Sarita ni JUAN S.P. HIDALGO JR.
Naipablaak iti Pebrero 14, 1966 a bilang ti Bannawag.
“BISONGENNAK,” kinuna ni Ronnie.
Nagkatawa iti nakapsut ni Lirio. Inin-inayadna nga induron ti abaga ni Ronnie sa umis-isem a nangbuybuya iti baro. Manipud iti abaga, immallatiw dagiti ramayna iti tengnged ti baro, linailoda dagiti pingping, inil-ilut dagiti tanganna dagiti pispis sa ti naamnut a muging daytoy, ket nagpatingga iti panangsagaysayna iti buok ti baro.
“Sadino?” manutsutil ti boses ti balasang.
“Agpilika,” kinuna met ni Ronnie.
Nagkatawa manen ni Lirio iti nakapsut. “Diak kayat ‘ti tengngedmo,” kinunana, “amangan no dika agis-is-iso no agdigoska. Nakarkaro pay dagitoy lapayagmo. Dimon sa pay kurikoran ida? No bisongek dagitoy bibigmo, amangan no dinakto manen inggaan. Diak kayat ‘toy agongmo. Natangsit. Wenno dagitoy matam a di ammo no ania: sulisogenda amin a babbai a perngenda. Tse! Ah, ‘toy nakaam-amak a muging! Ngem diak maikutan ti nagunegna. Diak met ngarud kayat nga agkan.”
“Apo ket a saomon,” inkatawa ni Ronnie. “Alan, a!”
“Agkidemka,” imbilin ti balasang.
Nagkidem ni Ronnie. Nagrukob ni Lirio sa inin-inayadna nga indeppel dagiti bibigna iti kanigid a pingping ti baro. Tiniliw ni Ronnie ngem agkatkatawa daytoy a nagsanggir iti sopa.
“Saurka!” kinuna ni Ronnie.
“No dimo kayat, bay-amon!” imbales ti balasang.
“Ala, kayatkon. Ditoy pay ngarud maysa.”
“Bain! Agkidemka ngarud,” imbilin ni Lirio.
Nagkidem manen ni Ronnie. Idi yasideg ni Lirio dagiti bibigna, tiniliw a dagus dagiti bibig ni Ronnie. Ngem nagsanggir manen iti sopa ti balasang sa pinagsinnublatna a tinungpa iti nalag-an dagiti pingping ti agkatkatawa a baro.
“Dayta ti dusam,” kinuna ni Lirio sa tinengngelna dagiti abaga ni Ronnie.
“Apay a ti pingpingko ti agkam?” dinamag ni Ronnie.
“Kasta no umagek ti babai,” insungbat ni Lirio.
“Iti pingping ti agkam no ni papangmo ngem iti bibig no ti kaayan-ayatmo,” kinuna ni Ronnie.
“Masiribka unay,” kinuna ni Lirio. “Ammom sa amin a sungbat.”
“Napintaska,” inyarasaas ni Ronnie. Nagrimat dagiti bumerde a mata ket nakasamsam-it ti yiisem kenkuana dagiti namsek a bibig. Iti rosas a lawag ti lampara iti bassit a lamisaan iti suli ti siled, nagdissuor sa nagkalawikiw ken nagkarayam iti abaga ken tengnged ken barukong ti balasang ti kumuyem nga olandes a buokna. Timmingra iti rosas a lawag ti siled ti kinamestisana. “Lirio, adda kadin nagparintumeng a baro iti sanguanam?”
“Siksika pay laeng. Ti namnamak nga umuna ken ikarkararagko a maudi.”
“Ngem malapdam kadi dagiti dadduma?”
“Diak ikkan ida iti gundaway.”
“Kasano ti panangyebkasko iti ragsakko?” kinuna ni Ronnie. “No dika simmangpet itay bigat, diak ammo no kasano ti panangurayko iti bigat.”
“Ayna, no adda la nakakita ket maammuanda idiay balay a nagtarusak ditoy, kasar a dagusen! Babay, America! Maysaka laeng nga arapaap. Talaga a daytoy nga ulom, pagsidsiddaawak, wen. Kasano kad’ ti panagpampanunotmo?”
“Wen, kasano kad’ nga agpayso?” kinuna met ni Ronnie. “No kitkitaek dagiti naipablaak a librok, kasla diak patien a nasuratko amin dagitoy.”
“Dimo unay. Nakabesbessagkan, ne. Anianto la ketdin no agassawatan?”
“Dakes kadi ti matay iti ragsak gapu kenka, gapu iti pintas?”
“Kayatka nga agbiag gapu kaniak,” kinuna ni Lirio. “Kastaak met gapu kenka.”
Timmakder ni Ronnie iti panagparintumengna iti sanguanan ni Lirio a nakatugaw iti sopa. Nangdutdot iti sigarilio iti kaha iti lamisaan sa nanindi. Immasideg iti tawa.
“Naladawen a sardam,” kinunana. “Naawatda itan ti telegrama nga impatulodko ken ni lolam idiay Laoag.” Pinasikiganna nga iniseman ni Lirio “Yaman pay ‘ti Dios ta nakasangpet met la a nasayaat, kunkuna ket ngatan ni lolam. Pampanunotenna pay ket ngatan ti panaglalanglangyo kada papang ken mamangmo. Orasen ti panangrabiiyo. Ah, ngem adda ditoy ti kapintasan a balasang iti Amianan! Iti denna ti anak ti mannalon a taga-Pangasinan. Makilinlinnailo!”
Timmakder ni Lirio. Dinuklosna a dinanogdanog ti takiag ni Ronnie sa pinasarunuanna iti adu a keddel. Tinengngel ti baro sa inapungolna.
“Kayatko a sungbatam daytoy,” inyarasaas ni Ronnie. “Pagpatinggaan kadi ti kinasingpet ti maysa a balasang?”
Naperreng ni Lirio ni Ronnie iti napaut. Umis-isem ni Ronnie a nanguray iti sungbat ti balasang. Pagammuan la ta nagrimat dagiti mata ni Lirio ket immisem.
“Idi damo nga inisemannak, inkarkararagko ken ni Apo Dios: Isagutmo koma kaniak, Apo, kinunkunak. Ngem nagpaut iti dua a tawen ti panagkarkararagko. Impagarupko no addan agikut kenka idi dinak pinaspasiar ken inaw-awagan. Ngem inay-ayatnak met gayam idin…”
“Ti sungbat ti kayatko a mangngeg,” kinuna ni Ronnie.
Binisong ni Lirio ni Ronnie. “No makiinnageken ti balasang iti baro,” kinunana.
“Nagkatawa ni Ronnie. “Ne, kasla diamante ti insungbatmo!” kinunana.
“Makapagturposak kadi met a summa cum laude no waengak?” kinuna ni Lirio. “Wenno makapanak kadi a libre idiay America no nangudelak? Dayta ket, ipagarupyonto met a dakayo la a mannurat ti kasisiriban a naparsua iti daga.”
“Ne, sika met la ti mangibagbaga. Amangan no siak laeng ti patiem a kasta.”
Rimmuk-at ni Lirio sa induronna ti baro. Nagturong iti komedor ti bassit nga apartment sa linuktanna ti repriheradura. Nangiruar iti nalamiis a tubbog ti pinia a naipitser sa pinunnona ti dua a baso. Nagsubli iti siled ket inyawatna ti maysa a baso ken ni Ronnie.
“Apay a dimo puseken iti rasionmo ti repriheradura?” dinamag ti balasang. “Naibus kadin ti royalty dagiti librom?”
“Napusek dayta ‘di Biernes ngem nagsasarak ditoy dagiti presidente dagiti gunglo dagiti mannurat. Inibusda. Danum la ti inteddada!”
“Amangan no agsublida?” Manutsutil ti isem ni Lirio. “Sabado la ita. ‘To pay la no parbangon ti Lunes ti awidko.”
“Malagipko,” kinuna ni Ronnie, “matuloy met la ti padayayo ‘ton rabii no Lunes?”
“La ketdi, a. Nabayagdan nga agsagsagana.”
“’Sinonto dagiti sangaili?”
“Sikanto laeng ti anak ti mannalon.”
Nagkusipet ni Ronnie.
“No agsasaokayo a babaknang,” kinuna ni Ronnie, “kasla maymaysa a langit ti nakaparsuaanyo. Amangan no nalipatamon ti langit a nakaparsuaak. Ipalagipko manen kenka tapno dimo malipatan.”
“Awanak koma ditoy no diak ammo.”
“DAYTOY ti dillawek iti gimongyo,” kinuna ni Ronnie iti kaayan-ayatna bayat ti panangbuybuyada kadagiti agsasala ken agpapatang a kaimuan ti balasang. “Pati panagdiwigmo, masapul a denumero.”
Nagkatawa ni Lirio. “Sika ketdi met,” kinunana. “Ti la agpuppupok iti siledmo ti ammom. Alusiisenka kadi nga agamerikana?” Nagkatawa.
“Agpustata,” kinuna ketdi ni Ronnie, “kaaduan kadagita ti waeng ken kasla agut-utek a paltat.”
Kinusilapan ni Lirio ti kaayan-ayatna.
“Naimbag no adda makaammo kadakuada no iti ngato wenno iti baba ti pakasarakan iti ngipen ti nuang,” kinunana.
Namulenglengan ni Lirio ni Ronnie. Pagammuan la ta nagkatawa.
“Inta agsala,” kinunana idi maipatayab ti nalailo a tokar. “Kayatko a makitada ti kinataer ti nobiok. Ken ti laingna nga agsala.”
Nagpatengngada sa dinanggayanda ti nalailo a tokar. Umis-isem ni Lirio a nangtangad iti baro. Iniseman met ni Ronnie.
“Sadino ti pappapananyo ken Narding no agkuyogkayo?” kinuna ni Lirio.
“Saan a kadagiti disso a pampanunotem ita,” insungbat ti baro. “Nagturposakon kadagita a disso sakbay a naam-ammoka. Adda kad’ pay panawenko a mapan aglang-ay? Adu ti kayatko nga iringpas sakbay nga aggibus ti pakasaritaak ditoy daga.”
“Ronnie, mabutengak. Amangan no addanto ketdi pakaawisam a sabali.”
“Sika ti yam-amakko,” kinuna ni Ronnie.
“Kanayonto a mangipalagip ti ayat ken dungngom,” inyarasaas ni Lirio. “Tunggal lalaki nga agrayonto kaniak, addakanto latta a mangtartarabay.”
Idi agsublida iti lamisaanda, nadanonda ni Mister Inanama, ti manarawidwid iti imprenta, da Dr. Braganza ken Misis Bellalinda, dua pay a mannurat. Inyam-ammo ni Ronnie dagiti tallo ken ni Lirio.
“Agkabagayankayo,” kinuna ni Misis Bellalinda. “No agayatka, kunak idi ken ni Ronnie, piliem koma ‘tay napimpintas ngem sika. Kaano ti kasaryo ta umaykaminto met agdaniw ken agkanta?”
“Inton agsubliak, misis,” kinuna ni Lirio. “Dua a tawenko idiay America.”
Nagpinnerreng da Ronnie ken Doktor Braganza. Intangad ti doktor ti basona sa kinitana ni Lirio. “Ababa unay ti dua a tawen,” kinunana. “Dimonto marikrikna no addakan sadiay. Pagammuan la ta nalpasen.”
“Malagipko,” kinuna ni Mister Inanama, “dumagaska no bigat idiay opisina ta kitaem dagiti immuna nga inlibromi. Maragsakanka la ketdi. Kapintasan pay laeng ti pannakailibrona a gapuanan ti maysa nga Ilokano.”
“Umayakto,” kinuna ni Ronnie. “Dandanin malpas ti sumaruno. Inton Hulio ngata. Mabalinkonton a rugian ti sumaruno.”
“Ayna, dimo unay! Aginanaka met, a. Pagan-anom, aya, ti adu a kuarta?” kinuna ni Misis Bellalinda. “Umayka ketdi agbakasion idiay puro tapno maikkat ‘ta bebessagmo.”
Liniklikan ni Doktor Braganza ti itataldiap ni Ronnie. Linuktanna ti sangabotelia nga arak sa binukbokanna ti baso ni Ronnie. “Ti bagi,” kinunana, “addaan iti kabukbukodan a bileg a mangagas iti ania man a sakitna. Nabileg ti panunot ken bagi ni Ronnie.”
Immisem ni Lirio.
“Ne, rabiin sa unayen,” kinuna ni Doktor Braganza. “Ania kad’ ti orasmon, Ronnie?”
Kinita ni Ronnie ti relo iti pungupunguanna. “Maikasangapulon, doktor,” kinunana.
Pagammuan la ta napanganga ni Ronnie. Tinapik ti mangngagas ti takiag ni Ronnie sa inisemanna. “Agragsakkayo latta, ubbing,” kinunana kadagiti agayan-ayat. “Diyo pampanunoten ti panaginana. Ala, yun-unamin.”
‘KITAEM, Narding. Kunkunak idi beinte unoak a mayatak nga agbiag iti sangagasut ket limapulo a tawen no la ket saan a dadaelen ni Apo Dios ti panunot ken salun-atko. Inkarik nga ipanko amin a kabaelak nga agserbi Kenkuana ken kadagiti padak a tao babaen ti sirib nga Insagutna. Ngem ita, sangapulo laengen a bulan ti nabati. Matayakton.”
“Dika agpungtot,” kinuna ni Narding. Binukbokanna ti basona iti serbesa. Timmakder sa inasitganna dagiti libro a nayestante. “Uppat a pulo a ribu,” kinunana. “Siasino ti mamati a sinuratmo dagitoy iti sangapulo a tawen? No ti bileg ti pakinakem ken andur ti bagi idi suratem dagitoy ti irangetmo iti sakitmo, pumudno ti kuna ni Doktor Braganza a maagasan ti bagi ti sakitna. Ken, Ronnie, dika kad’ agtalek iti Dios? Dimo kad’ maamiris a dinungdungngonaka, tinartarabaynaka?”
“Nagut-ot manen idi rabii,” kinuna ni Ronnie. “Awan balikas a makailadawan iti sakitna! Naimbag la ketdin ta addaka ditoy. Ah, ti nakaam-amak a muging, masansan a kuna ni Lirio. Ngem asino ti mangipagarup a ti pagtaudan ti bilegko isu met laeng ti pagtaudan ti patayko?” Timmakder ket immasideg iti tawa. “Sardam manen…” kinunana. ”Basbasaen ngatan ni Lirio ti baro a librok.”
“Ammona kadin?”
“Mammuannanto. Insuratko amin dita ti panagsagabak ken ti mapasamakto no maammuanna a natayakon.”
Pinidut ti Narding ti nabengbeng a libro iti lamisaan. “Diak pay nabasa amin daytoy,” kinunana. “Daytoy kadin ti libro ni patay? Ket ania met dagitoy a manuskrito?”
“Libro ti pannakaisalakan. Patiek nga agbiagak pay. A saanak pay a matay. A biagennak ti pingetko nga agbiag. A biagennak ti ayatko ken ni Lirio ken ti ayatna kaniak. A dinak baybay-an ni Apo Dios.”
“Kabutengmo kadi ni Patay?”
“Kayatko a laksiden ni Patay. Kagurak! Mariknam kadi no madama nga agsursuratka? No madama a makiin-innayatka? Ubingak pay a matay. Kayatko pay ti agsurat ken makiinnayat.” Pinanawanna ti tawa sa inasitganna ti naipinta a naikuadro a ladawan ni Lirio iti diding. “Naladaw a dimteng iti biagko. Ad-adu koma pay ti maipaayko a pagragsakanna no nasapsapa ti panagam-ammomi.”
“Ayatem ingga’t kabaelam tapno mamsekto ti pusom iti lagip no agsinakayon.”
“Awan patay iti dennana, Narding. Kenkuana, insagutannak ni Apo Dios iti sangapirgis a langit.”
“Kastaka met ngata kenkuana,” inyisem ni Narding. “Apay pay laeng a palubosam a pumanaw? Dimo kad’ ammo a nabileg nga agas ti isem, apros, ken agek ti balasang?”
NAGSADAG ni Lirio iti barukong ni Ronnie sa sinayaatna nga inlumlom ti ulona iti likkaong ti abaga ti baro. Nakawakray ken nakalamlamuyot ti panagrikna ni Ronnie iti buokna. Inay-ayam ni Ronnie ti buokna.
“Magustuak man daytoy a paset ti nobelam,” kinuna ti balasang. “Denggem ta basaek: ‘Saan a kawaw daytoy a siled, marikna ni Sinamar: agpitpitik ditoy ti naisangsangayan a biag a mayasping kadagiti naglabasen a rissik a di matay, a namagbaliw ken nangpasayaat iti lubong; napno daytoy a siled iti timek a di mangngeg ngem napigpigsa ngem dagiti aggigiddan a gurruod, nalawlawag ngem dagiti kimat. Saan a kawaw: ta ti kararua ti nagindeg adda ditoy, dita, iti amin a paset daytoy a siled: mapunasmo kadi ti lemma nga ibati ti naindaklan a sirib ti naisangsangayan a lalaki?”
Insardeng ti Lirio ti agbasa. “No ituloyko pay a basaen, mabasak dagiti paset a mangpasangit kaniak. Kasla makitak ken ni Sinamar ti bagik iti masakbayan.” Linintegna ti nagtugaw ket sinangona ni Ronnie. “Nakitam kadi dagitoy iti tagtagainepmo? Kasla kabutengko a panunoten dagiti napasamak ditoy.”
“Arikapem daytoy a mugingko sa kunaem: ‘Daytoy a nakaam-amak a muging!’ Adda kad’ makalapped iti sirib no sirmataenna ti masakbayan? No agdakiwas ti sirmata, awan kaimudingan ti panawen. Dika kadi agdandanag, maysa la a nobela daytoy.”
BINUNGON ti sardam ti nabileg a panagtakderna iti kadaratan, iti pagtabonan dagiti maburak a dalluyon ti malikudanna a taaw; agan-andap ti rupana ket ti ulona a tumukno iti langit, napalawlawan iti riniwriw a bituen.
“Saanka nga agkutkuti,” kinuna ni Lirio. “Kayatko a matmatan a naimbag ‘ta ulom iti ragup dagiti bituen.”
“Agpatinggaka laeng iti daga,” kinuna ni Ronnie. “Umanges, lumasbang, agkarenken, sa matay.”
Nagkatawa ni Lirio. “Ababa unay ti panawen, apay a diak nanamen ti tunggal kanito? Kalpasanna, awanton…”
Nangngegda ti ilalabas ti agpaabagatan nga ungor a kasla mangpisangpisang iti tangatang ngem awan makitada a sukogna iti langit.
“Saan a narigat ti mangeddeng,” kinuna ni Lirio. “Nasken kadi pay nga umadayoak tapno bay-anka nga agmaymaysa? Ayatennak iti ingga’t kabaelam ta isagutanka iti agtawid a nasirsiribto ngem sika…”
“Saanak nga agbabawi,” kinuna met ni Ronnie. “Di agpatingga ti namnamak. Tulongannak koma nga agbiag.”
“Malamminak,” kinuna ni Lirio.
Nagrukob ni Ronnie sa inagkanna ti balasang. “Dinto agpatingga,” kinuna ni Ronnie. Sinakruyna ni Lirio tapno agawiddan iti cottage ti puro. Naim-imeng sadiay. —O
Magatang ti Bannawag kadagiti sukiyo nga aglaklako iti pagiwarnak ken magasin.
Para iti subskripsion, ag-email iti [email protected]. Para iti dadduma pay a detalye, kontaken ti Circulation Department iti 8527-8121 Loc. 369, wenno iti CP No. 09567620852.
Mabalin pay a magatang ti Bannawag iti
Shopee: http://bit.ly/Bannawag-Shopee
Lazada: http://bit.ly/Bannawag-Lazada
Para iti digital a kopia:
PressReader: http://bit.ly/3n83kNQ
Magzter: http://bit.ly/407pazG
Para kadagiti kompleto a sarita, nobela, daniw, salaysay ken dadduma pay, bisitaen ti opisial a website ti Bannawag iti https://bannawag.ph
Laglagipenyo koma met, kakailian, nga ag-join/i-follow (ka)dagiti official a social media account/page/group ti Bannawag,
iti Instagram: https://www.instagram.com/bannawagmagazine
iti Twitter: https://twitter.com/BannawagMagasin
Facebook Page: https://www.facebook.com/BannawagMagasin
Facebook Public Group: https://www.facebook.com/groups/bannawag.magazine
Dios ti agngina.
Isip pabaknangen, Bannawag ti basaen!
