Sarita ni ERNESTO L. BISQUERA

(Naipablaak iti Bannawag iti Nobiembre 28, 1960 a bilang)

IDI mabannog, nagtugaw ni Porong iti sirok ti narukbos a kayo. Agkakamakam ti panagangesna. Naslep ti inabel a badona iti ling-et. Inikkatna ti balanggotna ket nagpaid.

Nagtaliataliaw. Nasamek ti kabakiran. Agrungrungarong dagiti lumlumoten a ramut dagiti kayo. Agsagsagmuy dagiti lampong a sanga ket agsasanggala dagiti lanut. Awan pay mangngeg nga uni dagiti billit-bakir wenno panirpir dagiti bulong; kasla nagindek ti agmatuon. Napetpetan ni Porong ti putan ti bunengna.

Kellaat a timmakder. Saanna nga ammo ti aramidenna—no agsubli iti purokda wenno agtuloy iti rantana iti kabakiran. Ngem adayon ti nagtengna. Nalasatnan ti tallo a turod ket asidegen iti Bantay Patay a yan ti gukayab a sapsapulenna. Kasla adda nabileg nga ima a mangidurduron kenkuana tapno ituloyna ti magna.

Agsarsarimadeng a nagna kalpasan ti sumagmamano a kanito. Sinurotna ti desdes dagiti alingo a sumpok iti kasamekan. Inusokna dagiti nagrugma a sanga. Sigpatenna met dagiti aguy-uyaoy a lanut a mangibaled iti tengngedna. Pasaray agpaliiw. Kasla adda mangsisiim kenkuana manipud iti kasamekan. Pinartakanna ti nagna agingga iti nakagteng iti nalayang bassit a paset ti kabakiran. Inturongna ti panagkitana iti daya ket nakitana ti kasla agwanwanawan nga alimpatok ti Bantay Patay a nakumotan iti napuskol nga ulep.

Adu dagiti madamdamag ni Porong maipanggep iti Bantay Patay. Masansan a pagsasaritaan dagiti nataengan ken padana a babbaro iti purokda. Manipud iti purokda, makitkita ngamin ti alimpatok ti bantay. Ket iti arinunos ti kalgaw, agsipnget ti aglawlaw ti bantay, aguummong dagiti napuskol nga ulep. Mangrugi metten nga agkimat iti dayta a paset ti bantay. Kunkuna dagiti nataengan nga agtataripnong kano dagiti saan a makitkita. Dayta metten a kanito ti iruruar ti gingginammol a nagsubli iti gukayab idi natayen daydi Apo Kilas. Sa la maikkat, kalpasan ti pito nga aldaw, ti yatangda a naluto a manok, litson a baboy, kankanen, ken innapuy a diket a taraon dagiti saan a makitkita. Ta no saan, rumsua kano ti angol ken sakit. Napaneknekanda kano daytoy idi un-unana nga aldaw.

Sinirpat ni Porong ti alimpatok ti Bantay Patay a nakumotan iti napuskol nga ulep. Adda panagbuteng nga immapay kenkuana. Ita, arinunos manen ti kalgaw ket kasla makitkitanan ti gingginammol iti gukayab, ket adda dagiti saan a makitkita a mangpadpadaan kenkuana. Ket idi  laeng rabii, napaneknekanda a sangapurokan ti naidumduma a kinapuskol dagiti ulep ken kinatadem dagiti kimat a mangsansanut iti alimpatok ti Bantay Patay. Kinuna ni Apo Biyong a kasta kano ti kinarungsot dagiti kimat ken kinapuskol dagiti ulep no adda agpangpanggep a mapan iti gukayab.

Simgar dagiti dutdot ni Porong. Nataliawna ti likudanna. Kasla saannan a namnamaen ti panagsublina, sibibiag wenno natayen—no patuloyenna ti mapan agbasakbasak iti purok. Ngem nalagipna dagiti kapurokanna, ni Puring, ken ni Addong. Kasla makitkitana dagiti mangrungrungiit kenkuana. Porong a tarkok. Tarkok. Tarkok. Tarkok! Agnanayon la kadin dayta a naganna? Saan a mabalin! Ket idi sirpatenna manen ti alimpatok ti bantay, kasla timmured ti pakinakemna. Napetpetanna ti bunengna. Nagna.

Adu kano kadagiti agnanaed iti puokda idi panawen dagiti Kastila ti nangpadas a napan nangsarak iti dayta a gukayab. Ngem agingga kadagitoy a panawen, awan ti makaammo iti napagtengda. Daydi laeng Apo Kilas ti nakasubli. Adda kano dagiti rurog ti tao iti “pannakaaltar” ti gukayab, a nakaalaan ti lakay iti gingginammol. Adda kano bato a puraw a kasla padi a kunam la no mamenbendita. Idiay kano met laeng ti nagsublian ti gingginammol idi naglablabes daydi Apo Kilas gapu iti kaaadda ti bilegna. Ket idi naripirip dagiti kabusorna nga awanen ti pannakabalinna, liniputanda a pinatay daytoy.

Idi napanna kinasarita ni Apo Biyong, ti nabatbatin a duogan iti purokda, imbaga ti lakay no sadino ti pakasarakanna iti gukayab. Nasarita kano kenkuana daydi Apo Kilas. Imbaga pay ni Apo Biyong a napeggad ti mangala iti gingginammol. Agreggaay kano dagiti bato iti ngatuen ti gukayab ket magaburan ti asino man nga agpanggep a sumrek. Ket no malasatmo dayta, agkuti kano ti puraw a bato a sinanpadi ket itudonaka. Saanka kano a makakuti ket mangin-inutka a mapasag. Ngem pinatawidan daydi Apo Kilas ni Apo Biyong iti nabileg nga orasion ta panggepna kano met ti mangsarak iti gukayab idi. Ngem pilayen ni Apo Biyong a nagsubli iti purokda kalpasan ti rebolusion. Insuro ni Apo Biyong ti orasion ken ni Porong.

Kellaat a nagsardeng ni Porong idi adda nagkiak a kinagiddan ti panagpayakpak ti maysa a dakkel a billit. Nagwagwag dagiti kayo a dinanggayan ti panagwasawas dagiti bulo. Adda manen nangngegna. Napigpigsa ken kasla as-asideg itan. Nabangbangag. Nakaal-aliaw ket agkallakallatik ti kiak iti kasamekan. Idi taliawenna ti likudanna, nagkintayeg pay a nakakita iti dakkel a salaksak a nagbatay iti nagango a sanga ti kayo iti asideg. Nalagip ni Porong ti orasion. Intanamitimna. Kellaat a nagpayakpak ti salaksak sa timmayab ket nagpukawen iti kasamekan. Nagsardeng met ti pannakawagwag dagiti kayo ken bulo.

Nganngani saan a mayaddang ni Porong dagiti sakana. Inwarwarasna ti panagkitana. Kasla mata ti kumuskusilap nga al-alia dagiti mata dagiti agkurkuribetbet a kayo. Kasla singkol nga ima ti higante dagiti dadakkel a sanga. Ngumisngisiten dagiti puon dagiti bulo. Kunam la no ngiwat ti nabisinan a higante dagiti ungab dagiti kasla balay a bato. Ket idi tumangad, kasla impaidam kenkuana ti kabakiran ti init.

Nagsanud a kellaat ni Porong idi masungadanna ti maysa a narukbos a kayo. Naisina daytoy kadagiti dadduma ket nagtubo iti nalayang a paset ti kabakiran.  Nasipnget ti sirok ti kayo ngem makitana dagiti agmukmukat a mata ti kayo. Intanamitimna ti orasion ngem saan a nagpukaw dagiti nakamulagat a mata. Adda pay nangngegna a kasla nagurok, nakaun-uneg. Nagwasawas dagiti sanga idinto a nakataltalna met dagiti adda iti asideg. Nagkidem laengen ni Porong idi saan a simmamay ti orasionna ket nagtanamitim manen. Inasutna metten ti bunengna.

Nagmulagat idi awan ti mariknana nga umasideg, awan ti mariknana a nalamiis a dakulap, barbonan a takiag, nakabutbuteng a rupa, a mangilig-is kenkuana. Inturturedna ti immasideg bayat ti panagtantanamitimna iti orasion.

Diaske, nakunana, kunak la ket no pugoten. Amangan no partaan daytoy! Ket nalagipna ti pannakabalin dagiti saan a makitkita nga agparang kano a kasla tao, kasla kayo, kasla beklat, wenno kasla alingo.

Agpusipos koman idi malagipna ti pannakaikuskuspilna iti purokda. Ket kasla nagparang ni Puring iti sanguananna. Napintas. Kayumanggi. Kasla agsamsam-it a kaimito dagiti bibigna. Ngem agrungrungiit ket iti panagayek-ek daytoy, kasla natadem a bulong ti runo ti timekna a nangbeltak iti puso ni Porong. Nalagipna la ket ngarud daydi rabii… daydi pasamak a nangiduron kenkuana iti daytoy a disso tapno ipustana ti biagna.

Napanna pinasiar ni Puring iti daydi a rabii. Saanna a nadanon ti balasang ta adda kano napanan daytoy. Nagawid a sidadagsen ti abagana. Pasaray kagatenna dagiti napuskol a bibigna bayat ti pannagnana iti nasipnget a bit-ang. Pagammuan laengan ta adda nangngegna a nagareng-eng ket simmaruno ti kanabtuog iti kasamekan. Natangadna ti baliti a nagbekkelan daydi Apo Sendong. Managbasol daydi a lakay. Adda kano kaduana a diablo ket iti tunggal rabii, agsawar tapno agsapul iti tao a patayenna. Adda metten maysa iti purokda a naala dayta a lakay. Ket idi nalagip ni Porong daytoy, bimmanesbesen a napan nagipadamag iti tianggi.

“Ay, Manong Porong, tarkokka la nga agpayso,” inrungiit ni Puring nga adda iti kantina idi. “Dimo la malasin metten ti areng-eng ti sibibiag ken natay?”

Limmabbasit pay ni Porong. Nagkakatawa metten dagiti adda iti tallaong. Ket ni Addong ti kapipigsaan iti katawa. Uray la nga il-iluten daytoy ti tianna. Saanen a nagtimtimek ni Porong nga immadayo iti tianggi. Nagawiden. Iti dalanna, sumuksuksok iti lapayagna ti balikas ni Puring. Porong a tarkok! Naisigsigud dayta a birngasna iti awayda. Managbutbuteng ngamin idi ubing pay laeng. Itan ta baron, saan pay laeng a nauksob dayta a birngasna.

Timmangken ita dagiti piskel ni Porong. Nangmesmes ket dinanogna ti barukongna.

Kasla kayatna ti agikkis iti dayta a kanito. Ni Addong, ni Addong, imper-ak ti unegna. Ket timmaray ni Porong nga agpasang-at. Aggagar la unayen a makadanon iti gukayab, alaennan ti gingginammol. Iti panagtarayna, kasla sumursurot kenkuana ni Addong, ti nabangag a paggaak daytoy, ti makalais a panaglibbi daytoy. Nagbalinsuek ti panunot ni Porong.

Kasalipna ni Adong iti ayat ni Puring. Ni Addong ti malalaki iti purok. Ipawil daytoy ti panagpasiarna iti balay da Puring. Saanen a mabilang ti panangipangpangta daytoy kenkuana ket naramananna met dagiti natangken a gemgem ni Addong idi saan laeng a dumngeg.

Adu dagiti ar-aramiden ni Addong kenkuana. Katkatawaan, karkariten daytoy iti dinnanogan iti sanguanan ni Puring. Ngem saan latta nga agtagtagari. Ammona nga awan ti gawayna iti tao a kas ken ni Addong a malaksid iti kinapigsana, adu pay ti kaduana.

Nagsardeng ni Porong idi makagteng iti waig. Agal-al-al. Immareb-eb iti nalamiis a danum sa nagtugaw. Mariknanan ti saem dagiti garumiad iti nadumaduma a paset ti bagina.

Timmakder idi makainanan. Impasang-atna ti panagkitana iti Bantay Patay. Kasla pimmuskol ti ulep a nangkumot iti alimpatok ti bantay. Nakataltalna met iti yanna. Awan pay mangngegna a karasakas a gubuayen ti waig. Sumipngetton no makagteng iti tapaw ti Bantay Patay. Adda panagduaduana no madanonna ti alimpatok. Mabalin a makasalaw iti beklat ket pulipolan daytoy. Wenno tukkawan ti karasaen. Nagngilangil ket rinugianna a sinapul ti pagilasinan a bato nga adda iti waig. Ket nasapulanna iti surong.

Nagna. Kasla dalan daytoy sursurotenna nga agsang-at. Naiduma laeng ta rinugmaan dagiti runo ti desdes. Mabalin a ditoy ti nagnaan dagiti immun-unan a nakagteng ditoy. Ket idi inwarasna ti panagkitana, kasla adu dagiti mata a makitkitana. Nadumaduma met dagti mangmangngegna a kasla asug a nakaun-uneg.

Sumipngeten idi makadanon iti pagpatinggaan ti dalan ket masungadna metten ti rimmuong dagiti way. Sinapulna ti naisina a sangapuon nga imbaga ni Apo Biyong. Impadayana ti panagkitana, kasla naasuk sadiay. Idi tumangad, nakitana a naalibuyong ti langit ket kasla adda ipangpangtana a dawel.

Nagpadaya ni Porong agingga iti nadanonna ti dua a nangisit a bato ket manipud ditoy, nasaripatpatanna ti wangawangan ti gukayab, agarup limapulo a metro ti kaadayona iti yanna. Saan unay a nasamek ti aglawlaw. Ngem agal-allikubeng ti angep iti sango ti gukayab. Nagdidippit dagiti kayo. Kunam la no agtupak dagiti dadakkel a bato. Saan nga agsarday ti panangitanamitimna iti orasionna.

Nagsardeng idi nakangngeg iti uni ti kullaaw manipud iti adayo. Pimmuskol ti angep. Nagsagawisiw ti angin ket simmipnget ti aglawlaw. Babaen ti lawag ti kimat, makitanan a nalaing ti aglawlaw. Awan ti kasano unay a ruot a nagtubo. Nalawlawa ti wangawangan ti gukayab ngem ti immuna a nakitana.

Ad-adda a rimmungsot ti panawen idi umaddangen ni Porong a sumrek. Nagkurno dagiti kayo a dalapusen ti angin. Agsisinnikkawil dagiti kimat a pumutipot kadagiti kayo iti asidegna. Nakangngeg iti dalagudog. Timmangad ket nagkintayeg idi makitana ti dakkel a bato iti muging ti gukayab. Adda nangngegna a banang-es a kasla nagtaud iti rusok ti nasipnget a gukayab. Intanamitimna ti orasion nga insuro ni Apong Biyong ket, siaasut iti bunengna, simrek a siaannad.

KELLAAT a nagtalna dagiti agaarimutong iti tianggi idi sumungad ni Porong. Naitalimudok ti panagkitada kenkuana. Simmalipengpeng dagiti ubbing kadagiti innada. Nagariwawa ti burboran nga aso ni Ina Mingga, ngem imbaagna ti ipusna sa nagsanud iti sirok ti balay, tumanaul, a kunam la no adda kabutengna.

Ammo ni Porong a nakabutbuteng ti langana. Itay uminum iti nalit-aw a baresbes iti maudi a turod a sinalogna, nakitana a nakaleslesseb dagiti matana, rimmusanger ti rupana kadagiti garumiad, ken luklukaisan dagiti ray-ab ti badona dagiti nakangirsi a sugatna a nagmagaanen  ti dara. Inggagarana ti di nagdigos iti baresbes itay. Kasla kullokullot ti lampong a buokna ket tumanillayon ti sikakaluban a bunengna iti panagaddangna.

Nagsardeng ni Porong idi makabatog iti tianggi. Sinaggaysana a minatmatan dagiti kapurokanna a kasla sumalsalto dagiti matada. Nagdumogda. Nagintataliawda iti sabali. Ammona nga al-alia ti pangipagarupanda kenkuana. Nagpatingga ti panagkitana ken ni Addong nga aggargarikgik pay laeng a mangmatmatmat iti langana. Kaab-abay daytoy ni Puring. Ngem agtiltilmon itan ni Puring.

“Al-alia kadi daytoy sumungad wenno tedtedda ti Bantay Patay?” kinuna ni Addong.

Awan ti napagkatawana. Isu laeng ti imlek.

Nainayad, tumangtangken dagiti gemgemna, immasideg ni Porong. Sinangona ni Addong. Nagpingki ti panagkitada. Nagpukawen ti isem ni Addong. Pagam-ammuan la ta kimtat ti kanawan ni Porong ket ginuttana a kasla koliar ti pupunggosan ni Addong.

“Ania ti kunam?”

Pettat ti pannakaalut-ot ni Addong iti tugawna. Nanakruod ti panagtilmonna.

“Adda pay la tulangmo?”

Nagnganga ni Addong.

Timmayab ti kanigid ni Porong ket kasla gusod a nagdisso iti abaga ni Addong. Naidaluson ni Addong iti tugaw.

“Adda tulangmo?”

“Manong Porong!”

Naikuleng ni Porong. Kinitana ni  Puring a nakaluslusiawen a kumitkita kenkuana. Iniggaman ni Puring ti takiagna a mangpidut koma manen ken ni Addong.

“Sangsangitannaka ni nana, manong,” kinuna ni Puring.

Intulok lattan ni Porong ti bagina nga inukod ni Puring. Nakalamlamiis ti agtigtigerger a dakulap ni Puring.

“Kunami la no nataykan, Porong,” adda maysa a lakay a nakaitured a nagtimek. “Tallo nga aldawmo ngaminen a nagawan. Makaipampamisaan ni inam kenka.”

Kinusilapan laeng ni Porong ti lakay. Simmalipengpeng ti lakay iti suli. Nataliaw ni Porong ti alimpatok ti Bantay Patay.

Nasabatda ni Apo Biyong nga agpigpigsol a sumungad. Nagkinnitada iti lakay. Makais-isem ti lakay. Dinapadap ti lakay ti muging ni Porong.

“Ni Porong-ka nga agpayso,” kinuna ti lakay.

Tinaliaw laeng ni Porong ti Bantay Patay, ket intulnognan ni Puring.

Ngem iti sardam, idi agrubuat ni Porong a sumarungkar ken ni Puring, dimteng ni Lakay Biyong.

“Naalam kadi, Porong?”

“Wen, ama.”

“Diak patien.”

“Kasta met ti atapko.”

“Patiem kadi nga adda gingginammol?”

“Adda, kunam met idi. Patiem nga adda?”

“Saan.”

“Masiribka, ama.” Ket immisem ni Porong idinto a sinirigna ti lampong a buokna iti sarming. “Ammom nga adda iti tao ti kinatured a saan ket nga iti gingginammol. Ket ammok itan!”

“Data laeng ti makaammo, Porong.”

“Data laeng, ama.” Ket immanges ni Porong. —O

Magatang ti Bannawag kadagiti sukiyo nga aglaklako iti pagiwarnak ken magasin.

Para iti subskripsion, ag-email iti [email protected]. Para iti dadduma pay a detalye, kontaken ti Circulation Department iti 8527-8121 Loc. 369, wenno iti CP No. 09567620852.

Mabalin pay a magatang ti Bannawag iti

Shopee: http://bit.ly/Bannawag-Shopee

Lazada: http://bit.ly/Bannawag-Lazada

Para iti digital a kopia:

PressReader: http://bit.ly/3n83kNQ

Magzter: http://bit.ly/407pazG

Para kadagiti kompleto a sarita, nobela, daniw, salaysay ken dadduma pay, bisitaen ti opisial a website ti Bannawag iti https://bannawag.ph

Laglagipenyo koma met, kakailian, nga ag-join/i-follow (ka)dagiti official a social media account/page/group ti Bannawag,

iti Instagram: https://www.instagram.com/bannawagmagazine

iti Twitter: https://twitter.com/BannawagMagasin

Facebook Page: https://www.facebook.com/BannawagMagasin

Facebook Public Group: https://www.facebook.com/groups/bannawag.magazine

Dios ti agngina.

Isip pabaknangen, Bannawag ti basaen!