floral a tattoo. Imbaybayagna ti agekna iti nabiit pay a naglunit a batek ti sabsabong ti dama de noche nga agpangato iti nasabang nga abaga daytoy. Babe, agriingkan, ‘la, ne, umn!
Nagkulagtit ni Sad a nagareng-eng. Annayko, an-anuennakon, annanay! Nagbalin a di maipakdem a kinnit dagiti babassit nga agek ni Dama Vida. Nagmulagat itan ni Sad. Namurmurayan iti nasam-it a saem. Sinubadanna dagiti agek ni Dama Vida iti maymaysa ngem napaut, iti ngiwat. Aswangka, kinuna daytoy idi mauma a mangung-ungngo ken ni Dama Vida. Ala, ngarud, sidaennak, ibusennak, agumaka, my darling vampire. Nagellek ni Sad, ket lalo a simmingkit dagiti matana a kasla kanayon a makaturturog ken limnek dagiti agsumbangir a kallidna iti kakarkartia a pingpingna.
Nagkatawa iti nalag-an ni Dama Vida, agrimrimat dagiti pannakelen a nagngisit a matana a nakurimatmatan iti pumarparintumeng. Sisipek ti nasam-it nga ayatmo, diak kauma, ta di met maibus, aya? Kitaem man dayta news flash dita TV, ne.
An’a a news? Kinuyepan ni Sad ti TV. Ne, addayta, unanimous decision, nangabak gayamen ni duduogan a Hopkins! Ti ket laingnan! Ti ket suertenan! Inawidna ti ulo ni Dama Vida nga impapungan iti labus a barukongna.
‘Ta news ticker, agpayso ngata dayta? Mabutengak, diak kayat nga adda gibus. Kayatko ti agbiag pay iti naunday, iti dennam.
Inam-amuy nga impalikud ni Sad dagiti nginabras ti buokna a nagsagmuy iti rupana idinto a sinarinipna ti agsublisubli a news ticker. WORLD ENDS ANY HOUR TODAY AS PREDICTED... END OF THE WORLD PREDICTION IGNITES PANIC AMONG FANATICS AROUND THE GLOBE... DOOMSDAY PROPHET SAYS HIS COMPUTATION SCIENTIFICALLY 100% ACCURATE... HOW TO SURVIVE THE APOCALYPSE... REPENT AND BE SAVED, SINNERS TOLD....
Maamakak man. Ita kan' nga aldaw dayta, ania man a kanito ita.
Ahu, patpatiem dayta a bagtit nga engineer, aya! Nagayek-ek ni Sad a nanggaw-at iti remote control ti TV, iniddepna daytoy sa inawidna a kinepkepan ni Dama Vida, inam-amloyna met ti atiddog ken panguloten a brownish a buok ti kaayan-ayatna. Padak a bagtit, kunak koma. Imbag la kaniak, a, ta mannaniwak nga agbagtit, ngem isu saan, isu a di nakappapati ti lawlawatenna. Adda man prediction-nan idi 1988 ken 1994 a kastan. Actually, ti mapasamak kan’ iti Mayo 21, 2011, a 22 itan ditoy, ket rapture. Maipalangit dagiti napili a maisalakan. Into pay la Oktubre 21 kano ti talaga a destruction ‘toy managbasol a lubong.
Mabutengak latta. Who knows? I’m afraid to die today wenno inton October or any time in the near future. I’m yet so young, we’re yet too young, to die. Immudumodna ti rupana iti barukong ni Sad. Inyirutna ti kayetketna ta aglammin manen. Nakabarbara ti bagi ni Sad, kasla beggang a pagadawan iti segged a pangaron iti nakusep a sungrod.
Why afraid to die? Naman ket kanibusanan itan ti lubong ket addata met ditoy ita a nagmaymaysa! Inag-agkan ni Sad ti buok ni Dama Vida, sinaysay-upna ti kail-iliwna unay nga ayamuom a bangbanglona kadagiti kidem a rabii ti panaglamlamayna kadagiti no dadduma ket kigaw nga imahen ken metapora dagiti agpaspasanaang a daniwna. Samsam-itek ti matay uray itan ta addaak iti dennam. Wen, anian a pannakairanrana, aya. Diak nalagip nga ita gayam dayta a prediction. Ita nga aldaw a bukodta. Diak kabuteng, ta addaka ita a mismo a kakepkepkepko, ne. Saannata itan a mapagsina pay uray ni patay. Uray bumtaken ti lubong ditan agsina. Iti distant future, masarakanto dagiti intergalactic archeologist, or whatever they may be called, ti agkatangkatang iti universe a fossilized remains-ta a nagkinnayetket iti nakair-irut a kas ita, ne. Nagpinnigket, solidified like a diamond by that cosmic blast, because we are pure elements forged by the universal catalyst of all things, which is but love.
Ti la sasawem, into ket no pumayso! Insagidsagidna ti natundiris nga agongna iti riting iti barukong ni Sad. Ngem, wen, samsam-itek met ket ti uray maungaw uray itan ta addakat’ dennak a kabukbukodanka. No adda rapture ita ket maysaak a mapili a maipalangit, diak kayat ti mapan no dika kadua. Ta aniat’ serbi ti agbiag iti langit nga agnanayon no awanka met? Aniat’ serserbi ti agnanayon a ragsak no awanka a lidayko, my Sad, my sadness? Certainly, awan ti agbiag a naynay a naragsak, abnormal no kuan no awan ti liday. Ne, kita’m man ket mannaniwak sa metten. Your madness is contagious, sika a mad poet a kas kunkunam!
Amin met ket mannaniw, saanda la a nadebelop wenno dida pay naduktalan ti natural a talentoda. You’re one, biagko, definitely. Ket kustoka, awan pudpudno a ragsak no awan ti liday. Ken saan a pudpudno a mannaniw ti saan a makapadas iti kinabagtit. A little madness, or lots of it, brings out real poetry, it sets forth aesthetical sanity. Beauty and madness. Love and madness. Agkakadua dagita. Ket dagiti laeng pudpudno a mannaniw ti makaammo ken makapaneknek iti pagdudumaan dagita. A mad poet in love, especially. Madness is bliss. Madness is freedom. Just as love is.
Ay-ayatenka unay-unay, biagko, my babe, my Sad...
Patpatgenka unay-unay, my babe, my Vida, my joy...
Uray matayak itan, uray matayakon, itan a kadennaka a kabukbukodannakon... Nagsaninglot ni Dama Vida, immudumodna ti dina malapdan a luana iti barukong ni Sad.
Babe... Apayen, apayen? Ngem, wen, matayta ita, biagko. Urayenta ngarud ti kanibusanan ti lubong any minute from now. Wen, matayta koma itan, ita a kabukbukodanka manen. Ditan agsina pay, didatan mapagsina pay... Nagsaninglot ni Sad, pinis-itna ti luana iti suksok ti makaapiang, makailuod a buok ni Dama Vida.
Apay ngamin a nasarakanka pay laeng, aya? Apay ngamin nga ita la nariknak ti kastoy? Ket apay a kenka pay? Ita a saanak a nawaya, itan a saanakon makawaya pay. Itan nga agbasbasolak. Itan nga agbasbasolka. Itan nga agbasbasolta.
Ket siak ketdin? Apay a nasarakanka pay laeng? Apay a sika la ti nakariknaak iti kastoy? Must we blame destiny? Must we blame love itself? Siak, saan. Awan pabpabasolek. Awan ti basol iti amin kadagitoy, awan. Awan ti nagbasol. Awan ti agbasbasol, awan, biagko. Saan a krimen ti agayat iti napudno. Ti panangilibak ken pananggudas iti pudpudno a rikna, iti pudno nga ayat, ti pudpudno a basol. It’s a pity a saan a maawatan ken maawat daytoy dagiti establisado a sistema ken tradision ken kultura daytoy a daan a lubong. It needs to be destroyed, nasken nga aggibusen daytoy a lubong tapno mapabaro ken mangabaruanan. This world deserves destruction, saan a gapu kadagiti kunkunada a managbasol a pinarsua ngem gapu ta daytoy a lubong isu a mismo ti managbasol. God is love and this world doesn’t deserve God anymore. Let there be a new world full of and ruled by love. Ammok nga addatanto kadayta a baro a lubong where we are destined by love to live forever.
Biagko, I love you, I love you, I love you! Bay-am nga sangitak daytoy nga ayat, matayak la koma itan... ta iti patay ngarud nga adda talna ken wayawaya... Dimmegdeg ti saning-i ni Dama Vida, nayegyeg ti abagana iti dina masarkedan a saibbekna.
Ay-ayatenka unay! Ayna, apo, aya, kayatko a saanen aggibus daytoy a rabii, daytoy a parbangon, daytoy nga aldaw. Ngem no kanibusanan itan, let it be, so be it! Come what may, come what may. No matter what, no matter why, ag-survive-ta, agbiagta latta gapu ken ni ayat—maigapu laeng ken ni ayat... Inyangad ni Sad a tinapaya ti rupa ti ay-ayatenna. Nalayus daytoy iti lua. Dama Vida, Dama, Damak... Biagko... Mutia ti rabiik... Ay-ayatenka... Patpatgenka... Iti agnanayon... Iti agnanayon... Ket idinto nga aglulua met, rinugian ni Sad nga agkan a pamagaan dagiti lua ni Dama Vida idinto a yar-arasaasna dagiti bumarbara manen a balikas ti kabarbaro a daniw a putarenna, putarenda, on the spot.
ALAS TRES tres iti parbangon ket siririingak, Daniw, ket saan laeng a naatap no di ket awan ita ni turog iti lubong. Wen, sisiak iti ikut ti nasalemsem a parbangon nga amin ket nargaan iti nasam-it nga inda panagtagtagainep kadagiti sumngay namamaris a bigat ken naparabur nga aldaw. Nakariingak ket agtalinaedak a siririing tapno bukodak ti ulimek. Kinaulimek nga uray la manglapunos iti amin a kaunggan ken nakem ket kasla mangkunes ken manggelgel, mangwarawara iti amin a panunot, mangdingpil iti amin a rikna, mangbekkel iti amin a puot, mangpipikel iti amin a panagrikna a kas man iti daytay anestesia a mangbibineg iti maparut a dadael a ngipen ket kalpasanna, maparigat, magagara a matudoktudok ken masukilsukil, ket mabati nga agdardara, lumlumteg iti saem, apges, panaas, ken ut-ot, ti nakakaasi a gugot.
Kinabagtit! Tinakderan ni Sadiri Villamor ti sangsanguenna a puraw a MacBook Air a pagsursuratanna iti nawara a lamisaanna iti daytoy pangileten (a pinailet pay dagiti agkaiwara a liblibro, a dina met masangon nga isangalan iti shelves, ken frames dagiti reprint a Van Gogh ken Dali ken Matisse ken Klimpt a dina ammot’ pangibitinanna) nga studio-type a condo unit a taengna ditoy siudad, nga umok pay itan dagiti agdama a liday ken ragsakna—nalimed nga aponda ken Dama Vida Evaristo. Impalikudna dagiti pinaglagana a ramramayna iti teltelna sa pinagbakkogna ti durina ket ginanasna ti naginat. Anian a kettang ti agmulmulengleng ken agsansanuong nga agsursurat iti agpatnag! Inisemanna ti katiptipana a parapo. Jottings. Paset ti kasla journal-na a pagipekpeksaanna iti ti la adda a sumken iti isipna a kapatpatangna ni Daniw, ti pinartuatna nga imaginary a persona a kadkaduana iti rabii ti panagsursuratna. Pamrayanna ti agrelaks nga agkompesar ken ni Daniw no kasta a mapaksuyan iti ar-aramidenna a daniw, sarita, salaysay, nobela ken kangrunaanna, translation. Ipalgakna dagiti dagensenna, dagiti dudukotna, dagiti butengna. Ket masansan nga agib-ibit nga agkomkompesar, umarimayang ti luana a baybay-anna nga agubbog tapno mawayaanna ti liday a mangtignay iti mutia ti daniw ken mutia ti sarita. Impigpigsana ti volume ti mini-stereo system a nakaikaptan ti classic iPod-na a madama a mangyun-unnoy iti napaglalaok a musika da Enya, Yanni, Yo-Yo Ma, ken ti The Four Seasons ni Antonio Vivaldi. Immigup iti nabaawen a brewed a Kalinga coffee a linimoganna iti Banna Blend instant rice coffee. Intugawna manen iti natangken a plastik a berde a tugaw nga adda sanggirna (pilina a tugaw ta dinan kayat ti nalukneng nga executive chair ta nalaka a maktangan ti duri ken siketna i’toy). Ituloyna man ketdi ti ag-journal sakbay a sublianna ti madama a translation project-na: yil-Ilokanona ti pilina a dandaniw ni Rumi, ti nalatak a mistikal a mannaniw iti Persia idi kanika-11 a siglo. Dagdagenen ti publisher-na ta adu ti mangpadpadaan sipud nag-leak iti publiko a daytoy ti sumaruno a librona a patarus kalpasan ti naballigi a patarusna kada T.S. Eliot, Rainier Maria Rilke, Federico Garcia Lorca, e.e. cummings, Walt Whitman, ken Pablo Neruda. Best seller amin dagitoy. Agyamyaman ta nakasursuro met laengen nga agbasa manen iti bukodda a pagsasao nga Ilokano. Phenomenal a pagteng, awan idi ti mamati a publisher kenkuana. Ngem idi inruarna ken ti nagtalek kenkuana a pugrot idin nga agdama a publisher-na ti naingpis a patarus ti “Twenty Poems of Love and a Song of Despair” ni Neruda ket nakalakoda iti gasut a ribu a kopia iti no manon ken agtultuloy nga edision ken reprints, nagbaliwen ti amin iti pakasaritaan ti agdama a popular a literatura nga Ilokano ken ti panagipablaakan iti Ilokano. Kasla dida idi patien ngem pimmatok ti simple a translation-na iti Ilokano kadagiti kaaduanna ket erotiko a daniw ni Neruda kadagiti agtutubo ken uray agkabannuag; nangruna, kasla gagangayen, kadagiti babbai. Gimmanarda met iti kalalainganna ken ti publisher-na, uray nangina ti binayadanda iti royalties iti agdama nga akinkukua iti copyright ni Neruda. Isu nga ad-adda itan a translation ti obrana nupay regular met ketdi nga agputar ken agiruar kadagiti bukodna a naiingpis a koleksion dagiti premiado a daniw ken saritana ken dagiti Ilokano a romance novel-na. Adda dagiti kritiko ken Ilokano writers met laeng a mangdildillaw kenkuana ta saan kano metten a literatura nga Ilokano ti itantandudona, sabali metten a literatura ta ganggannaet dagiti ipatpatarusna. Agsursurat la kanon gapu iti kuarta, kinokomersial ti ob-obraenna. Dina ikankano dagitoy. Patienna a paset met pay latta ti literatura nga Ilokano uray dagiti translated work laeng. Ta iti met Ilokanon a mabasa ken ma-appreciate dagitoy, saanen nga iti orihinalda. Mamati a no agipataruska, bukodmon ti patarusmo, kabarbaro a putarmon daytoy, ti pagsasao nga Ilokanon a mismo ti nangkolonisar iti Ingles wenno iti Espaniol. Mamati a maymaysa amin a literatura dagiti literatura iti sangalubongan—kasapulan ken rumbeng a maipatarusda amin iti amin a pagsasao tapno agbalin a naan-anay nga universal dagitoy para iti amin a sangkataoan.
Wen, Daniw, kayatko a bukodan ti kinaagmaymaysa ken kinamaymaysa. Kayatko a bukodannak ti ulimek. Kayatko a pirsayennak daytoy a kinaulimek. Tapno maipeksak ti im-impen ti barukong. Tapno mayebkasko uray kenka laeng ti dagensen a mangad-adipen ita, ken uray idi pay, kaniak ken iti kinaasinok ita. Tapno maiburuangko ti leddaang a nagapon metten iti pakabuklak, iti laksid ti adu a panagpadas a kunaek koma, wenno patiek koma a "wen, kabaelak; wen, nakasaganaak; wen, natibkerak.”
Saan, saan a binabagtit! Napasennaay. Nagballulong. Nagsennaay manen. Dama Vida Evaristo. Apay a nagsarakta? Sika itan a sensennaayak iti agpatnag, my muse, my life, my sadness, my happiness, my fear, my weakness, my strength, my will, my faith, my fate, my destiny. All rolled into one. Nagsennaay manen. No kastoy a masmasnaayan, dinan ituloy ti obrana ta dinan mayulo. Pagnadnadenna ketdi ti sennaayna iti ad-adu pay a sennaay.
Nagitipa iti MacBook Air, intipana iti Ilokano ti sumagmamano a paset ti liriko ti kanta a sumalsallin iti isipna idinto a madama a kumutkutikot ken no kua kumanabraang ti “Adagio iti Kalgaw” ti maikadua a concerto ni Vivaldi:
Parbangonen nga apagsipasip
Lawag agbambannawag
Arigna kaririingmo laeng
Nailudonludonakon dita puotmo
Nagsennaay. “Collide” ni Howie Day a naadaw iti pelikula a “Serendipity” nga inulit-ulitna a binuybuya nga is-isuna ken idi kuan, inulit-ulitda a binuybuya ken Dama Vida Evaristo, ditoy pangileten a condo unit-na. Nagsennaay manen. Dama, Dama Vida, Eva... Eva...
Daydi a rabii, daydi a kannag, iti igid ti baybay. Idi inyalnagda ti “20 a Daniw ni Ayat ken Maysa a Kanta ti Pannakapaay” iti Siudad ti Laoag, iti maysa a gagangay ngem panakkelen a kasla pakarso a maabangan a paguummongan wenno pagtataripnongan iti igid ti baybay iti Barangay Calayab, iti asideg ti Fort Ilocandia. Inranada ti kakabusna a petsa ti book launching. Iti sardam a kumanagkagen ti bulan. Marso idi, kalgaw a nadagaang ngem nasalemsem ti rabiina. Pa-effect, singasing ni Mr. Andrei Torricer, ti i-Burgos a nataraki nga agkabannuag nga owner-manager ti Queen M Publishing House, kas pangrambak iti kangrunaan a daniw iti libro, ti “Ita a Rabii Makasuratak iti Kalilidayan a Daniw.” Dayta ti lover’s moon ni Neruda, kuna ni Mr. Torricer, adda kad’ pay, aya, naromromantiko wenno naer-erotiko ngem ti kabus a bulan by the beach? Ma-in love la ketdi dagiti dumar-ay iti launching, brad, bareng maibus daytoy intugotta a copies no sansilmuen ida ti kabus!
Arapaapda ket koma nga iti Fort Ilocandia a mismo ti launching. Ngem saanen a kabaelan ti bolsada ti ngina ti abang iti five-star a hotel. Dandani imbaut aminen ni Mr. Torricer ti kuartana iti pannakaipablaak ti libro-patarus ni Sad. Lima a ribu a kopia ti damo nga immalditda. Maisagsagana ti lima ribu pay a kopia. No dita agballigi, imbatad ni Mr. Torricer, innak laengen agpraktis iti kursok a Nursing idiay Hawaii, nabayagen nga ay-ayabannak ti nobiak idiay ospital a pagobraanna ket.
Dagus met a sinarurongan ni Sad ti idea ti barkadanan a publisher. Ta mainugot la unay kenkuana kas am-ammo pay a “Mangrabrabii a Mannaniw” ta kas paliiw dagiti kritiko, kaaduan a dandaniwna ket maipapan wenno napasamak iti rabii. Wen met, ta bigbigenna nga isu ket maysa a mannaniw a kamangnat' rabii, ti sipnget, ti kasipngetan, ket patinayon a mabisbisinan ken mawawan iti lawag dagiti daniwna a masmasnaayan.
Dida ninamnama ti kaadu ti dimmar-ay iti launching. Bassit ken napili laeng dagiti napakaammuan ta amkenda a di makaanay ti lugar, nangruna ti budget-da para iti makan ken mainum. Ngem word of mouth, adu ti sabsabali a naawis a makipagkita iti nalatak a mannaniw nga Ilokano a maiwarwaras dagiti self-published, indie a poetry chapbooks-na iti entero a Kailokuan.
Di namnamaen a pulos ni Mr. Torricer nga adda umay a nangangato a tattao iti gimong, iti politika, iti negosio, iti Simbaan, pati iti military. Kinapudnona, adda naigiddan a taripnong iti asideg a Fort Ilocandia, nadamagda babaen ti selpon kadagiti gagayyemda a taga-media nga adda iti book launching ket idi malpasda iti Fort Ilocandia iti agalas onsen sa iti rabii, dimmagas dagitoy iti ayan da Sadiri Villamor. Wenno nasay-upda ngata, aya, ti ayamuom ti sinanglaw wenno paksiw a kadua ti longganisa ken empanada ti Batac, miki ti Laoag, ken basi ti Bacsil, ken Banna Blend rice coffee, a simple a saganada?
Maysa kadakuada ni Col. Jose Maria Agcolocol III, agkabannuag nga opisial iti Army a tubo ti probinsia, ken ti nakaub-ubing pay a kasimpungalan daytoy, ni Mrs. Dama Vida Evaristo-Agcolocol.
MASIMRON la unay idi ken ni lakayna a Joe, nabambannoganen ket makaturogen ta nayadunat’ imminum iti red wine iti daydiay a dinar-ayanda a pasken iti Fort Ilocandia, kasangay ti maysa a diputado iti Kailokuan, kayatnan ti agdeiretso nga agawid. Ngem no apay nga adda utro a nangawag ken ni Joe iti selpon ket inkeddeng daytoy a dida pay la agaw-awid ta dumagasda pay iti maysa a book launching iti igid ti baybay iti asideg ti hotel. ‘Tay kan’ mannurat a mabasbasana iti Bannawag, kayatna a makita, ken makagatang iti libro daytoy ta paboritona a mannaniw ni Pablo Neruda, a the most erotic poet kano.
Nerneruda, er-erotiko, my ass! Nadegdegan ti suronna iti armendo ken istrikto ken managimon nga asawana. Basta maipapan iti er-erotika, interesado ti nympho-maniac san nga asawana, sobra ti pagusna iti lasag ngem awan met ngarud mabalbalinan daytoy iti kama no di agaramat kadagiti 'pagpamurdong' a kunada. Pangkalkalubna laeng ti panagparparang daytoy a malalaki ken dashing playboy kas pangmantenarna iti imahenna a kas macho a military official, ammo ni Dama Vida dayta. Gagangay kano iti military, adu ti kulasisi ti lakayna sipud pay iti umuna nga asawa daytoy. Isuna koman ti maysa idi ngem pagsayaatanna ta inkasar a dagus ni Joe idi maidiborsionan, kamaudiananna, ti asawa daytoy nga addan iti U.S. Ngem dinepdeppana ti babawina idi agdennadan kas agassawa, dandani di makaruar iti balayda, kanayon pay nga apaen ken tasuen ti lakayna gapu iti nakaro a panagil-ilem daytoy ken iti kanayon a panagpupungtot daytoy ta naynay a mabitin iti kama ket pabpabasolenna a frigid kano ngamin ni Dama Vida. Awan kanot’ serserbi a pinakasaranna. Awan kanot’ serserbi ti kinalapsatna, ti kinapintasna. Ne, ay, ta isu pay ketdin ti akimbasol? Tell that to the Marines! Go to hell, stinking dirty old man and your useless cock! No apay ketdi a nailawlaw-an iti daytoy a kunniber a military official a nagbaknanganna dagiti naruay nga illegal a negosiona ken pagliksabanna kas iti hueteng, illegal logging, illegal mining, smuggling, drug trafficking, carnapping, pati kidnapping with ransom sa ket involved daytoy. Dina ammo no natagiruot, nakarit, wenno nagbuteng ta naynayat met latta idin ket napintas met idin ti trabahona kas junior account executive iti maysa a BPO iti Makati. Nagkitada ken Joe idi iti maysa a business luncheon meeting. Saanen nga ininggaan ti koronel agingga a dina naikama ken naibalay tapno mabukodannan. A nakadadaelan metten ti nakananama a career-na ta pinaglusulosen idi agangay ti koronel. Saanen a nakapagbabawi wenno nakalibas pay ta pinaguardiaan pay idin ni Joe. Naipupok iti nakadakdakkel a mansion iti Ayala Alabang a kaduana ti arigna sangareprep a katulongan. Magatangna amin a kayatna. Makapan iti kayatna a papanan iti sangalubongan basta kaduana ni Joe. Nakasaranay iti pamiliana. Ngem saan a naragsak. Saanna a pulos nga ay-ayaten ti asawana. Saanna met a marikna nga ay-ayaten ti koronel. Abalbalay laeng daytoy. Aduda iti biag daytoy. Pagaammona a saan la nga is-isu ti ibalbalayan ni Joe. Uray pay inkasarna. Ania koma dayta kasarkasar? Papel la dayta. Dokumento. Naglaka a mairuar. Naglaka a mabayadan. Isu la ngata ti paborito ti koronel. Agbabawi ita ngem kasano pay? Pagpiaanna ketdi ta awan anakda ken Joe. Saan san a makaasembol ti laklakayan, nadadael ngatan ti semiliana iti agduduma a tomtomaren daytoy a pagpamurdong? Nasayaat met ketdi ta awan ti naun-uneg a gapu iti panagdennada kas agassawa. Ngem kailiwna met unay ti maaddaan iti bukod nga anak. Tapno adda koma agbalin a masao a kaduana, kataktakunaynayna a pudno iti biag. Lasag ken darana a patgen ken ayatenna unay iti biag.
Dina mailinged ti misuotna idi addadan iti book launching iti igid ti baybay. Masemsem manen iti panangipangpangas latta ni Joe kenkuana kadagiti papagayam daytoy. Kasla maysa a prized trophy iti panagriknana. Wenno kasla naisangsangayan a war booty, spoils of war a naalana. Pagaammona unay nga adu ti umap-apal iti macho a koronel gapu iti kaadda ti nakapimpintas, nakalaplapsat, nakaub-ubing nga asawa daytoy.
Ngem idi masarangna daydiay a lalaki iti kadaratan, iti igid ti baybay, iti sirok ti kabus, a nakatugaw a sisasango iti maysa a lamisaan a nadagumpuan iti liblibro, a pagpirpirmaanna kadagiti kopia ti libro a ginatang dagiti immarak kenkuana a tattao; daydiay a lalaki a naka-pony tail ti buokna, aritosan ti kanigid a lapayagna, batekan ti kanawan a takiagna, nga idi intakder daytoy ti mangalamano kenkuana idi yam-ammo isuna ti koronel a mangipangpangas a gumatang iti pasar sangagasut a kopia ti libro tapno iwarasna kadagiti na-L kano a soldado, idi a nagsabat dagiti matada, ket naglantip dagiti dakulapda, nagpinnetpetda, a nagrinnakab ken nakikinnammet ti bassit a dakulapna iti dakkel a dakulap daytoy, idi a di dagus inukas daytoy ti alamanona ket dina met a dagus linapsut ti alamanona, iti sumagmamano a kanito a naginnikut ken nagsinnukatda iti bara dagiti nagrinnikna nga im-imada, dinan naidandaneng ti ibagbaga ti asawana, ti panangipapirma daytoy iti libro a personal kano a kopiana ken kopia ti ay-ayatenna nga esposana, iti personal a dedikasion ti pagtamdan a mannaniw nga Ilokano.
Pulos a dinan naikaskaso ti amin, kasla natalimpungaw a dina ammo. Kasla nagsardeng nga agtayyek ti lubong, kasla nagsardeng nga agrikus amin a relo ket kimsial dagiti kanito.
Dinardarasna ti immadayo iti daydiay a lalaki kalpasan a maalana ti personal kano a kopiana iti libro daytoy. Pinanawanna ti koronel a makitintinnagayen iti basi. Napan iti kadaratan a mataptapliakan ti dalluyon, pinasutna dagiti sapatosna ket inlumlomna dagiti sakana iti nabasa a darat, inkutkotna nga inkutukot ti tangan-sakana, impadilpatna iti agsublisubli a dila ti naingpis nga allon dagiti gurongna. Dina mailawlawag ti riknana, tinangadna ti kumanagkag a kabus, inyakubna iti barukongna ti libro da Sadiri Villamor ken Pablo Neruda ket inkidemna ti apros ti angin-baybay iti rupana, binay-anna ti panangyal-allit ti no kua sumabuag a pul-oy iti atiddog, panguloten a buokna. Agan-anoakon? Ania daytoy a rikna? Ania? Apay?
DAYDI a panagdinnakulapda. Daydi ti rugi ti amin. Iti daydiay a kadaratan, igid-baybay, iti daydi a rabii a kabus. Saanen a nalkab iti panunot ni Sadiri Villamor daydi a damo a panaginniggem dagiti riknada. Saannan a malipatan daydiay a lukneng, lamuyot, bara ti bassit a dakulap daydiay a babai a pagammuan ket adda met lattan iti sanguananna, a nangidaknir kenkuana iti ayamuom a nagpaiduma, inyegna ti bangbanglo ti rabii. Dama Vida. Dama ti rabii. Dama de noche. Lukneng, lamuyot, bara, ayamuom a nangalunos met iti amin a nakemna, nangidagel iti amin a puotna. Masmasdaaw idi ket kayatna la koma a suroten idi daydiay a babai a nasiputanna a nagdardaras a nagpusing iti kaaduan ti tao ket nasaripatpatanna a nagkamang iti igid ti baybay, iti sirok ti nakabullad a bulan. Pimmanaw ngem imbati daytoy ti ayamuom ti rabii a nagapon ket simmekseken iti barukongna ket manipud idin naynayen a masmasnaayan ti rabiina a mangsasay-up iti banglo ti agpatnag. Ket ania ngata daydiay a karkarna a pisel ken datdatlag nga et-et a namagrikab iti barukongna? Daydiay a nainsalamankaan a bara a nayalison kenkuana ket namagsulag iti darana?
Dina mailawlawag. Pulos. Ket manipud idin, sinapsapulna daydiay a babai nga am-ammona laeng kas Mrs. Agcolocol. Dinandaniwanna kadagiti naunday a rabii a kannag, nangruna kadagiti kabus. Rummuar no kua iti rabii ket mapan iti parke ket sadiay, agilad iti karuotan ket mulmulagatanna ti kabus a mangbulbullad met kenkuana. Kasla agbagtiten. Wenno bagtit pay ketdin. Lunatic. Pinagbagtit ti bulan. Pagbagtiten ti dina mailawlawag a rikna. Nga akuenna nga idi laeng nga umapay, idi laeng a mapadasanna. Ania daytoyen? Apay daytoyen?
Nabayag a sinapsapulna ti turedna a mangtunton iti sipudan ti ayamuom dagiti rabii, ti gapu dagiti sennaayna. Pinanggepna a suroten daytoy sadiay Ilokos. Ngem pinengdan ti amak. Nagbuteng. Ket inukopanna lattan daydi a rikna. Agingga a nakakaammon ti gasat a namagtugmok manen kadakuada ken Mrs. Agcolocol.
* * *
Dama Vida: Thanks for accepting my friend request.
Sad Villamor: agyamanak, agyamanak la unay! ammom, diak ita mailadawan ti ragsakko. dim’ la ammo ngem sinapsapulka uray ditoy fb. ngem diak nasarakan ti mrs. agcolocol uray nasarakak ti account ni col. agcolocol. gayam, you’re simply using your nice name dama vida.
Dama Vida: LOL! Of course, dimo masarakan. Actually, awan makaammo itoy nga account-ko no di sumagmamano la a trusted friends, as you see iti friends-ko, awan pay 20.
Sad Villamor: no kasta maysaakon kadakuada a pagtaltalkam? a kas pagayam?
Dama Vida: I was intrigued by what you wrote in my copy of your Neruda book. Here: “Ken ni Mrs. Agcolocol, Kenka a pakaputaran dagiti kalilidayan a dandaniw. From Sad, mannaniw ti rabii”. You didn’t even bother to address me in my name. Anyway, I like your translation. I know Spanish and I say yours is better than the original. Or maybe sika ket reincarnated a Neruda? You see, your book made me got interested in Ilokano literature, to read Ilokano texts. I love literature also, English Lit is my minor and I dabbled into some little poetry, too, when I was in college.
Sad Villamor: sorry, ngem pudno a diak nalaglagipen ti naganmo. i admit, kasla nablangkoak idi, diak ammo. sorry no ibagbagak ita daytoy. ken sorry ngem diak pay kumikit ken ni neruda. maybe the translation did some magic. napimpintas siguro gapu ta ilokano ti naaramat.
* * *
Dama Vida: Agyamanak ‘diay daniw nga addat’ Notes-mo a kunam ket para kaniak... Thanks for the tag. Aniat’ makunak? Apay a kastaka? Apay a tiltiliwem ti riknak? Why are you teasing me. I can’t stand it anymore, you know. I know a pagaammomon from the very start. Please, dinakon parigaten pay. I know you have this, too. I just know. Idi pay. Idi pay la damo. Apay ti kunam diak aya madlaw. You’re unfair! You’re just so unfair! Agaluadka kaniak, I’ll bite you!!!! :D <3
Sad Villamor: speechless.... ;-) " target="_blank" rel="noreferrer noopener">
Dama Vida: Please... Pagaammom nga iliblibasko la daytoy nga oras. Ikurkurimedko la’ng daytoy a pannaki-chat... Don’t torment me. I know, I just knew it all along...
Sad Villamor: diak maibalikas ngem itan innak itimek... dama, o dama! sika nga ayamuom dagiti rabiik! dama, o damak. dama de noche. ammom kadi nga imbatekkan iti takiag ken abagak? diakon mabaelanen. dama, my lady. vida, my life. my baby. babe. biagko. ay, diak mabaelan.... kukuam aminen a daniw...
Dama Vida: Biagko, aya, my babe... Ipatayko daytoy. Ngem uray matayakon. Uray papatayendakon. Nasam-itka a pagbasolan, babe... Bukodannakon. Kabukbukodannakon... Biagko...
Sad Villamor: ay-ayatenka, babe, unay-unay, biagko...
Dama Vida: I love you, babe, biagko... how I love you...
* * *
Dama Vida: Now about to go, biagko. See you. Missin’ you so terribly, babe! Kustonton a sumipnget no makadanonak. And see, the moon is full tonight! Kusto la unay ti sched! ;-) <3
Sad Villamor: i’ll be there ahead of you, babe, biagko. ur-urayenka. urayenka iti kadaratan, iti pagpasagan dagiti burek dagiti marunot a babassit nga allon. sadiay, iti sirok ti kumanagkag a kabus. sarakennak iti kannag, biagko, sarakennak... tagiurayko ti ayatmo a pakabarbartekak...
Dama Vida: Umayakon, babe... Kukuata ti amin a rabii, ti amin a kabus, biagko.
* * *
Sad Villamor: ayanmon, biagko, ayanmon, aya.... [Your chat message wasn't sent because Dama Vida is offline.]
Sad Villamor: matayakon, babe, ipataykon a talaga daytoy a kinaulimekmo, daytoy a kaawanmo(n)..... [Your chat message wasn't sent because Dama Vida is offline.]
* * *
Sad Villamor: pangngaasim, biagko... nadadaelakon. amin-amin. awanen. ayanmon, babe, ayanmo kadin, apo, aya, ania metten ti kastoy... [Your chat message wasn't sent because Dama Vida is offline.]
* * *
Sad Villamor: .......... ... . .... .. ... .... [Your chat message wasn't sent because Dama Vida is offline.]
* * *
Ngem no maminsan, maabakak, Daniw. No dadduma, nakapsutak, nalupoyak, nakapuyak. Ta aniaak laeng met ngamin ket maysa a lasag a managbasol ken karurupsa. Narukop. Ta uray man tibkermo amin a tibker, uray man no baelmo amin a bael a sumaranget iti liday wenno suot, maabak latta ta rikna no kua ti agturay. Ta rikna lattat' mapaturay. Adipennak ti rikna uray kunaek a naamnutak wenno nalagdaak. Tengngelnak ti rikna uray pay ipilitko nga irupir a kabaelak ti amin. Ket umanayen a maibulosko ti natipon a samuyeng nga agkukulinikon ken agkukuyamkuyam iti kaunggak ken iti panunot, tapno mabang-aranak, Daniw. Mapanunotka laeng ken ti ayat, ken ti ay-ayaten, maikkanak manen iti kabarbaro ken nakasadsadia a pigsa tapno agtultuloyak a mamati ken agtalek ken mamasingked.
* * *
9:36 AM, DECEMBER 21, 2012
We suffered the same pain and loss, Sad, biagko. Kas makitata ita physically. I almost ended dead. Ket sika ketdin, ne, napalalo a kuttongmon, ket dayta ket buokmon, ken barbasmon, ken ania dayta aruatmo, my God! I’m so sorry for all these mess, babe. Ngem ilawlawagkonto ti amin. Inta dita uneg. This is our day, this day is ours alone. Saanak a mamati nga itan ti pudpudno a kanibusanan ti lubong! To hell with those stupid doomed Mayans! Ne, dika agibit manen, a, biagko... Please!
‘Imbag ketdi ta adda pay luak—a diak pay naparkagan, biagko. Imbag pay ketdi ta addaak ita a sibibiag a nagparang a dagus apaman a nabasak ti text message-mo a nabayagen a panawen a padpadaanak. You know how much I grieve even a minute nga awan damagko kenka—how much more ti dandani makatawen a kaawanmo a diak pulos ammo no ayanmon? Naminriniburibu a natayak, diak ammo no siak pay daytoy wenno karkarmak laengen. Ngem itan, ammok, nagungarak, pinagungarnak. Diak ketdin ibitan? Saan a sangitan ti ipapatay, ngem nasken a sangitan ti panagungar! Akimbalay gayam kadaytoy a bungalow? Daytoy a naglawa a solar by the sea? Diak man ammo nga adda pay properties-yo ditoy a lugar...
Kukuak daytoy, kukuakon a bukbukod. Ours now. We’re free now. I know, pagaammomon ti damag. It’s true. Nakamangisitak, see? Nagpullon ti rumbeng nga agpullo. Diakon ibinsabinsa pay no apay. Ti nasken I’m freed at last. Nawayaakon, finally. Ket nawayatan, ultimately. We can now come out in the open. Uray pay agkanibusanan itan ti lubong, come what may, addata manen ditoy together. In fact, addatayo amin ditoyen, ita nga aldaw ti end of the world! Umayka, umayka, biagko, inta dita kuarto ta adda ipakitak kenka.
Miss Dama Vida Evaristo, sika itan ti aldawko. Uray no daytoyen ti maudi nga aldaw ti lubong... Diak maurayen ti kamangko a rabii a mabalin a saanen a dumteng...
Here, yaya, please leave us alone pay lang, okey? Now, Mr. Sadiri Villamor, hold your breathe...!
Dama... Ania daytoy, ania daytoyen? Apo, aya, apo...
Meet our little Daniw Diego, biagko... See, naalana amin a rupana kenka. Isu ti gapuna a nagpukawak. Inlemmengko. To save him and myself, and you, iti holocaust, iti apocalyse nga impangpangtana. Ha-ha! Adtoy, ubbaem, ililim, dayta, dayta. Father and Child, nagpintasen nga iladawan. Nangnangruna, daniwan. Perfect! Just perfect.
D-daniw... Daniw Diego... Anakko, anakko! Nabiag a daniwko... Sibibiag, sibibiag... Kenka, Barok, agbiag manen dagiti nagrupsan a daniwko... —O
Magatang ti Bannawag kadagiti sukiyo nga aglaklako iti pagiwarnak ken magasin.
Para iti subskripsion, ag-email iti [email protected]. Para iti dadduma pay a detalye, kontaken ti Circulation Department iti 8527-8121 Loc. 369, wenno iti CP No. 09567620852.
Mabalin pay a magatang ti Bannawag iti
Shopee: http://bit.ly/Bannawag-Shopee
Lazada: http://bit.ly/Bannawag-Lazada
Para iti digital a kopia:
PressReader: http://bit.ly/3n83kNQ
Magzter: http://bit.ly/407pazG
Para kadagiti kompleto a sarita, nobela, daniw, salaysay ken dadduma pay, bisitaen ti opisial a website ti Bannawag iti https://bannawag.ph
Laglagipenyo koma met, kakailian, nga ag-join/i-follow (ka)dagiti official a social media account/page/group ti Bannawag,
iti Instagram: https://www.instagram.com/bannawagmagazine
iti Twitter: https://twitter.com/BannawagMagasin
Facebook Page: https://www.facebook.com/BannawagMagasin
Facebook Public Group: https://www.facebook.com/groups/bannawag.magazine
Dios ti agngina.
Isip pabaknangen, Bannawag ti basaen!
