Autobiograpia ni LORENZO G. TABIN

Maika-12 a Paset

LABUT 4: 1960-61

MAUDIN a tawenko iti sekundaria iti panagseserrek idi 1960. Adu ti napasamak iti daytoy a tawen.

Saanakon nga immakar iti dagus nupay makaarimuom ti angtit daydi kaasi a paralitiko a lakay gapu iti manmano a panangbanios daydi Lela Siding. Di pay ket masango a pukisan ti baket, wenno ibarbasan ket iti pananglaglagipko ita, makitkitak man ti sabali a Kristo nga agraed no agsao ken kurrating dagiti takiagna, killokillo dagiti kukuan a ramayna; marigatan a mangigudagod iti nangisit a bellang iti agkurkursing a bakrangna. Naarpawan iti rutrot nga ules ti akimbaba a paset ti bagina ket agpaparang dagiti kakasla ballugo a natadol a tumeng dagiti nakatultulang a gurongna; awan duma dagiti dapanna iti agrungrungarong a ramut ti nabukual a pungdol iti nabubuga nga uma.  Malagipko man ketdi ita, nga iti manmano a pannakadanonko nga agmaymaysa, pamrayannak a kasarsarita. Inan-anusak latta met ket nasaritana no kasano ken sadino ti nakaalaanna iti sakitna. Maysa kano idi a kapatas iti kompania idiay Manila a kukua ti nakarit a baniaga. Naaksidente idi insaupna ti porklift operator iti naminsan a panagkamatda iti panawen ta dida magabenan ti kaadu ti order.  Daydi ti pannakaisapsapa ti panagretirona. 

Diak malagip no kasano a napasamak, ngem nainayon ti Philippine History nga asignaturak iti umuna a kagudua ti tawen. Sa iti maudi a kagudua ti tawen, nainayon ti Algebra. Tapno kano mairamanak kadagiti agturpos iti sumuno a tawen. Philippine History laeng, nabitogak? Narigatko a patien. Naanusak nga agadal; diak nangliwliwat... Napipia pay ngata ti Algebra ta munnelak a talaga iti Math.

Ngem kaskasdi a diak patien. Pagarigan laengen ti Physics. Nasaritak kadi idin? A daytoy ti asignatura a nakaalaak iti kapintasan a grado? Kasla rice terraces ti panagsasaganadda nga agpangato, kunam sa! Pasig a nagsisikkawil iti tunggal grading period manipud iti 70; dinanogko pay ti angin idi makitak ti 75 a nangispal kaniak! Ngem siguro, naasian la daydi Mistro Dioding Suero, wenno kunana ketdi a siakto manen a parikutna no bugguongennak!

Ngem  uray man ket no pulpullat dagiti gradok, malaksid ti Pilipino ken ti Philippine Prose and Poetry! Ti kapatgan ket nagturposak iti high school! 

Wen, agyamanak unay ken ni Apo Dios—ken siguro kadagidi naasi a maestro a nangparuar kaniak; uray gayam daydi Maestro Bindog a mistrok iti English Composition (pasensiakan, sir—ti Dios ti mangbendision kenkan no awankan ditoy daga a pagluluaan—kasta ngamin ti awag dagidi estudiantem iti liklikudam, dimo la ammo!)

Ngem awan ti inggatang dagidi tatang ken nanang iti barong a pagbadok idi agturposak. Daydi Manang Sela ti nangdait iti Barong Iloko—diak gayam nasao a kabaelanna met ti agdait—a pinagbadok. Ngem naginggaak laeng iti ruangan ti auditorium a nakaangayan ti pasken. Apay, kunam? Wen, a, ta idi kumitaak iti uneg, ama, kunam pay, ta dandani met diak nailasinen dagidi kaklasek ta nagdadaeg ti aruatenda, ken nagguguapo ken nagpipintasda metten, idinto nga adu met kadakuada idi ti di mapidua a taliawen!  Maysa pay, naka-Barong Tagalog-da amin idinto a siak ket malaksid ta Barong Iloko, likba ti bassit a kueliona, sa nakiting pay ti manggasna, ken butuag ti gayadanna! Kasla la sili ti sairo a naartem iti suka ti Iloko ti riknak ket saanakon a nagtuloy—uray man ta nalukot met la a papel ti suno ti diploma a yawatda!

Ket manipud idin, saankamin a nagkikita kadagidi Delfin Palado, Jose Torres, Rodolfo Sumajit, ken Antonio Solar. No sadino ti yanda itan, pinadasko a sapulen ida iti Internet ngem adu met ti kanagnaganda; ken amangan no milionariodan, no nangabakda iti loteria, ket nalipatandan daydi kaeskuelaanda a mintalon wenno kinursing iti karayan ken natina iti apgad ti tangrib ken kadilian... wenno immunadan idiay paraiso, wenno impierno! 

Dita ti naggibusan ti aldawko idiay Cabugao Institute, kunak koma, a, ngem malaglagipko pay met laeng, isu a kanayon latta nga addaak idiay!

Kinapudnona, adu pay ti pinalabasko nga aldaw iti Labut sakbay a naipalladawak iti sabali a lubong.

Ngem dikay' agganat. Di pay nagudua ti panagdaliasatko!

Kangrunaanna a diak nalipatan, ti panagbasak iti Bannawag. Uray idi dandaniakon agturpos, ti pay la agbasa ti Bannawag ti makunak nga impangpangrunak. Gapu iti dayta, naaronan ti tarigagayko a mangsirigsirig iti nagan dagidi pagrukbabak a mannurat. Naglalaingda ketdin, aya, kunkunak idi. Nagangayanna la ngarud ta pinadasko ti nagkur-ikur-it. Salsaludsodek idi iti bagik: dimo kadi kabaelan met ti agsurat? Nalagipko ti nabasak a pakasaritaan ti biag dagidi mannurat iti Philippine Prose and Poetry, tattaoda met. Taoak met. No kabaelanda, kabaelak met!

Parikutko ti pagmakiniliaak. Agduaduaak ngamin no mabasa dagiti editor ti suratko.

Ti nakaay-ayat, saan a nakappapati ngem pudno a naaramidko, nobela ti nagdamdamuak a sinurat! Insidawsidawko nga insurat iti asul a Journal. Nabengbeng, pattapattak a sangapulo a paset ti nasuratko, a nayatiddog koma pay. Ania a tema, kunam, a? Siempre, pakasaritaan ti pudno nga ayat, ania pay koma! Induldulinko, nabayag, agingga a diak malagipen no nakaiwagwagatanna. Sayang!

Ngem nagsursuratak met iti daniw.

Sakbay gayam a rinugiak ti nagsurat, nagustuak a binasbasa ti benneg daydi Propesor Santiago Alcantara. Ti immuna a nadlawko iti daydi a benneg ket dagiti balikas nga idi la a nasalawko. Kasda la agaw-aweng a musika! Nauunegda, ngem nagustuak, ken naawatak babaen ti panangbidingbidingko iti tunggal binatog. Ta no maysaka a managpaliiw, saan a parikut ti kayulogan ti maysa a balikas iti maysa a linia ken parapo. Tinantandaanak. Iti ababa a pannao, isu ti nakaasaak nga agilasin iti balikas. Sadiay ti nakaammuak nga aggidiat ti pakausaran ti iti ken ti ken a ken nga.

Dimteng ti panawen, a nagdamagak iti daydi tatang no adda am-ammona nga addaan iti makinilia.

Naiparparna met nga adda. Isu daydi Tata Osi idiay ili.

Idi ti damo a pannakakitak iti makinilia! Ngarud, diak pay nakaig-iggem! Iti ababa a pannao, diak ammo ti agmakinilia!

Ngem insuronak bassit daydi Tata Osi idi maipalawag daydi tatang ti panggepko.

Lima dagidi daniw nga immakiniliak, ngem maymaysan ti matandaanak ti paulona: "Allon ti Biag." Diak dagus imbuson dagidi daniwko.

Ngem dakes a gasat ta saan a nagbayag daydi Tata Osi. Simmangpet daydi tatang iti maysa nga aldaw a nangyawid iti nagmanto a damag.

“Awanen ni Osi,” kinunana iti naliday a timek.

“Apay?” nagamanga daydi nanang.

“Tinagtagbatda... nakitinnagbat idi kasangaldaw. Idiay nagdulonanda... gapu iti padanum.”

Nagsiddukerak iti nangngegko. Pagmakiniliaak pay ita?

AWAN ti malagipko kadagidi kinaturposak iti maikanem ti nagtuloy iti sekundaria. Uray daydi Filomeno Aganad ti Daclapan Sur. Uray ni Kapid Inggo. Uray dagidi agkabsat a Gloria ken Adelaida Sevilla. Uray daydi Geronima Sumay a taga-Turod.

Adda ketdi maysa a taga-Namruangan, ti bario iti amianan ti Panay-ogan. Maysa ti Namruangan kadagiti tallo a bario a dayo iti Daclapan Sur-Panay-ogan Elementary School. Benjamin Castillo ti naganna. No dadduma, mapankami idi mangruruot sadiay ta naraber dagiti bakbaka ken dukdukayyang kadagiti nagbabaetan dagiti tabako. Isu ti nakaibaga kaniak nga adda puraw a nuang. Simminged kaniak kalpasan ti sumagmamano a tawen.

“Mannuratka met gayamen, lakay!” agarup nagsina dagiti matana iti baet ti nalawa nga isemna idi nagkitakami kalpasan ti adu a tawen.

Ngem agsubliak pay iti pangtedko.

Iti naminsan a pannakasirpatko kadagidi agkabsat a Sevilla iti Daclapan Sur, naisagud dagiti matak iti in-inaudi. Limmapsat!

Iti naminsan a panangpasiar kaniak ni Dio Ballling, naisaw-atna a nangrugi kanon ti parparibon idiay Daclapan Sur.

“Intanto man ketdi met makiribon, dio!” kinunana.

“Asino dagiti kandidata?” dinamagko.

“Awan am-ammok. Pambaranta la a sumirpat. Bareng ketdi met no adda makasirpat kadata, hi-hi!” Naglawa ti rungiitna ket kasla ad-adda a simgar dagiti nasikkil a buokna.

“Adda kuartam?”

“Dumawatakto ken ni inang. Uray ta inton Sabado pay.”

 Naallukoynak ni Dio Balling idi nalagipko ni Deling. Napanunotko ti napan nangalesa tapno adda pangalaak iti pakisalak.

Pinilotak iti Emilia ti panikkilen met a buokko sakbay nga immulogkami iti apagsipnget. Salapi a sagdidies ti binalonko.

Natangadko ti dakkel a bangar iti igid ti kalsada iti abagatan idi lumabaskami.

Mangrugin nga agsangpet ti tao idi makadanonkami iti eskuela a pakaangayan ti pasala. Napigsan ti matoktokar nga "O, Naraniag a Bulan" a nangrugi a naglatak iti daydi a tawen. Addan sumagmamano a nabungon a social box iti lamisaan. Addan sumaglilima a babbalasang a naka-"display" kadagiti napagaabay a tugaw. Maysa daydi Karit a kuna ni Dio Balling a kursonadana; nga apo ti akingarreta iti adda iti amianan ti kalsada a sango ti pagadalan. 

Awan pay dagidi Deling ken Glory.

Pasarna ngatan nga alas siete idi mangrugi a mapunno ti salonan. Nakitak daydi Lino Aganad nga agisaw-isaw. Nadlawko a maysa kadagiti baonbaonen dagiti agpasken.

Kinalbitnak ni Dio Balling idi adda sumungad a dua a babbalasang. “Napintas dagita, dio!” kinunana.

“Da Deling...”

“Am-ammom?”

“Agkabsatda... nagbasada ditoy idi.”

Adda simmangpet a tallo pay a babbalasang; nabengbeng ti polbos ken lipistik ti nagtengnga. Naiwaragawag nga isu ti kandidata.

Narugian ti sala. Libre ti immuna a sonata. Peseta ti simmaruno. Agpapada a kasla alsado dagiti lallaki a nangsarakusok a nangortisia kadagiti babbalasang. Nagiinnuna dagiti nangortisia a nagkurno iti sango da Deling ken Glory. Ngem nakauna ti maysa a taga-Daclapan Norte iti sango ni Deling. Adda nasagid a riknak iti napigket a panagin-innisemda.

Kinalbitnak ni Dio Balling. Insungona ti maysa a balasang a nakadekdekket; itulok pay ti balasang a makidinnungpar dagiti luppona kadagiti luppo ti kasalsalana. Ken no dadduma, maipasngat pay ti luppo ti lalaki!

Nagiinnarasaas dagiti lallaki iti asidegmi. Adda maysa a di nangileppas iti sonata nupay nakadekdekket ti insalana. Nakamusiig a limmabas iti yanmi.

“Apay?” dinamag ti kaduana.

“Malas, din sa agdigdigos... nakaang-anglit!”

Naiwaragawag ti umuna a box. Sangapulo a pisos ti naibaga a presio. Adda sumagmamano a nangtawar. Maysa ti di nauma a mangrimbaw iti tawar ti sabali agingga a nagbanag a siento singkuenta idinto a nagbassit met a bungon! Naipalapayag nga agar-arem iti kandidata ti natahor a gimmatang.

Napanda iti linged kadagiti kaduana. Nasiputak ti pananglukatda iti bungon. Sangabukel a tinuno a ragaraga!

“Uray ta kukuamon, lakay!” inyellek ti maysa.

Salapi ti simmaruno a sonata. Bassit ti nagsala. Sa trenta. Sa peseta.  

“Dies ti bayad ti sumaruno a sonata!” naiwaragawag. “Agsalan dagiti sagdidies!”

Kasla binunar dagiti babbalasang. Nakiinnunakami ken ni Dio Balling. Tinuparna daydi Karit ngem daydi inanglit ti nabagina. Diak intuloy ti nangortisia ta naunaandak iti daydi Deling.

Sumagmamano pay a sagdidies, ngem kaskasdi a diak nabagi daydi Deling. Awan pay naksay iti salapi a balonko ta inkarik a diak mangisala iti sabali.

Iti simmaruno a sagdidies, nakiinnunaak kadagiti bunar, aglalo ket ti manen "O, Naraniag a Bulan" ti natokar! Aggudenggudeng a timmakder daydi Deling. Aglamlamiis dagiti dakulapko, aglingling-etda. Nakangato ti timid daydi isalsalak a di pay kumita kaniak. Napukaw la ngarud ti turedko a makisarita koma.

Pagpiaanna met ketdi, a, ta didies pay ti naksay iti daydi salapik! Sayang met ti namin-ano a panangkullayotko iti daydi alasan no maibus la ti kuartak iti diak met kursonada nga isala. Diak pagtatakkonan ti agsala nangruna no kas iti daydi kaasi met nga inanglit a balasang! Uray koma no daydi nakadekdekket... basta daydiay la kursonadak ti isalak! A kunam met la no asinoak nga adda maipagtangsitna! Kasdiay ti kapudnok a mangipateg, he-he!

Iti simmaruno a sonata, inkeddengko a no maallopko ni Deling, kasaritak iti nalapat! Inkeddeng met ni Dio Balling a kasarita daydi Karit. Nagtulaganmi a dikami agaw-awid a dimi maipeksa ti riknami.

Apagisu ta ti manen "O, Naraniag a Bulan" ti simmaruno a sonata. Ken sagdidies! Tartarabayennak sa ketdi ti naimbag a gasat, nakunak iti nakemko!

Ti dakesna, ti pay la naganna ti nabalikasko idi maallopko, nakagaggageden a kinunana: “No ituloymo pay ti agsao, tarayanka ditoy!” a kasla masiluan ti subsobna; ti libnosna a sigud a nagrukrukbabak, nagbaliw a namimpinsan iti panagkitak.

Ti pakasdaawak no apay nga ammona a panggepko ti agpudno! Nasiputanna ngata ti pannakaipigpigket dagiti matak kenkuana no adda iti tugaw, ken ti pannakiin-innunak nga umallop. Wenno kasta a talaga dagiti babbai, nalaingda nga agsiput kadagiti mata a maipigpigket kadakuada!

Di pay naggibgibus ti sonata no ar-arigen, nagdardarasen nga immibbet ket dinan inuray a maitulodko iti tugaw! 

Iti ababa a pannao, natirkaganak iti tengnga ti salonan!

Apay ngata?

Nagtayyek ti panunotko.

Dakkel ti balayda a tinabla iti sungaban ti bario, iti abagatan ti kalsada. Bassit a pinan-aw ken binulo ti balaymi idiay Labut. Nalawa ti pagmulmulaanda iti birhinia. Beterano la daydi tatang ket ti la tangrib ti pangal-alaanmi iti panglitupmi iti pagkurangan ti sangkabassit a pensionna.

Naminsan a naisurotak manen ken ni Dio Balling a napan nagpasiar, iti pay met balay da Deling.  

“Ne, nayaw-awankan sa, barok!” kinuna daydi Tata Milan a tatangna. Adda tattao nga agklasklasipay iti birhinia iti sirokda.

Diak nakasungbat, nariknak a timmarabangak.

Sabali pay a pasamak, naikuyogak.... manen... ken ni Dio Balling...iti palasio dagiti dayag a sasabongen!

Adda naranaanmi a grupo dagiti agtapat a taga-Daclapan Norte. Dadauloda daydi kain-innisem ni Deling idi agsalsalada. Ingguyodnak ni Dio Balling a mapan makilaok.

Diak met malagipen daydi naudi a kinantada. Ngem adda pasetna a nakitakayo nga agkibkibin. Mamabpabasol nga agpaspasugnod.

Nabingngi ti tawa. Impapanko a tuman-aw dagidi mataptapatan.

Adda naisuyat; nanakluong ti naibbatan nga arinola!

Kasla nabuakkami a napabutngan. Nagtarayak a nagpadaya sa nagpaabagatan iti igid ti kabalbalayan, sa nagpalaud iti kataltalonan! Amangan, kunak, no mailasindak, narigaten!

Diak nasiputan no nagturongan ni Dio Balling.

Inunorko ti waig a kimmamang iti Aglem. Nagsarimadengak sakbay a bimmallasiwak iti imbornal. Adda kano inwalangda dita idi; amangan no adda al-aliana! Inruarko ti kartaploma a kanayon nga itugtugotko. Nairut ti panangpetpetko.

Idi makaballasiwak, pinartakak ti nagna a nangunor iti puraw a kalsada; makatartarayak ngem diak nagtaray tapno di madlaw ti asino man a tumanamboren ti barukongko.

Nagsarimadengak idi makaasidegak iti dakkel a bangar. Nakalamlamiisen dagiti dakulapko. Agparangka ta kitaem! kinunkunak iti nakemko. 

Immapiras ti nasalemsem a pul-oy a nangipuligad iti agongko iti nabanaal a sayamusom ti sabong ti bangar. Nailili dagiti bulongna a namataud iti kasla rumugma nga anniniwan a patauden ti sumirsirip a bulan iti daya. Limmabban ti ulok! Kaslaak la naputotan a bakes idi malabsak ti bangar!

KADAGIDI a panawen, pumigpigsa metten ti arapaapko kadagiti makitkitak a ladawan iti Bannawag, kas kadagiti artista iti akkubna. Idi kuan, nadlawko dagiti napipintas a nagnagan iti "Minuyongan ti Makipagayam." Nadnadlawko pati ti tawenda. Ammok met idin ti agilasin iti napintas a nagan! Ket adda nariing a panggep iti kaunggak. Ania ngata no makisinnuratak?

       Nagsapulak iti nagan. Maysa daydi Necita Mendoza a taga-Batac, Ilocos Norte. Daydi pay Josephine Ferido ti Cabalangegan, Vigan, Ilocos Sur. Maysa pay daydi Lucrecia Macanas ti Bangar, La Union. Napintas a nagan dagiti immuna. Ngem ti maikatlo? Adda met awengna, ngem aweng ti nataengan! Nupay kasta, inramanko a sinuratan.

       Napintas ti panagsursuratko idi, kunayon sa! Uman-anap ngata idin ti panagbalinko a mannurat.

       Nagsubalitda a tallo. Naammuak nga adda Mendoza Bus iti Ilocos Norte. Diak ammo no kabagian daydi Necita ti akinbus. Ngem sinubalitannak, ket dumawdawat iti retrato. Gapu ta makaay-ayo met ti suratna, ken nagkari a sukatanna ti itedko, ken napintas ti naganna, kunak ngaruden, ay, ket nagtalekak, a. Ammoyo, managtalekak unay ta impatok a kas kaniak, tungpalen met ti nagkari, no asino man, ti karina.

       Ngem naim-imaak! Diak naurayen ti subalit daydi Necita Mendoza. Dina ngata nagustuan ti retratok: batinguluan, sa diak malagipen no ania ti insursuratko. Amangan no nasaok a taga-awayak, ‘moyo metten, diak ugali ti mangilimed iti kinasiasinok.

       Simmaruno daydi Lucrecia Macanas. Napintas man ketdi ti panagsursuratna, naurnos ti Ilokanona, isu nga uray adda pagkunaak iti naganna, sinuratak. Imbagana a mangngabel, nga isu ti pagsapulanda idiay Bangar, La Union.

       Ngem, kunakto pay, in-inauna ngem siak iti lima a bulan! Diak ammo man, ngem maublagak a makisinninged iti in-inauna ngem siak. Nupay kasta, nagtatakkonak ti nakisinnurat, pasensian ni Lucrecia no addanto pay a makabasa iti daytoy.

       Insublatko, wenno sinuratak met daydi Josephine Ferido a taga-Cabalangegan, Vigan, Ilocos Sur. Dagitoy dua ti nagpalpalabsak iti panawenko nga agsurat.

       Iti naminsan a papanko igagatang iti pagsuratak, kas gagangay nga aramidko, nagsakayak manen iti kabalio a kaal-alak iti nangiwaywayak. Atiddog ti talina a kinawikawko ket isu ti yablatko a pangabog. Agdardarasak idi agawidak ta maganatak nga agsurat. Idi asidegakon idiay Aglem, binasnotak manen. Adda immatiddog a kawikaw ti tali ket naisagud iti saka ti kabalio. Naisurotak idi umaskaw manen ket naingubngobak iti naruburob a kadaratan.

       Immuna nga inaprosak ti rupak a napunno iti darat idi makabangonak, amangan no napunasen ti luppap nga agongko!  

       Daydi Josephine Ferido ti nabayag bassit a kinasinsinnuratko; nagpinnautda iti daydi Lucrecia Macanas.

       Iti naminsan, inawisnak daydi Josephine a mapan makipiesta idiay barioda. Nabayag pay bassit ti petsa ket adda pawaywayko a nangurnong iti pagpletek babaen ti panangalesak no kasdiay a saan a daydi tatang ti mangalesa.

       Inawisko ni Dio Balling tapno adda kaduak. Kasta unay met ti ay-ayatna, a, ta din sa pay idi nakapkapan idiay Vigan.

       Dandanin lumnek ti init idi nakadanonkami iti balay daydi Josephine Ferido. Apagisu nga agsagsaganada a mangrabii.

       “Naimbag, babbaro, ta nakaumaykayo,” kinuna ti ama ti balasang. “Apagisu iti paribon ti bario.”

       Nabaknang ti pangrabii. Diak koma idi  kayat ti mangan ta saanak a nairuam a makipangpangan. Ngem kinidagnak ni Dio Balling a kasta unayen ti panagtiltilmonna a mangmulmulagat iti taraon.

       Maysa kadagiti dua a babbalasang ti katugaw ni Dio Balling iti makanawanko. Kasangok ni Josephine Ferido.

       Sakbay a nangisubo ni Dio Balling. Kinitanak a kasla agpatulong no kasano ti agusar iti kutsara ken tenedor. Iti panangtugkikna iti bungkol, limmagto ket naipasab-ok iti balasang. Dinagdagus ni Dio Balling a tinukmaan ti bungkol a kasla awan ti napasamak.

       Siak ti kasta unay ti bainna, diak mayangad ti rupak.

       Napigsan ti tokar iti salonan idi makadanonkami iti paribonan. Adun ti tao. Dadakkel ken babassit dagiti tagilako iti rabaw ti lamisaan.

       Sinugsogannak ti tatang daydi Josephine Ferido a gumatang iti box; impagarupna ngata nga adu ti insabbikelko a kuarta! Ngem ania koma ti igatangko ket inyan-anayko pay ti pinagpletemi ken ni Dio Balling a nagpa-Vigan? Ti nabati a pagpletemi nga agawid, di pay umanay a bayad ti umuna a presio ti box.

       Nadlawko ti libbi daydi lakay idi nagpakadakami a dina oras.

       Saanen a sinubalitan daydi Josephine Ferido ti naudi a suratko. Diak metten sinurnadan.

ALIMBASAGENAK iti daydi a sardam. Adu ti simsimken iti panunotko. Ita ta nagturposakon iti sekundaria, ania ti sumaruno nga aramidek?

Nakitak iti alintataok dagiti kabagianmi iti Labut. Naglalawa ti iwa ti isemda, nangruna dagidi Angkel Poling ken Romeo. Kasla dida pakaringgoran ti biagda, nangruna daydi Angkel Romeo a dumakdakkelen ti pamiliana; a ta adda met daydi Anti Rosa a panarayanna no awanen ti isaangda. Daydi Angkel Poling, ragragsakenna ti makikabkabbalay kada Anti Rosa, a ta awan met pay ti pamiliana. Inaldaw a mapan sumuknal iti tangrib ken kadilian. Naimasto pay la ti panagsusopna iti Balasang a sigariliona; no dadduma, ukradenna ti daan a Bibliana ket pamrayanna a sarsaritaan dagiti umasideg nga ubbing.

Addan mabubkbukel a banag iti panunotko kadagidi a panawen, ngem nakusnaw pay laeng. Ngem nalawag ketdi ti maysa a banag: saanak nga agbiag iti kas iti panagbiag dagidi dua nga ulitegko. No umaplaw ti pul-oy iti apagbingngi a silag a tawa iti papagko, mariknak a kasla adda ipaspasagidna.

Nalagipko dagidi daniw nga immakiniliak. Sinukainak ket iti kabigatanna, impaibusonko iti daydi tatang.

Adda damag nga insangpet daydi Angkel Poling iti maysa nga aldaw.

“Agkidar ti kubiko ita, manong!” naraniag dagiti matana a nangipadamag iti daydi tatang. “Napintas a panguartaan. Tres singkuenta kano ti pateg ti maysa a kubiko.”

Nabayagen a diak nakakita iti birhinia, idi laengen addakami idiay Abbarit. Kunak no awanen.

Ania koma ti makubiko iti Labut ket kaaduanna met a pandaka dagiti kayo? Dagiti la saggaysa a bangar ken lungboy ti makita a nakapuraddaw.

Ngem nabengbeng ti kaykayo idiay Puro iti laud ti Sabang. Diak ammo no apay a naawagan iti Puro Salomague ket adda iti batog ti Sabang. Diak ammo no asino ti akinkukua; di pay idi nagatang daydi Carmeling Crisologo. Damagko a napintasen ti Sabang. Adu kanon ti turista a mapmapan.

Iti ababa a pannao, adda tao a nakasaritada. Saan a nagbayag, inrubuatmin ti nagpa-Puro. Limakami. Duakami iti daydi tatang, sa dagidi Angkel Poling ken Romeo. Saan a simmurot daydi Lelong Undo. Ngem simmurot daydi Angkel Kanor a naggapu pay idiay Lapting a bario ti Lapog.

Adda naglugananmi a bilog a binulod daydi Angkel Poling kadagidi agkabsat nga Amping ken Marcos Tabugadir nga annak daydi Lelong Roque.

Tallo a kita ti pagluganan nga agpataaw idi. Ti bilog a butiog, ti paraw nga akikid nga immatiddog, ken ti rakit a kawayan. Ti paraw ti gagangay nga us-usaren dagiti mangngalap iti taaw. Ti bilog ti pagkarkargaan iti nadadagsen a banag.

Agarup makalawaskami idiay Puro. Binalonanmi. Iti aldaw, mapan agpana dagidi Angkel Poling iti tangrib. Adu pay la ti mapanaan idi. Daydi Angkel Kanor, agpalsiit iti paniki nga adu man ketdi ti agbibitin iti aldaw. Kunak no di sisidaen ngem pinugpogan daydi Angkel Kanor dagiti napalsiitanna sa ikkatenna ti lalatda. Diak nagustuan, naangdod! Ngem kasta unay ti panagngusab daydi Angkel Kanor!

Iti naminsan, immay nagbungbong daydi Angkel Amping. Maiparit ngem adu ti mabungbonganda. Agtapaw no kua dagidi mabungbongan a mayubyob.

Nakaurnongak idi iti dua a kubiko.

Ngem dakes a damag ta awan sa pay idi ti makalawas, nadamagmi a nayospital daydi Angkel Amping. Napukawna ti maysa nga imana, ken ti maysa a matana idi sinunotanna ti nagbungbong.

Idi nalpas ti kubiko, awan manen ti trabaho dagidi uulitegko. Daydi Angkel Kanor ti nangyakar iti pamiliana idiay Santa Maria idi agangay.

Adda daydi Anti Immang Tabugadir nga anak met la daydi Lelong Roque. Nasingedda iti daydi tatang. Masansan a dumagdagas idiay balay. No lalausen ti manao, no dimo am-ammo, ipatom la ketdi nga agkabsatda.

Nasinged met kaniak. Kinapudnona, magusgustuannak kano a kaanakan. Isu a mismo ti nagkuna a siak laeng ti kaanakanna nga awan ti bisiona. Saanak a nakasursuro nga uminum nupay adda ulitegko nga ammona ti uminum, ken kasinsinko a mammartek ken mannigarilio. Awan kaniak dagita a bisio, a kakaisuna a mabalinko a pagpannakkel.

Nasinged met ken ni Deling daydi Anti Immang ta adda panagkabagianda. 

Kunada man nga uray no kasano ti panangilimedmo iti maysa a banag, kasla daytay nabangsit nga agatibuor latta nga ad-adda pay no tepteppelam!

“Inton Sabado, nagtulagkami nga umay umian idiay balaymi!” inkissiim daydi Anti Immang.

Isu a sinadaak ida idi lumabasda iti Labut. Naragsakda nga agpatpatang.

“Ay, barok, naimbag man!” inkirem daydi Anti Immang idi makitanak. “Nasayaat ta adda kaduami.”

Innalak ti panagsenen a bitbitna; diak nagtagtagari.

Diak naawatan ti kinabukab ni Deling. Kimmita iti adayo ket immatiddog ti subsobna.

Adu ti nagsarsaritaanda. No dadduma, pagsaludsodannak daydi Anti Immang. Kas iti karasay ti itta ti sungbatko a diak maisina dagiti matak iti patong ni Deling a sarsarunuek.

“Agistoriaka met, a, barok!” no manen pagtimkannak daydi Anti Immang.

Agdua kilometro ngata ti nagbaetan ti Labut ken Gutong. Ngem kadakami a taga aw-away, dimi iginggina ti nawatiwat a pagnaenmi, nangruna ket awan ti makadanon a lugan iti balay da Anti Immang. Asidegen iti nagbedngan ti Gutong ken Salomague ti yanda.

Mangrugin nga agari ti sipnget iti lawag idi makadanonkami iti balayda. Arintarayen nga immuli ni Deling; nagustuak ti lunglung-ayna. Simmaruno daydi Anti Immang.

“Itarusmo ‘diay kosina ‘ta bay-on,” kinunana.

Nangisagana daydi Anti Immang iti pangrabii. Naimas ti linutona a sidaen ngem diak naimas ti nangan. Nagsarsaritada iti salas agingga a nagpakada daydi Deling a mapan maturog iti siled da Anti Immang.

“Inka sarunuenen!” inkissiim ti ikitko. “Hangka agkapuykapuy! Siak ti makaamo!” Maysa met a surdo daydi nga Anti Immang.

Ngem agdanum ta agdanum lattan dagiti dakulapko ken agkutukot dagiti tumengko. Makapkapanak a saan. No mapanak, ania ti mapasamak? No adda mapasamak, sisasaganaak kadin a mangasawa?

Mariakosina! Kasano a biagek ti pamiliak?

No kabaelan ni Angkel Romeo, kabaelak met! Idurduronnak ti kanigid a pispisko.

Agbainka, kuna met ti kanawan a pispisko! Asino ti mangbiag kadakayo, ni tatangmo? Mano metten ti addim?

Ha-ha! ‘Nia ‘tay kunadan? Ayat iti sirok ti bawbaw a langit!

Induronnak daydi Anti Immang nga insungona iti uneg.

Kinunak, “’Ton maminsanen, anti.”

Kinunana, “Naimbag no addanto pay maminsan? Dika agkapkapuy! Ammom itay awanka pay? Sinarsaritaka kaniana. Saan a nagun-uni. 'Mom no kasdiay?  Adda met riknana... ur-urayennaka laeng!”

“Diak pay sisasagana, anti. Ubingak pay...”

“Ay!”

NAKASTREK daydi Angkel Poling a sorbetero iti Superior Ice Cream idiay Vigan.

“Umayak man met, angkel,” kinunak iti naminsan a panagawidna.

Pinangato a pinababanak. “Kabaelam ngata ti agiduron iti kariton ti sorbetes?”

“Padasek, a.”

Asideg ti Superior Ice Cream iti pagburnayan iti laud nga abagatan a pingir ti Vigan. Boy ti nagan daydi akinkukua, nakuttong ken adda salingkadangna. Agtawen iti sumurok-kumurang a tallopulo.

Nagdaguskami iti balay dagiti ag-Bagoyo a dadakkel daydi Anti Taling nga asawa daydi Angkel Romeo. Alas tres pay la iti parbangon, mapankamin iti pagaramidan iti sorbetes.

Adda dakkel a dram a nakayupran iti yelo dagiti masapsapul. Insurodak a mangkarga iti kariton a para kaniak. Naasinan ti narumrumek a yelo a naipalawlaw iti dua a tubong a daddadakkel ngem luppo a nagyanan ti dua a kita ti sorbetes. Dua ti pagtako iti sorbetes, scoop ken flat. Masapul a di ikaud ti scoop tapno saan a mapekpek ti apa; saggabassitem nga ikaudkaud tapno basbassit ti maipan a sorbetes iti apa. Kasta met a no ti flat ti usaren, saan nga ipinas iti ngarab ti apa, ketdi, agarup agtakder tapno saan a maikkan iti uneg ti apa, kasla adu no kua ti nagyanna.

“Isurotmo ‘ta kaanakam ta makasursuro pay,” kinuna daydi Mang Boy. “Inton bigat a mangrugi nga agsolsolo.”

Naglugankami iti dyip a lumabas iti Santa, Ilocos Sur.

“Adda kano piesta ‘tatta ‘diay,” kinunana.

Nagdissaagkami iti ili ti Santa. Sinurotmi ti kalsada nga agpalaud. Nakadanonkami iti igid ti baybay ngem awan met ti kunada a piesta. Adda nawanawananmi a napuskol a balbalay iti labes ti karuburoban.

“Padasenta ti mapan aglako idiay,” kinuna daydi Angkel Poling. “Manmano la ketdi ti sorbetero a makapkapan idiay. Sigurado a mail-iliw dagiti ubbing iti sorbetes ta manmanoda a makakaan.”

Tinulongak a nagiduron iti karuburoban.

“Kiriringem ‘ta batingting,” kinuna daydi Angkel Poling. Nagruar dagiti ubbing. “Gumatangkayo,” indiayana iti immuna nga ina a nagparang. “Pisos ti maysa a baso.”

Binuyak ti panagsukatna. Ti scoop ti inusarna, linaglag-anna ti nangipinas. Alisto. Adda awang-awang iti uneg ti baso.

“Apay a kasdiay, angkel?”

“Tagtagari,” inkissiimna. “Masapul ti sikap tapno agbiagka.”

Immadu ti tao. Adda naggatang iti binaso, adda apa laeng.

No apa ti usaren daydi Angkel Poling, dagiti babassit ti usarenna no ubing ti gumatang. Paspas-olanna ngem dina impekpek, pinagtakderna ti panagipinasna ket aglanglanga nga adu ti nagyanna. Nadlawko nga awan nagyan iti uneg ti apa. Kasta met ti aramidenna kadagiti dadakkel nga apa. Nadlawko a sabali ti pangibolsaanna iti bayad dagiti binaso ken dagiti babassit nga apa.

“Apay a kasdiay, angkel?” dinamagko idi maipusingkami iti adu a tao.

“Dagidiay babassit nga apa, para kalub laeng, tapno maay-ayo dagiti aggatang. Paliiwem no dida agdamdamag, usarem ti utekmo. Dagidiay paglakuam iti binaso ken babassit nga apa, sabali a bolsa ti papananda; sabali met ti para kadagiti dadakkel nga apa.”

“No bilbilangen met ni Mang Boy dagiti apa...”

“Dagiti la dadakkel ti bilbilangen ni Boy... Kunak ngarud, no awan ti sikap, awan ti biag.”

“Saan a madlaw ni Mang Boy?”

“Ibagbagam ngarud a naglakoka kadagiti babassit nga apa?

“Dina makarkulo ti laon dagiti tubo?”

“Isu ngarud a laglag-anem ti panagipuligadmo.”

 Naggiddankami a rimmuar iti maysa nga aldaw nga agsolsoloakon. Pagammuan ta nagpukaw lattan a diak nasipsiputan ti napananna. Nasapulak ti karitonna iti nalinged a suli ti maysa nga akaba ken daplat a pasdek iti tengnga ti Vigan. Adda nakortinaan a ridawna.

Simmiripak. Pagsusugalan gayam iti innipis. Diak ammo no ania a kita ti sugal.

“Inka lattan,” dinagdagnak. “Dimo ibagbaga ken ni Boy, wen?”

Mariakosina!

Nagpaamiananak a kimmamang iti Plaza Burgos. Diak pay nakapupuesto idi adda nangbugkaw kaniak.

“Pumanawka ditoy! Puestok ditoy!” Butiog a ludingas ti nakatadtadem ti matana a nangkusilap kaniak. Nalipatakon ti nagan ti karitonna.

Aglulupoyak nga immadayo.

Inkeddengko ti agpalaud iti kalsada nga agturong iti Kamindoruan. Apagdap-awko pay la iti murdong ti bario, adda manen nangbugkaw kaniak.

“Hoy, dika umay aglaklako ‘ti sorbetes ditoy! Agpanateng dagiti annakmi!”

Sinurotko ti desdes nga agpaabagatan. Bareng adu ti balbalay ket adu met ti aggatang. Nalagipko ngamin ti napananmi iti daydi Angkel Poling idiay Santa.

Ngem kataltalonan ti nadusangko; pulos nga awan ti balbalay. Intuloyko ti nangiduron iti kariton ta nakitak nga agpalaud iti agarup duapulo nga agpa. Diak nakita nga adda pagsalogan sakbay a sumang-at. As-asideg no dayta ti surotek ngem ti naggapuak. Ngem dakkel a biddut! Diak metten maiduron nga ipasang-at! Inkararagko a sapay koma ta adda mairana a tumulong kaniak.

Awan! Impennekko ti amin a nabatbati a pigsak numona ta dandanin agtindek. Am-amkek la a marung-ad dagiti tumengko.

Kasta unay ti anangsabko idi maidanonko iti nasimpa bassit. Nagrukobak iti kariton ket nagsasaruno ti anal-alko.

Bassit-usit ti naglakuak iti daydi nga aldaw. Naimbag ta mannakaawat daydi Mang Boy idi inlawlawagko ti napasamak.

Naminsan pay, piesta ti Cabugao. Inkeddengko ti mapan aglako. Nagluganak iti dyip; kayat pay la idi dagidi dyipan ti agilugan iti kariton, diak ammo itan.

Inar-arapaapko nga adu ti malakuak. Dakkel ti maganansiak. Maay-ayonto ni Mang Boy. Magatangkonton ‘tay labang a sapatos a malablabsak idiay Vigan. Addanton pagardiodko a mapan makiribon!

Ngem naspak amin a namnamak idi agpuestoak koman iti abagatan a sikigan ti plasa ti ili.

Sabali manen a kumilaw a mata ti immasideg. Nagraber ti barbasna, sa nakabasbaseng!

“Maiparit ti saan a taga-Cabugao nga umay aglako ‘ti sorbetes ditoy!” indil-agna. Nadlawko ti iggemna a batingting. “Pumanawka!”

Makasangsangitak nga immadayo. Kasano pay ita? Diak kayat ti agsubli idiay Vigan nga awan ti malakok.

Napanko indagus ti kariton iti sirok ti balay daydi Lela Siding. Immawayak idiay Labut.

Saanak a nakasubli idiay Vigan iti rabii. Nagtibnok ti bain ken butengko iti daydi Mang Boy.

Impatigmaan daydi tatang a nasaysayaat no agsubliak.

Adda inted daydi Lela Siding a naglakuanna kano idi napanko dinagas ti kariton.

Nagyamanak.

Diak malagipen no nakapagpautak iti makabulan a naglaklako iti sorbete.s Ti diak malipatan, nagatangko daydi nabayag a pinangpangkisak a labang a lalat a sapatos! Impangpangasko ken ni Dio Balling nga arig lumsot dagiti matana iti nalaus nga apalna.

Inggatangak iti spike tapno saan a nalaka a mapudpod ti takon ti impatpategko a sapatos. Agasem ta addan labang a sapatosko!

Ngem awan latta ti nasayaat a gasatko! Namindua la a pinagsapatosko, narung-aden ti takonna! Sapay no di lima a pisos ti inggatangko—nangina dayta idin. Sayang ‘di bambannogko a nagidurduron iti kariton. Sayang pay ‘di panangkuskusitko—tawidko iti daydi Angkel Poling—kadagidi linakuak!

Subliak biit daydi Angkel Poling. Nakadua met ti nagbalin nga ina dagiti annakna. Immuna daydi Francing a kabsat daydi Ikit Taling. Ngem nagsinada kalpasan ti maysa nga anakda. Simmaruno daydi Sepa nga anak dagidi taga-Lapog a simmursurot iti maysa nga espiritista a nailaw-an met nga immay iti Sabang. Simmursurot met daydi tatang iti apagbiit. Saanen a pinalusposan daydi Angkel Poling ket diak malagip no mano ti nagbalin nga anakda. Daydin ti nakaibaudanna ket saanen a nakaruk-at iti apgad ti baybay.

Malagipko man ketdi nga intultuloymi pay la ti nagsinsinnurat iti daydi Lucrecia Macanas ta dikami pay idi nagam-ammo ken ni kaingungot.

Naisurotak met naminsan a napan nakipaggapas idiay Pudtol—diak malagip no naagapadkon daytoy idi. Naglalawa ti pagtatalonan iti gagapasen a pagay. Naisurot met daydi Lelong Undo ket inugmokanmi ti sangabulig a lakatan a di pay natebba bayat ti pananguraymi iti napan nangala iti balon. Dandani diak naibturan ti napalalo a pudot.

Idiay ketdi ti nakapadasak a simrek iti kueba, idiay Santa Maria a naginget a bario ti Pudtol.

Nalawa ti wangawangan ti kueba ngem iti unegna, adda pagkaradapan nga apagisu laeng a lumsotan ti kadakdakkel ti dua a bagi ti tao, tapno makadanonka iti uneg nga adda nalawa a dan-aw. No nalamiis iti nakabatiak, nalamlamiis kano nga amang iti uneg. Nabatiak iti sungaban ti usokan ta naturtured pay ti maysa a balasang ngem siak, ta nakapan. Kunada nga adda datdatlag a pag-ong a nagasat ti makarana a makakita ta maikkan kano iti birtud.

Adda dua a babbalasang a taga-Pudtol a naam-ammok. Nadekketda man ketdi. Agnaganda iti Lolita Esposo ken Pinili Camangeg. Nalapsatda met ngem adda idin mabukbukel a banag iti panunotko.

Bayat ti panangtingtingitingko iti kasasaad ti biag iti Labut no kasdi a diak pay naala ti tuturogak iti sardam, nangrugi a kasla diak mayangsan ti lubong nga agdama a yanko. Manangngaasi ti baybay ta uray no inaldaw ken rinabii a dudogen dagiti mangngalap adda latta kaasi nga ipaayna kadakuada.

No manen, palabsak dagiti takiagko a kasla ad-adda a limmitem iti panagnunnunogko iti kadilian ken tangrib.

No manen, malagipko ti panagturposko iti Cabugao Institute, nga uray no pullat ti gradok, masao met a nagturposak.

Saan nga agpatingga ditoy ti lubongko: masapul a rumuk-atak.

Ngem kasano?

Nalagipko daydi Anti Immiang. Nadamagko nga addan asawana ket aggigianda idiay Manila. Naalak ti adresda idiay Kalye Evangelista, idiay Quiapo, Manila.

“Kayatko nga ituloy ti agadal idiay Manila,” imbagak kadagidi tatang ken nanang.

Saan a nakatimek a dagus dagidi dadakkelko. Ngem kinuna daydi tatang: “Naammuak nga adda benepisio dagiti beterano nga agbasa. Mabalin nga usaren dagiti beterano, wenno dagiti annakna.”

Ad-adda a pimmigsa ti pakinakemko a rumuk-at iti arakup ti apgad.

“Ikkandak iti sangapulo a pisos a pagpletek,” kinunak. “Kayatko a tuntonen ti gasatko idiay Manila.”

Apagisu idin a malpas ti gapgapas idiay Pudtol ket panawen manen a panagaliwaksay dagiti babbaro ken babbalasang iti Cabugao.

Maysa daydi Kayong Ramon a naasawa ni Insan Francia idi agangay. Ken dagidi Lolita ken Pinili.

Idi agluganak iti kalesa daydi Lelong Roque a mangitulod kaniak idiay ili a pangalaak iti luganko nga agpa-Manila, kasta unay ti kinikin daydi Pinili, a naglawa ti isemna a nagkuna: “Itugotnak man laengen a mangibuelta kenka, manong!”

Napigket met ti ikikita daydi Lolita.

Binuybuyadak da Herman ken daydi a Tessie, ken ni Violy. Ken ni Sadiri a tagibi ken ubba idi daydi nanang.

Nadagsen ti riknak a limmugan ket saanakon a timmaliaw.

(Maituloyto)

Napalabas a paset: 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11

Magatang ti Bannawag kadagiti sukiyo nga aglaklako iti pagiwarnak ken magasin.

Para iti subskripsion, ag-email iti [email protected]. Para iti dadduma pay a detalye, kontaken ti Circulation Department iti 8527-8121 Loc. 369, wenno iti CP No. 09567620852.

Mabalin pay a magatang ti Bannawag iti

Shopee: http://bit.ly/Bannawag-Shopee

Lazada: http://bit.ly/Bannawag-Lazada

Para iti digital a kopia:

PressReader: http://bit.ly/3n83kNQ

Magzter: http://bit.ly/407pazG

Para kadagiti kompleto a sarita, nobela, daniw, salaysay ken dadduma pay, bisitaen ti opisial a website ti Bannawag iti https://bannawag.ph

Laglagipenyo koma met, kakailian, nga ag-join/i-follow (ka)dagiti official a social media account/page/group ti Bannawag,

iti Instagram: https://www.instagram.com/bannawagmagazine

iti Twitter: https://twitter.com/BannawagMagasin

Facebook Page: https://www.facebook.com/BannawagMagasin

Facebook Public Group: https://www.facebook.com/groups/bannawag.magazine

Dios ti agngina.

Isip pabaknangen, Bannawag ti basaen!