Autobiograpia ni LORENZO G. TABIN
Maika-13 a Paset
Kalye Evangelista, 1962-1963
WEN, NAGTIBNOK ti immapon a riknak idi yaskawko dagiti sakak iti yuulik iti Partas Transit a nagrubuat idiay Turod. Kabarbaro daydi a bus ket isu idi ti kalakaan iti plete. Lima a pisos manipud Cabugao agingga idiay Manila.
Kabarbaro, kunak man, a kas iti panagdadamok nga umaliwaksay, nga agmaymaysa, iti ruar ti Kailokuan; iti Kalye Evangelista, iti Quiapo a puseg ti Manila. Pannakigasanggasat, nga awan ti nalawag a masakbayan. Panagdaliasat a pagduaduaan ti ibungana. Maymaysa ti mangidurduron kaniak nga umaliwaksay, nga agsapul iti lawag iti nalangeb a lubong.
Makaulaw ti agbiahe; naimbag ta abay ti tawa ti nagtugawak ta narasay pay la ti pasahero, ket ep-epen ti pul-oy ti ulawko, a dinagnayan ti panangarapaapko iti pagturongak.
Kasano ngata itan ni Anti Immiang? Mano ngatan ti annakna? Kasano ti pamiliana? Awatendak ngata? Aragaagen ti ladawanna iti naudi a nakitak idi dinigosnak idiay Bantay Baybayabas.
Apo, daydi ti kakaisuna a balikas a nayebkasko iti lugar a nagidissaagan ti Partas kadagiti pasahero; awan pay idi ti bukodda a garahe. Nariwet pay ngem adda kasla lussulussok a lawag a patauden dagiti bombilia dagiti arigna agrerekket a pasdek.
Kasla mayang-angin ti bagik nga immasideg iti konduktor sakbay a nagrubuatda.
“Manong, diyo la ammo ti yan daytoy nga adres?” impakitak ti papel a nangisuratak iti adres daydi Anti Immiang.
“Agdadamoka?” impangato, impababanak a kinita. “Nagturedkan? Adu ti loko ditoy Manila!” Innalana ti papel. “Evangelista... adda iti nagbaetan ti Avenida Rizal iti laud ken ti Quezon Boulevard. iti daya. Makitam dayta agpadaya a dakkel a kalsada? Azcarraga dayta, isu ti serkan iti Kalye Evangelista.” C. M. Recto itan ti Azcarraga.
“Agyamanak, manong,” kinunak. Nagugisak iti panunotko ket binitbitkon ti bay-on a naglaon iti palag a kulot, dua gantilia nga umang, ken dua paris a lupotko.
“Agannadka...”
Simmurotak kadagiti bimmallasiw iti Avenida Rizal saak nagpadaya agingga a nadanonko ti murdong ti Kalye Evangelista.
Makasael ti angot a simmabat iti agongko iti umuna nga addangko iti Kalye Evangelista; maigidiat iti bang-i ti kadilian ti Labut no kasdiay nga agugot. Saggaysa dagiti silaw iti agsumbangir ti kalsada; saanda nga agkidemkidem a kas kadagiti silaw iti taaw no lingdan ida dagiti allon. Agkukuros dagiti eskinita a maigidiat iti maymaysa nga akikid a dana a kumamang iti Timmippang.
Nalabsak ti kimmursada nga agpalaud a kalye. Soler St? Napanunotko, isu ngata dayta ti yan ti Bannawag?
Nalabasak dagiti narehasan a babassit a pasdek a pagaramidan iti lapida—naariwawa dagita iti aldaw, napaliiwko idi agangay. De numero amin a rehas. Adda saggaysa a tao a nasabatko, sumagmamano ti agruprupa a butangor a kasla agdudungsa; taliawendak no makalikudak. Nalagipko ti ballaag ti konduktor. Imparpartakko ti nagna.
Linabsak ti kimmursada a Kalye Raon. 550 Evangelista... 506 ti sapsapulek. Nabannogakon. Makatugtugawenak. Ngem nagari ti amakko.
506... Aligas’s Flower Shop. Nasabeng ti langto a nalang-abko nga aggapu iti uneg. Agduduma a sabsabong, ken korona...
Adda nagsardeng a dyip. Dimsaag ti nalukmeg... baket a kakudkudil dagiti nangisit ti sikona! Pinangato, pinababanak. Kinitana ti bitbitko.
“Galing ka ba sa probinsiya?”
A, wen gayam! Addaakon iti Manila! Nalagipko ti asignaturak a Pilipino idiay Cabugao Institute. “A, o-oo...”
“Opo, kunam, a! Sika ‘tay kaanakan ni Luming nga ur-urayenda?” Ilokana gayam!
Bartolomea... Immiang. Luming gayam ditoy! “A... wen... Lela...!”
“Siak ni Mrs. Aliga... ninangnak ni Luming...”
Linettatna ti kandado ti agkupin a landok a rikep ti ridaw. Kinalbitna ti switch. Nagsasaruno a naggangat dagiti atitiddog a bombilia iti uneg.
Masungad iti kanawan ti Aliga’s Flower Shop. Sumaruno dagiti desarming nga eskaparate a yan ti pingpinggan, kaserola, ken dadduma pay a gamigam ti karinderia. Inipitda ti agarup dua nga agpa ti kaakabana a nalitem a pasilio nga agarup duapulo nga agpa ti kaatiddogna a kumamang iti sabali pay a nakakandado a landok a ridaw iti daya.
Linidlidko ti agongko iti simmaray-ob nga angot. Limmanlan ti ulawko.
“Makitam daydiay?” intudo ni Mrs. Aliga ti agdan iti ungto ti pasilio. “Umulika idiay... Iti masungadmo a ridaw ti kuarto da Luming.”
Nagyamanak. Bang-esak a bang-es a nangtalunton iti pasilio a kumamang iti agdan.
Adda dakkel a lamisaan a masungad iti nalawa a salas idi makauliak. Tallo ti ridaw, dua ti masango ken maysa ti adda iti kanawan. Adda dakkel a tawa nga awan ti rikepna iti malikudan ti agdan; nalawa ti yero a matannawagan iti amianan ken daya. Adda babai a managsapsapa nga agibalbalaybay iti linabaanna. Kataebko ngata. Nagsabat dagiti matami.
Diak pay nakatkatok ti ridaw idi mailukat. Naibaskag ti ayukos, nakuttong, eppes ti rupana, ken dadakkel dagiti nalesseb ngem naliday a matana. Adda bitbitna a naingpis a porpolio. Pinangatonak a pinababa.
Isu daydi Angkel Narcing, wenno Narciso A. Cacananta nga asawa daydi Anti... Immiang idiay Baybayabas ngem Luming idiay Manila.
“Sumrekka,” nauneg ti timekna. Panammien iti naimut nga isemna. “Agsaritatanto no kua. Luming...” ket timmallikuden.
Kasilia ti akinkanigid a ridaw; nailet ti akinkanawan a nagdardarasan daydi Anti Luming a nangsabat kaniak. Napudaw daydi anti iti nasurok a tallopulona. Adda lamiseta iti likud ti ridaw a nakaiparabawan ti bassit a makinilia. Adda akikid nga agdan a kumamang iti atep ti pasdek. Natangadko ti barongbarong a naiparabaw iti yero nga atep. Naammuak nga adda tallo a barongbarong iti tuktok ti Villongco Building. Maysa ti yan dagidi Anti Luming, sa ti yan daydi Mang Fely, sa ti yan daydi Sabas Cacananta.
Tallo a barongbarong iti tuktok ti Villongco Building...?
“Kitaem man la ti panawen,” kinuna daydi anti idi makapagkinnomustakami. “Kasla kaano la daydi panangdigdigosko kenka idiay Baybayabas!”
Inyam-ammonak iti napudaw a lalaki a naggapu iti barongbarong iti laud a tuktok ti dakkel a pasdek, a mapan iti banio iti sidiran ti serkan a ridaw. Isu ti kunak itay a Sabas Cacananta, kasinsin daydi Angkel Narcing. Napudaw, nalawa ti rungiitna no agkatawa ket agarko ti nabengbeng a kidayna. Nagturpos iti abogasia iti Manuel L. Quezon University ket agreprepaso para iti umadani a bar exam.
Dua a banag ti pakalaglagipak iti daydi Sabas Cacananta.
Umuna, ti pannakasaksik iti panangsabonna iti kamatis sakbay a pinettakna! Maikadua idi nangala iti bar exam.
“Innak la agtapuaken dita Quezon Bridge no diak mairuar, manong!” inlastogna iti daydi Angkel Narcing a di met nangikaskaso.
Di met napan timmappuak!
Inulitna ti nageksamen.
Bitog latta!
Agtawen ngata iti sumurok kumurang nga uppat a pulo daydi Manang Fely a katulongan dagidi Anti Luming. Napudaw, taga-Laoag. Napasnek ti rupana, ngem ammona met ti agkatawa no saan la ketdi pay a nabannog. Isu ti para laba, plansa, luto, ken mangpadigos kadagiti tallo a babassit nga annak daydi anti.
“Panggepko ti umay agbasa, anti,” kinunak kalpasan ti panamigatmi. “Awan ti masakbayak no idiayak la away. Sayang met ti panagturposko iti high school. Adda educational benefit a para kadagiti beterano ngem mabalin nga usaren dagiti annakda.”
“Nasayaat unay,” kinunana a kimmita iti baba, a kasla adda sapsapulenna.
“Nadamagko a mabalin ti agtrabaho ken agbasa,” kinunak.
“Ibagakto ken ni angkelmo a Narcing... Adu ti pakakumikomanna. Isu ti para singir iti bayad dagiti agup-upa iti kagudua ti sangabukel a Villongco Building. Isu pay ti agdalus iti komunal a kasilia... sayang, dimo nakamakam.”
“Nakitak itay rimmuar, anti.”
Adda bassit a Luminar Electrical and Plumbing Services daydi Angkel Narcing. Tallo ti tuberona ken dua ti electrician-na. Panfilo Piloton ken Mang Juanito Llagas nga aw-awaganda iti nuang ta tammi, ken Bart, dagiti tubero. Crisanto a Diakmalagip ti apeliedona, ken maysa pay a Diakmalagip ti naganna dagiti electrician-na. Probinsianoda amin. Naggapuda kadagiti probinsia iti abagatan. Agpapadada, wenno padak ida, nga agsapsapul iti gasatda iti Manila—nangnangngegko idi idiay probinsia a pidpiduten ti balitok iti Manila!
Kompadre dagidi Angkel Narcing daydi Mang Panfilo Piloton. Agbasbasa met iti MLQU. Maskulado ken kasla agruprupa a boksingero. Adda bassit a kuartona iti sirok ti agdan ti pasdek. Masansan nga ilasinan daydi Mang Fely iti kanenna, ken ilablabaanna pay! Kunam no adda relasionda. Kinapudnona, di met tuktoken ti kawitan ti irik!
Kukua daydi Mr. Villongco a taga-Malabon ti sangabukel a pasdek a pakairamanan ti Life Theater.
Dua dagidi Angkel Narcing ken Anti Luming a nangibaga a siak ti mangsukat kenkuana nga agdalus iti kasilia iti rabii, no nangrikepen ti karinderia. Pinasurotnak daydi Angkel Narcing iti daydi Panfilo Piloton idi mapan agdalus iti umuna a rabiik iti Kalye Evangelista.
Dua ti kasilia, para lallaki ken para babbai. Nakalitlitemda, pati ti baldosa. Insuro daydi Panfilo Piloton ti aramidek. Dandani diak nayangsan ti sumaray-ob nga angot! Tinengtengngelko ti panagbakuarko ta mabainak iti daydi Angkel Narcing.
Iti sumuno a rabii, siakon ti pinatudon daydi Angkel Narcing. Ket, ania ti makunak?
Nakakarkaro ti atibuor! Mariakosina, ta saan nga in-flush dagiti nagusar, nangruna ti para lallaki! Napumpunno! Dugyot dagiti taga-Manila, kinunkunak. Nalagipko ti kasiliami idiay Labut. No dika la ketdi agpaspasiar iti karemmengan iti aldaw, awan ti malang-abmo a nabang-i a ginango ti darang ti init!
Pinadasko nga in-flush. Madi! Sinibugak. Madi latta! Sangasalup ngata ti nakitak a naibukbok a bukel ti anangka! Agbakuarakon! Dinak insuro daydi Mang Panfilo no kasano ti aramidek.
Sabalin ti angot ti bagik! Mariakosina! Rimmuarak nga agsapul iti tumulong kaniak. Nagpiaanna ta apagisu a sumangpet daydi Mang Panfilo Piloton iti kuartona iti sirok ti agdan.
“Problema sa... sa toilet,” kinunak.
“Anak ng huweteng na mga hinayupak!” nagbassawang idi makitana. “Kagagawan ng mga tao sa kainan!”
Rimmuar. Idi agsubli, addan intugotna a guantes.
Diak nairusok a binuya ti inaramidna. Nangngegko dagiti naibarsak a bukel ti anangka iti basuraan.
“Kuha ka ng tubig!”
Namin-adu a nangngegko ti arub-ob ti kasilia. Dinakon pinanawan daydi Mang Pilo agingga a nadalusanmi dagiti kasilia. Ti angot ti pagan-anayko? Ha, diak nayangsan!
Ay, Apo, aya! Kapilitan a nagdigosak iti dis-oras ti rabii!
KANAYON a pangpangkisak ti makinilia daydi Angkel Narcing. Adda dagidi sarita nga insuratko iti ima.
“Anti, mabalin nga agmakiniliaak?” dinamagko idi awan daydi Angkel Narcing.
“Ammom, ‘ya?” kinunana. “Annadam, a, amangan no madadael. Agunget ni angkelmo.”
Tallo a limbang, kuna ti pakaammo ti Bannawag. Tinuladko ti makitkitak, nga agpababa.
Imbusonko ti saritak. Di nagbayag, nakaawatak iti surat a nakailukonan ti naisubli a saritak. Naggapu iti daydi Mang Guillermo "Amor" Andaya.
“Saan a kastoy ti agimakinilia iti manuskrito,” kuna ti surat. Ket inyekisna ti ‘tallo a limbang.’ “Umayka agpasiar ditoy editorial ta agaammotayo,” kinunana pay.
Nangitugotak iti dua a saritak idi napanak iti opisina ti Bannawag.
Dakkel ti pasdek ti Liwayway Publishing iti Soler Street, Sta. Cruz, Manila. Innem nga agsasaruno a lamisaan ti nasungadko. Adda pay sabali nga innem a lamisaan iti sikiganda. Tumarakatak dagiti makiniliada.
Kulisapsap ti adda iti umuna a lamisaan. Sinaruno ti katingraan ti kudilna. Sinaruno ti mestiso a natirad ti agongna. Sa ti sabali pay a mestiso a kaarngi ti maysa nga artista. Sinaruno ti kalukmegan a natingra met ti kudilna. Iti murdong ti linia dagiti innem, ubanan ti agkurkuridemdem nga adda agbibibitin a sigarilio iti nalitem a bibigna.
Kimmablaawak.
“Ah, sika daytay taga-Cabugao!” kinuna ti agruprupa nga artista. “Siak ni Jun Hidalgo.” Ket inyam-ammona dagiti lima. Constante Casabar, Gregorio Laconsay, Guillermo Andaya, Juan Alegre, sa daydi 'Tang David Campanano.
Masmaslegak a nagkurnokurno bayat ti pannakayam-ammoda. Dagitoy dagitay mabasbasak ti naganda iti Bannawag. Kunak la no asinoda a didiosen. Taoda met gayam a kas kaniak!
Daydi Manong Jun Hidalgo ti nakisarsarita kaniak ta isu ti mangig-iggem iti Benneg dagiti Agdadamo a Mannurat, ken editor ti dandaniw. Inyawatko ti dua a saritak.
“Apagisu unay,” kinunana idi maidissona dagiti manuskrito iti rabaw ti lamisaanna. “‘Mayka ta inta idiay baba.”
Adu ti dinamdamagna bayat ti yuulogmi.
Dinamagna iti eskribiente no adda naganko.
“Disiembre 10, 1962 ti Bannawag,” kinunana.
Adda pinapirmaanda kaniak. Inyawatandak iti natingra a kayumanggi a sobre; sangapulo a pisos ti naguneg! Masmasdaawak. Napankami iti circulation department. Nangdawat daydi Manong Jun iti kopia ti Bannawag.
“Kitaem man no adda makitam a biddut,” kinunana idi ipakitana ti parupa a daniw nga "Allon ti Biag." Daydi daniw nga imbusonko! Aglagtoak koma iti uray la nga ngem naalak ti nagbain. Agasem, ta bayadanda gayam ti suratem a maipablaak!
Ania koma ti ammok a biddut? Nadlawko ti pingaw iti tuktok ti "N" a maudi a letra ti apeliedok ket isu ti intudok.
“Agbasaka kadagiti sinurat dagiti malalaki a ganggannaet a mannurat,” kinunana. “Basa, basa, basa, basa... kasta ti aramidem tapno maasa ti plumam,” innayonna sakbay a nagsinakami.
“Ikuadrom tapno adda pakalaglagipam!” kinuna daydi Anti Luming idi makaawidak, a kasta unay met ti rimat dagiti matana.
Sangapulo ti nagsasaruno nga insumitirko a manuskrito, a siam ti nagsasaruno met a naisubli. Daydi maikasangapulo ti nairuar iti Benneg Dagiti Agdadamo a Mannurat, a nakayam-ammuak, ken adda pay ladawak. "No Di Agunget ti Akin-aywan" ti paulona. Ngem naduktalak idi addaakon iti Filipiniana Section ti UP Main Library a nakapusgak nga agurnos kadagiti manuskrito nga aggapu iti Liwayway, a nakaad-adu ti kakasla mata ti nuang ken nakagaggaged a kuroskuros ti manuskritok, a dandani diak nailasin a siak ti nangsurat! Marso 4, 1963 idi rimmuar. Binayadanda iti 25 a pisos!
“Agingga a mabalin, liklikam ti agsurat ti maipanggep iti ay-ayat,” kinuna daydi Manong Jun iti naminsan. “Naduddudogen dayta.”
Idi ulitek ti agisumitir iti sarita, naiturongakon iti daydi Mang Amor Andaya.
Kalpasan ti no mano pay a nagsasaruno a naisubli a saritak, nakalusot ti maysa!
"Ni Apong Sabel" ti paulo daydi a sarita. Agosto 5, 1963 idi rummuar.
“Napintas daytoy saritam,” kinuna daydi Mang Amor Andaya, a nagbalin a hues idi agangay idiay Laguna.
Inulit-ulitko a binasa daydi kagasatan a sarita, ta kinitak no apay a napintas. Diak ammo no pudno a napintas, ngem patiek lattan, a, a napintas ta isu met ti kuna ti editor!
Adda maysa a dakkel a banag a naduktalak iti masansan nga isasarungkarko iti opisina ti Bannawag a nairana iti alas dos. Adu ti maranranaak a padak nga Ilokano a mannurat.
Agawis daydi Manong Jun iti kapeteriada. Yorderannakami amin, no dadduma, tallo, wenno uppatkami! Ay ket, agyamyamanak, a, ket no kasta unay ti panangdagdag ti buksitko kaniak!
Kunak no libre a pameriendaenda dagiti sangailida a mannurat.
Ngem aggapgapu met gayam iti bolsa daydi Manong Jun! Unay la ketdi ngatan a pannakalussok ti bolsana! Ti pannakaammok, naginnanakem iti inaramidna isu a nakadekdekket kenkuana dagidi sumarsarungkar a mannurat.
NAGTIBNOK ti gagar ken ngatangatak idi yulanak ti Lacson Underpass a nagtungedan ti Quezon Boulevard a puon ti Kalye R. Hidalgo. Agpadaya ti kalye nga inipit ti adu a babassit a pasdek iti agsumbangir ti kalsada a lumabas iti Manuel L. Quezon University. Bareng koma, Apo, yes-esngaw ti barukongko. A maawatak nga agenrol ti kayatko a sawen.
Mawidawidan iti kanawan ti bassit a pagsenian nga Esquire Theater a pakaipabpabuyaan idi ti "Around the World in 80 Days".
Binallasiwko ti bassit a rangtay, a kasla di agay-ayus ti nangisit a danumna. Kasla di ikaskaso dagiti tao ti makapadul-o a sumaray-ob nga angot ti danum. Nakasamsam-it ti innisem dagiti agkikibin, a kasla bangluenda la unay ti pakaal-alidukdokak!
Dakkel ti Manuel L. Quezon University iti kanawan, iti labes a mismo ti rangtay. Dakdakkel nga amang ngem iti Cabugao Institute, ngem saan a maatiw iti kalitem ti marisna a nakusnaw a duyaw. Narasay ti sumrek ken rummuar a tao iti dakkel a ridaw; adda iggemda a plastik a supot a naglaon iti papel, a kaarngi ti igpilko a naglaon iti dokumento a masapulko. Iti agarup kabatog ti pasdek iti amianan iti daya, manggargari ti karatola ti Dalisay Theater. Napaliiwko nga adda dagiti rummuar iti pagadalan nga agsarimadeng iti sango ti pagsinean sakbay nga ituloyda ti magna, sadanto manen tumaliaw.
Sakbay a sumrekak iti MLQU, ken malipatak, yunak pay ti padasko iti dayta a pagsinean!
Wen, a, napadasak met ti nagbuya iti daydi a pagsinean! Napipintas ngamin ti pabuyada a Tagalog. Sagbibinting laeng ti bayad. Idiay ti nakabuyaak iti panagkaasmang dagidi Fernando Poe, Jr. ken Susan Roces, ken dagidi Romeo Vasquez ken Amalia Fuentes. Ken ti pay "Igorota" daydi Charito Solis.
Ngem kuidawka! Adda dagiti babbai nga agpasiapasiar iti uneg, nga adda iggemda a rinolio a pagpunas.
“Gusto mo, sir?” yarasaasda, a yisemda pay iti napilpilit. Kunak no ania ti ibagbagada a gusto mo, nakitak iti bangir a tugaw ti ar-aramiden ti sabali.
“Hindi!” inabogko daydi dugyot a babai nga immasideg kaniak.
Narugit daydi a pagsinean. Ngem isuda laeng iti daydi Esquire ti sagbibinting. No awan ti kuartam, a, ket anusam, dika la ketdi palamlamiong kadagiti babbai a sairo!
Idi makastrekak iti dakkel a ruangan ti MLQU, nangmatamataak iti aglawlaw bayat ti panangsurotko iti pasilio nga agpadaya nga agturong iti Registrar’s Office. Nadlawko dagiti nangmatamata met nga impapanko a probinsiano a kas kaniak.
Natinongkon sakbay nga immulogak iti kaserak a kayatko ti agbalin a mannurat. Idi maipakitak dagiti dokumentok, dinamagda no ania a kurso ti alaek.
“I like to be a writer,” kinunak. diak pay idi ammo ti aw-awag kadagiti kurso.
Inyenroldak iti AB Journalism, a diak idi ammo a maipanggep iti panagiwarnak! No ammok koma idin, AB English ngata koma ti innalak. Awan ti adda iti panunotko no di makaadal nga agbalin a mannurat, saan a periodista. Ngem gapu ta awan ti nangisursuro kaniak; awan ti nagpatulongak, awan ti nangiwanwan kaniak, nagenrolak iti diak ammo a kurso! Ta iti kaputotanmi, siak ti immuna a nakaangot iti ruangan ti pagadalan, nasaok dayta idin. Ipalagipko laeng a damok amin dagidi; bukodko a pangngeddeng; bukodko nga arapaap! No anianto man ti ibungana, saan a sisiak ti mairanud; maitag-ayto ti nagan a tawidko!
No agballigiak. Dakkel daydi a "NO"!
Ipataldiapko biit nga iti kaaddak iti kolehio, adda dagidi asignatura ken propesor nga arigda iti dadakkel a bantay a masapul nga uliek. Saanda a napunas iti lagipko ta uray kaskasano, pasetda dagiti tukad nga inulik.
Maysa daydi propesora iti Economics a kasla agngingiaw a pusa. Napudaw a balkat. Diak la ngaruden maaw-awatan ti isursurona, addaak pay iti asideg ti likud. Aragaag, no adda man, ladawan ti ekonomia nga inngingiawna! Sayang laeng ti orasko! Naimbag pay ta inikkannak iti nagsikkawil a grado, wenno pullat!
Maysa daydi naanus a propesor iti Spanish. Maymaysan sa ketdi a nangisursuro iti espanggol ta iggemna ti Spanish 1 agingga iti 4. Isu daydi Propesor Abesamis. Diak unay inkankano ti 1 ken 2, nangruna ket diak met maaw-awatan, ken kunak idi nga awan metten dagidi Espanggol a kasaritak. Nakaes-espanggol ti panagsaona ket awan met pay idi ti nangnangngegko no di punieta, simberguenza, kada diablo idi addaak idiay away!
Ngem nagustuak bassit ti 3 ken 4 ta maipanggep kadagidi libro daydi Dr. Jose Rizal. Para iti Spanish 3 ti "Noli Me Tangere;" 4 ti "El Filibusterismo."
No apay a nagustuak?
Kasano ket saggaysaennakami nga estudiante a patakderen sana pabasa ti sumagmamano a parapo. Itag-ayko pay no kua ti imak, a, tapno siak ti agbasa. Uray man ketdi no ibusek ti maysa nga oras nga agbasa! Salsaluyotek, a, ania ketdin!
Agkaarngi ngamin ti Ilokano ken Espaniol.
Idi nalpasko ti 12 units ti Spanish, kunak nga awan ti nasursurok no di ti kinabannuar daydi Dr. Jose Rizal. Ngem no panagsao iti Espanggol, simberguensa ti nainayon kadagiti Espaniol a binulod ti Ilokano. Kunak idi, diakto met la mausar dayta diables a pagsasao!
Ngem nagbiddutak. Kunak no Ingles la ti pagsasao iti America, ngem idi nakadanonak idiay California, ken ditoy yanmi ita, dandani ketdin inggudua ti agsasao iti Espaniol!
Maysa ti History a no malagipko, ti la babbabawik. Kastoy, ney. Ugali dagidi propesor a payam-ammo dagiti estudiante iti damo ti klase—kasta met ti inaramidko idi napadasak ti nangisuro, pangpatpatayan iti oras! Idi madanon ti batangko, ama, ket imbagak met, a, a mannuratak. Kalpasanna, nagpabotos daydi propesor iti class officers. Ti la babbabawik a nagimpapangas a maysaak a mannurat. Pinilidak ketdin a Class President! Diak la pagan-ano ti aglidlider; kabusorko la unay ti polpolitka! Malas!
Ket talaga: awan inar-aramidko a presidente ti klase! Bibiangko pay, kinunkunak iti un-unegko idi.
Daytoy sumaruno ti discovery of the century! Maymaysa ti propesor kadagiti amin nga asignatura iti Journalism. Panagkunak, daydi a propesor ti kalatakan kadagiti amin a propesor iti MLQU. Agasem ta adda "Take It Away" a programana iti telebision, adda pay kolumna iti Manila Times. No di pay agkibaltang ti lagipko, adda idi kolumna iti Bannawag. Sa propesor pay!
Isu ngata ketdi ti gapuna a no sumrek iti klasena, nakalablabaga dagiti matana. Nga ad-adda a pinalabaga ti natingra a kayumanggina.
Sa kanayon nga agkayangkayang—saan nga agpatpatigerger—a pangmurmurayna ngata iti dudungsana. Sa kasta unay ti paasimbuyokna iti sigarilio! Ken kulisapsap!
Nalaing ketdi nga umistoria. Magustuan dagidi kaklasek; sumagmamano kadakuada ti limmatak a reporter. Ngem maymaysa ti malagipko iti insurona: Yellow Journalism.
Maysa kadagidi kaklasek, ni Aniceto Llaneta a nagbalin nga editor ti school organ-mi a Quezonian—innalanak idi nga editor ti Pilipino Section—ti agkatkatawa a nangikissiim kaniak idi nalpas ti klasemi iti maysa a rabii.
“Anak ng katuray si sir! 'Yong mga test papers natin, basurahan ang nag-check!”
Ha-ha! Awan panawenna a nag-check! Malagipko man ketdi ita, ket itarapnosko. Maysa daydi Mr. Take It Away kadagidi naghurado iti naminsan a pasalip ti Bannawag, a nalibtawanda a patarus gayam manipud iti prize winner iti drama ti Palanca Awards, ti pinangabakda iti umuna a gunggona—i-research-yonto no pudno daytoy ibagbagak, no diyo patien daytoy pobre nga agsasao, he-he! Fidel Sicam ti autor daydi drama.
Ibagak man laengen ti naganna—pasensiakan, sir, no sadino man ti yanmo itan, ken agyamanak iti napintas met bassit a grado nga intedmo kaniak. Saluduanka, Mr. JQ, talaga a maysaka nga Ilokano!
Agsublitayo iti immuna a tawenko iti MLQU. Saan a gapu ta us-usarek ti educational benefit daydi tatang, nasayuden ti panagadalko. Nagsayaat koman. Ngem ti met la matrikula ti libre. Masapul a panunotek ti pangalaak iti gastuek kadagiti dadduma a masapsapulko. Inkarik iti bagik a no makadanonak iti Manila, diak konkondinaren dagiti dadakkelko. Nayanak amin idin dagiti kakabsatko, pati ni Jose a buridekmi. Innemkami a sibibiag, sa uppat dagidi nasapa a pimmusay a pakaibilangan daydi Maria a lima a bulanna laeng idi nasapa a naregreg ket saan payen nga imparehistro daydi tatang idiay munisipio—intanemda iti sirok ti balaymi idiay Labut.
Isu a masapul nga agpanunotak. Idi damo, agyamanak laengen ta inramramandak dagidi Angkel Narcing ken Anti Luming kadagiti pakpakanenda; ta no dadduma, kas nasaokon, isakem pay daydi Mang Fely daydi Mang Pilo iti isaganana a pangrabii. Tiptipdek ti mangan idi... mamatikayo! Isu a di pay no kua oras ti pangaldaw, mariknakon ti kiraos ti buksitko. No makitadak la koma idi, kunayo la ketdi nga awan dumak kadagidi burrarawit iti lipit idiay Abbarit a paguyaoyan dagiti sumasapaw iti sardam—kasta ti awagda kadagiti nalalapat nga uleg.
Adda daydi naminsan a binaonnak daydi Anti Luming a gumatang iti bangus idiay Quinta Market iti sirok ti rangtay ti Quiapo, iti likud ti Plaza Miranda a nakapasamakan ti nadara a pakasaritaan, a sango ti simbaan ti Quiapo.
“Daytay sag-70 laeng ti gatangem,” kinuna daydi Anti Immiang, wenno Luming. Dakkel idin ti agpateg iti 70 sentimos. Idi met a naduktalak ti maysa a palimed dagiti tindero iti lames. Nasiputak ti inaramid ti tindero iti maysa a gimmatang iti sangakilo a galunggong. Ammoyo, adda pagayusan ti danum iti sangoda a pagbugguanda. Iti panangibukbokna iti kinilona iti supot, intarapnosna nga intinnag ti dua bukel a galunggong iti danum idi di sipsiputan ti gumatang ta mangiruruar iti pagbayadna. Nagsabat dagiti matami iti tindero, ngem inalistuanna ti nagayab iti tao.
“Galunggong kayo diyan, galunggong!” pimmanaw daydi piman a parokiano a dina ammo ti napasamak.
Pinagdidiligko dagiti bangus nga agduduma ti kadadakkelda. Agarup agkadakdakkel dagidi agpateg iti 60 ken 70.
Pinilik ti nalaklaka; adda pakatdak a dies! Adda nalabasak nga aglako iti tintinapay. Inggatangko daydi dies iti ensaymada. Apagbiit a nginusabko! Timmayab a dagus ti bisinko!
Diak imbagbaga iti daydi Anti Immiang ti inaramidko; diak maperreng idi inyawatko ti ginatangko a bangus! Kasdiay gayam no mabisin ti tao!
Isu nga iti naminsan, napanunotko ti sumuknal iti Quiapo Church tapno ikararagko ti basolko. Inkawkawko ti tammudok iti pagbenditaan nga awanen ti danumna ket tinuladko ti sinarunok a nagugis.
Adda nasaksiak iti daydi nga isusuknalko. Idi intanggaya ti sakristan ti supot a pagikkan iti abuloy , awan ti intinnagko. Pinaludipannak—kaykayatko ngem ti kusilap—iti nasakit ti nalukmeg a baket nga agruprupa a baknang idi nangitinnag iti lima a pisos.
Nalipatak la ngarud ti panggepko nga agkompesar—immapay iti lagipko daydi padi idiay San Isidro a namagtatakaw kaniak iti itlog! Pasensian dagiti gagayyemko, ngem pudno amin ti sarsaritaek.
Di kad’ kunak nga adda karinderia iti sirok? No aglutoda, dumanon iti ngato ti asimbuyok ti nabanglo a taraon. Pagbistradek pay ti luppap nga agongko a manglang-ab, bareng mabsogak!
Pudno ti ibagbagak, amangan no kunayo nga agdramdramaak.
DIMMUR-AS daydi Luminar Electrical and Plumbing Services daydi Angkel Narcing. Nakaala iti bassit nga opisinana iti sidiran ti karinderia iti sirok. Ag-report nga umuna dagiti trabahadorna sakbay a mapanda iti kontrata ti Luminar. No dadduma siak ti ibatina nga agbantay no dinak pasuroten kadagiti taona. Iti isusurotko, nakasursuroak nga agsinsil a limlimtegan ti gemgemko no agkuldias ti martilio ket imbes a ti sinsil ti mamartiliok, ti met gemgemko. Nakasursuruak ketdi nga agtarimaan iti silaw ken kasilia.
Bayat ti panagur-uray daydi Crisanto iti bilin daydi Angkel Narcing iti trabahona kas electrician, pambaranna ti agawag-awag iti babbai; usarenna ti telepono ti kompania.
Linda ti nagan ti aw-awaganna. Naammuak a daydi nakitak iti tuktok ti yero idi sangsangpetko. Diak ammo no kasano a nagam-ammoda.
Daydiay? nakunak iti nakemko. Pamestisuen daydi Crisanto. Ket daydi Linda? Kompormi la ti kursonada. Saanak met nga agimmimikki, ngem saan a kasdi ti pagtinnagan ti riknak.
“Maniwala naman ang sira ulo!” kinuna daydi Crisanto nga agrungrungiit iti naminsan.
Pagay-ayamanna?
Kadagidi a panawen, masagid ti riknak no adda madamagko a babai nga abalbalayen dagiti gatel. Kaasida met, kunkunak.
Gapu iti kaasik iti daydi Linda, kinontakko. Kinaguranak daydi Crisanto idi naammuanna.
Ti yanna a pagdaksan, siak ti nangituonan daydi piman a balasang iti imatangna.
Iti masungad a Domingo, inawisnak nga agbuya iti sine iti Odeon Theater, iti nagsulian ti Azcarraga ken Avenida Rizal. Adda lima a pisos a teddak iti daydi bayad ti daniwko ngem diak kayat a gastuen ta pakalaglagipak iti bayad ti immuna a naipablaak a sinuratko. Maysa pay, naannadak nga aggasto, nangruna ket agsalsalimetmetak para iti panagadalko. Saan a mabalin a ti la pangigasgastuak iti kuartak.
Agbabbabawiak iti yaannugotko iti awisna nga agsine. Damok ti mangibuya iti babai no kaskasano ket awan ti ammok a rikrikititosna! Kinapudnona, diak ammo ti makisao iti babai! Kabaelak ti makisinnurat ngem no sinnaritaan... mariakosina, pulos! Awan ti ammok a pangyaruangan. Napintaska, kunak ngata uray no di met napintas?
Tapno saan a maammuan dagiti kaduak ti papanak iti daydi a Domingo, tinulagannak daydi Linda... wen, isu ti nangtulag kaniak! Agkitakami iti sango ti Life Theater nga adda iti murdong ti pasdek nga akinsakup iti Aliga’s Flower Shop, ti karinderia, ken ti Luminar Electrical and Plumbing Services.
Idekdekketna ti bagina idi un-unorenmi ti Quezon Boulevard nga agpaamianan, a pangkursadaanmi iti Kalye Raon, sami labasan ti Cinerama iti nagkurosan ti Quezon Boulevard ken Azcarraga, a nagsikkuanmi iti kanigid, sakami nagpakanawan idi madanonmi ti Avenida Rizal, nga isu ti yan ti Odeon a pagbuyaanmi.
Nasikkil ti takiagko a nangkaut iti kinupinkupinko a lima a pisos ta madi ta madi latta ti riknak a mangiruar.
Ngem nagdardaras daydi Linda a nangtubeng kaniak ket isu ti nanglukat iti nangisit a portamonedana.
“Huwag... ako na!” nagrimat dagiti matana a nangtangad kaniak. “Ako ang nagyaya, kaya ako ang taya!”
“A-ako na,” naginkukunaak nga inyun-unegko a kinaut ti bolsak!
Ngem pinaunak a nangyawat iti pagbayadna.
Naragsak idi nagkaabaykamin iti tugaw! Ilagidlagidna pay ti abagana iti abagak, a pilpilitek nga ikayakay!
Mamalbalatongka, diyo kuna! Agpayso ti ibagbagak. Diak sinagsagid, uray murdong la koma ti ramayna!
“Salamat sa pagtatanggol mo sa akin kay Crisanto,” kinunana idi magmagnakamin nga agawid. “Napakabuti mo... ‘di kita malilimutan.”
Nasagid ti riknak.
Sabali ti simrekanna idi makadanonkami iti Villongco Building. Kimmamangak iti P. Paterno nga abagatan ti pasdek saak simrek iti Aliga’s Flower Shop.
Daydi ti immuna, ken kakaisuna a panangibuya kaniak ti balasang. Kalpasan daydi, saankamin a nagkita iti daydi Linda.
NALAKAAK a nakasursuro nga agtubero ken ag-electrician. No di magabenan dagiti trabahador daydi Angkel Narcing dagiti awatda a kontrata, mataleknakon a mangituloy kadagiti babassit a pangtedda.
Iti naminsan a panangyentrega daydi Angkel Narcing iti bayad dagiti agupa iti Villongco Buiklding, intugotnak iti balay daydi Mr. Villongco idiay Malabon.
“No diakton masango, sikanton ti agyentrega,” kinunana. “Tandaanam ti papananta.”
Adayo ti Malabon iti Quiapo, ken agatibuor ti lang-es kadagiti pagikanan. Adu pay ti pilawpilaw iti aglawlaw. Nalawa kano ti kukua daydi Mr. Villongco kadagiti pagikanan isu a dina mapanawan daydi a lugar. Adu met gayam ti kuarta kadagiti nabungsot a lugar, kunkunak idi.
“Daytoy ti yentregam,” kinuna daydi Angkel Narcing. Inyawatna ti supot ti pandesal. “Ammom met la ti pagluganamon?”
“Agannadka,” impakamakam daydi Anti Luming. “Dimo isarsarak ni angkelmo!”
No dimo ammo a dakkel a kantidad ti linaon ti supot ti pandesal, ipagarupmo a balon laeng ti mapan agtrabaho. Kasta unay ti panangannadko tapno diak maibbatan.
Saan nga immisem daydi Mr. Villongco idi awatenna ti supot. Napasnek ti rupana nga apagkimat ti panangkitana kaniak.
Idi laengen addaak iti luganko nga agawid nga immagibas iti panunotko ti nangisit a banag. Ania ngata no intaraykon ti kuarta?
Nagsiddukerak. Nadadael no kuan a namimpinsan ti arapaapko. Uray no kasano a kinapobre ti pamiliami, ken kaadda ti mammartek nga ikitko—daydi Anti Sion—awan ketdi ti mannanakaw.
Sumaysayud ti panagdur-as daydi Luminar Electrical and Plumbing Services bayat ti panaglabas ti aldaw. Nailet unayen ti puesto iti Villongco Building. Masapul nga adda nalawlawa ken nalaklaka a makita dagiti parokiano.
Sakbay nga inyakar daydi Angkel Narcing idiay España Extention, nakapagbakasion pay daydi Lelong Iroy iti Evangelista, Quiapo.
Dakkel ti pakaigidiatan daydi am-ammok a Lelong Iroy idiay Bantay Baybayabas iti daydi Lelong Iroy a naidaw-as iti Manila. Daydi Lelong Iroy idiay tuktok ti bantay, a pulos a diak napuotan nga immisem, ken kanayon a kasla agpagpaguyod iti bulo iti kabatuan ti karayan nga agpababa gapu iti angkitna. Iti Evangelista, nakarimrimat dagiti matana, nakasarsarangsang ti pangulbeten a katawana, ken kangrunaanna, nakapaspasig a nakisarsarita kaniak. Daydi ti pannakariknak iti pudno a singed ti dua nga agapo.
Napasamak daydi a sinninged bayat ti panagtamdagmi iti paradipad ti alad iti tuktok ti Villongco Building. Nalukneng idi ti lawag ti lumlumnek nga init. No dadduma, agpadakami a mangiwaras iti panagkitami iti sim a tuktok dagiti pasdek iti aglawlaw; kadagiti babassit a barongbarong iti tuktok ti Villongco Building a pakaibilangan ti barongbarong dagidi Angkel Narcing ken Anti Luming ken dagiti babassit nga annakda, ken ti barongbarong daydi Sabas Cacananta iti laud. Iti abagatan, matannawagan ti akikid a Kalye P. Paterno. Sadiay, iti baba, matan-awak ti relohera, a no dadduma, agsarimadengak iti sangona no lumabasak ket mabayag a maisalat dagiti matak iti balitok a relo a Ceba.
“Adda magustuak a relo dita, ‘long,” kinunak. “Bareng addanto pay no adda kuartak.”
Nasulek ti imatangko iti tuktok ti Quiapo Church iti labes dagiti babassit a pasdek. Inistoriak iti daydi Lelong Iroy ti padasko.
Ababa daydi a panagkitami iti daydi lelong, ngem nakallalagip ta daydin ti naudi a pannakakitak kenkuana ditoy lubong a pagluluaan.
Duduakami iti daydi Sabas Cacananta a nabati iti Evangelista idi immakar dagidi Angkel Narcing. Ngem dakkel ti pagdumaanmi. Saanko a pinadas a sabonan ti sidak a kamatis wenno tamatis. Saanak a nabitog iti eksamen iti bar ta diak ginamgam ti agbalin nga abogado.
Ngem malagipko latta, kas iti pannakalagipko kadagiti adu a tao a nakapulpulapolko iti napaut wenno ababa a panawen. Itay nabiit, nalagipko nga inukag iti Internet no adda pay nga agkaykayaw-at. Ket, wen, adda! Ket agarup agkaarruba ti Estado a yanmi. Addaak iti Utah idinto nga iti la California ti yanna.
Ngem iti naminsan a komustaek koma iti Bing Search, obituary metten ti nangsabat kadagiti matak. Sayang, ipadamagko pay met koma ngarud nga addan iti America daydi pasalsali idiay Evangelista. Uray kaskasano, uray apagbiit ti panagpulapolmi, adda met naadalko kenkuana a tipping ti biag.
Ken agpadakami a nakasaksi iti tallo a barongbarong iti tuktok ti dakkel a pasdek daydi Mr. Villongco. A pakaibilangan ti Life Theater. Teatro ti biag, kunkunak no kua.
Saan a dita ti naggibusan ti biagko idiay Evangelista. Sakbay nga inawisnak daydi Angkel Narcing a makipagnaed kadakuada idiay España Extention, simmangpet daydi Kapid Enteng Renon a diak napakpakadaan. Malagipyo daydi maysa kadagidi ubbing idiay Caparinasan, a pakaibilangan ni Paring wenno Palmareina Renon? No saan a nagpakaammo, diak koma payen mailasin. Nasdaawak no kasano a naammuanna ti yanko!
Simmangpet nga imaima, no kunak, mabalinko latta nga ibaga. Intulod ti gayyemna nga agruprupa a walay.
Imaima, kunak, ta malaksid iti sangsangkapug-ong a lasona a bitbitna, kumanuskos pay gapu iti agtabtaba a gudgodna!
Ay, ti la ariekko! Mariakosina!
Umay kano agsapul iti trabaho ta nabannogen nga agbirbirhinia, ken agitugtugkel iti salog ti unas. Impagarupna ngata nga agpayso ti damag a pidpiduten ti balitok kadagiti kalsada ti Manila. Isu a nadardaras a naibus ti imbati daydi Anti Luming a bagas nga in-inutek kano nga apuyen. Ket idin ta awan ti apuyek, ta naal-alisto pay nga agipapel iti ipanganna iti nakset a tuyo, isun ti naginnanakem a nangukis iti agarup sangapug-ong a lasona. Isu ti pinaglangoyna iti sangataawan, ken minermeranna iti kurangna sangasupa nga asin!
Naimas ti lasona, ngem anian! Ad-adda a sinaraaw ti tianko idi malpaskami! Nupay kasta, naimbag la nga adda ap-ap ti boksit a kumkumbet!
Ngem adda met medio nabagas a napanunotna. Inkam' kano dumawat iti kuarta daydi kasinsinna idiay likud ti estasion ti Pantranco.
“Napintas ti panggedan ni manang!” kinuna daydi Kapid Enteng. Nakadekdekket ti awagna iti kasinsinna. “Manangngaasi pay. Ammok a dinak paayen.”
Nakananama ti panagsasaona. Naimbag unay no kasta, nakunak met iti unegko. Kinapudnona, agrubrubuatkami pay laeng, agrebrebolusionen ti buksitko!
Ay, ket nalag-an, a, ti addangmi a kinompasan ti agdangdanggay a widawidmi. Addanto igatangmi iti isaangmi inton bigat.
Ngem anian nga imas koma ti isaangmi! Dimi nadanon ti kasinsinna. Wenno naglemmeng ket ngata, ta kinuna ti nagdamaganna: “Awan kano!”
No kasano ti lag-an ti widawidmi a nagpa-Pantranco, mamimpullo ngata ti kadagsen ti widawidmi idi agsublikami a nangunor manen iti dakkel a kalsada, a Quezon Boulevard Extention sa daydi. Arigna diak mayaddang dagiti nakadagdagsen ken nautoyan unayen a ballawasko gapu iti panangtal-aymi iti nawatiwat a nagbaetan ti Quiapo ken Pantranco!
Mangisarsarak a Vicente Renon!
“Pagpagnaentan, a, uray ta nakuyem met,” kinunana a pangilingedna iti pampanunotenna. Ket ania pay koma ti maaramidak?
Uray no saan a nadagaang a kunana, nagkalimduosankami a nagsubli.
Limmag-an la dagiti addangko idi makabatogkami iti Life Theater. Teatro ti biag!
No agsubli iti lagipko daydi a kapiduak nga Enteng, nasarangsang ti ngumarasngas a kanuskosna iti gudgodna ti agparang iti mugingko.
Daydin ti naudi a lagipko kenkuana, ta idi agsinakami, awanen ti damagko ket diak malagipen no kasano a nagsinakami! Maasianak met no malagipko ta awan duadua a maysa kadagidi nailaw-an a napan nakipagpidut iti agkaraiwara a balitok idiay Manila!
Adda pay gayam malagipko. Napateg unay daytoy ta dakkel ti naitulongna iti panagsursuratko.
Nagenrolak iti Steno Typing iti Samson Technical and Fashion School iti nagsulian ti Azcarraga ken Quezon Boulevard, idi arinunos ti kaaddak iti Evangelista. Sakbay daydi ti isusurotko kadagidi Anti Luming idiay España Extention. Innem a bulan sa la daydi a kurso isu a nabiit nga inleppasko...
(Maituloyto)
Napalabas a paset: 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12
Magatang ti Bannawag kadagiti sukiyo nga aglaklako iti pagiwarnak ken magasin.
Para iti subskripsion, ag-email iti [email protected]. Para iti dadduma pay a detalye, kontaken ti Circulation Department iti 8527-8121 Loc. 369, wenno iti CP No. 09567620852.
Mabalin pay a magatang ti Bannawag iti
Shopee: http://bit.ly/Bannawag-Shopee
Lazada: http://bit.ly/Bannawag-Lazada
Para iti digital a kopia:
PressReader: http://bit.ly/3n83kNQ
Magzter: http://bit.ly/407pazG
Para kadagiti kompleto a sarita, nobela, daniw, salaysay ken dadduma pay, bisitaen ti opisial a website ti Bannawag iti https://bannawag.ph
Laglagipenyo koma met, kakailian, nga ag-join/i-follow (ka)dagiti official a social media account/page/group ti Bannawag,
iti Instagram: https://www.instagram.com/bannawagmagazine
iti Twitter: https://twitter.com/BannawagMagasin
Facebook Page: https://www.facebook.com/BannawagMagasin
Facebook Public Group: https://www.facebook.com/groups/bannawag.magazine
Dios ti agngina.
Isip pabaknangen, Bannawag ti basaen!
