Autobiograpia ni LORENZO G. TABIN
Maika-17 a Paset
AMA DAGITI TIMTIMPUYOG, 1966-
NAPASAMAK AMIN DAGITOY bayat ti panagsinsinnuratmi ken ni Samar.
No agsurat idi, umatiberret nga Ingles ti ipaspasaksakna kaniak, ballaballaetanna laeng iti Ilokano. Kunana kano idi, ngem dina met imparupa kaniak, a dina tutopan ti panangus-usarko iti nakayanakak a pagsasao wenno lengguahe. Naadalko dagiti nauneg a balikas nga Ilokano iti panangbasbasak iti kolum ("Kas Itay Kunadan") daydi Propesor Santiago Alcantara.
Napanunotko idi agangay, a gapu ta umatiberret nga Ingles latta ti us-usarenna, inkeddengko a Tagalog ti usarek. Nagusarak la iti mano a linia nga Ingles, a no namin-ano nga indalusko. Kalpasanna, Tagalog daytan nga umatiberret!
Naminsan la a nagsuratak iti sumagmamano kaputed nga Ingles ket sinilpuak ti Tagalog; tapno dina met kunaen nga Ilokano la ti ammok a lengguahe. Kinunak idi agangay, apay nga ibainko ti nakayanakak a pagsasao?
Iti maysa a suratna, kasta unay ti panangdayawna, manen, kaniak ta nagpasiar kano iti opisina ti Bannawag a nakakitaanna iti manuskrito ti nobelak. Naibinggas kadagidi a sursuratmi ti adu a sansaning-i, napnuan ar-arapaap, ken kasla awan ressatna a pinnadamag nupay dikami pay idi nagkita, ken nagkinnaawatan—nasayaat koma no mabasayo ti libro a nakaurnongan dagiti linabag ti rosasmi.
Maysa kadagiti surat a naawatko bayat ti panagur-urayko iti panaglukat ti sabali a gundaway a mangituloy iti arapaapko a dumur-as, ken mamaglawag iti lumidlidem a namnamak, ti surat daydi Manong Juan Sanchez Peralta Hidalgo, Jr. idi arinunos ti 1966. Imbilinna a sapulek ti grupo ti GUMIL Ilocos Sur idiay Santo Domingo, nga impanguluan daydi Manong Pelagio A. Alcantara.
Ken impaganetgetna a sapulek dagiti adda arapaapna nga agbalin a mannurat iti Cabugao, nga inagapadna ti naganda, tapno bangonenmi ti GUMIL Cabugao. Parikutko idi ti kaawan ti essemko a makipulapol iti tattao. Ngem gapu ta nagbainak a di mangtungpal iti bilinna, sinapulko dagiti naagapad a nagan.
Sakbay nga ituloyko, agapadek man ditoy ti napateg a pammaneknek a puon wenno ramut ti GUMIL sakbay a malipatak.
Binukel ti grupo daydi Kompadre Cristino I. Inay, Sr. ti Sta. Cruz Writers Guild (SCWG) ti Sinait, Ilocos Sur, idi Agosto 18, 1962. Paneknekan dayta ti "SCWG: Immuna a Grupo dagiti Mannurat nga Ilokano" a sinuratko maipanggep iti SCWG a rimmuar iti isyu ti Timpuyog Journal idi Septiembre 15, 2014-Oktubre 15, 2014. Adda dita ti panagsinnurat dagidi Kompadre Cris ken Apo Juan S.P. Hidalgo, Jr., nga agpada a nagbalin a ninong ni Lingling.
Adawek iti baba ti paset ti sinnungbat dagidi dua a kompadremi, ta uray no isu la ti mabalinko a pagsupapak iti kinaimbagda kaniak:
644 Newark Avenue Apt. 3
Jersey City, NJ 07306
...Patgek unay a kompadre ken komadre,
Wen, agingga ita, kadagitoy a darikmat a sursuratek daytoy, diak magawidan dagiti luak ta kasla yar-arasaas dagidi kaduami a nangmuli iti STA. CRUZ WRITERS GUILD (SCWG) idi Agosto 18, 1962 a masapul a malawlawagan nga awan ti duadua a ti SCWG ti nangriing kadagiti mannurat iti probinsia ti Ilocos Sur kadagidi a panawen. Nalawag dagiti ebidensia a saan a sinsinan dagiti agdadata a kinapudno... Pumanawkami la ngatan iti daytoy a lubong a di malawlawagan daytoy? Namin-adu met a nagdirdirektorak iti GUMIL ngem namrayak la ti nagul-ulimek, ngem gapu ta kas man la mangmangngegko ti timek dagidi kaduami a nangbukel iti SCWG, diak kabaelanen ti agulimek ket tuntonek ti agdadata a kinapudno tapno addanto met idatagko kadagiti kakabsatko nga addan iti sabali a biag. Awan ti tuntuntonenmi a pammadayaw, ti laeng pammigbig nga immun-una nga amang a nabuangay ti SCWG ngem ti gunglo dagiti mannurat ti IIocos Sur. Mainaig i'toy, gapu iti nainkabsatan a kiddaw ni Kompadre Juan Sanchez Peralta Hidalgo, Jr., a mabuangay idi ti gunglomi a mannurat iti Sinait, Ilocos Sur, nabuangay ngarud ti Sinait Writers Association...
Sumaruno ti surat ni Apo Hidalgo a mangpaneknek iti dawdawaten ni CIISr. Letterhead ti Liwayway Publishing, Inc. ti papel a nausar iti surat.
7/3/91
Hi, Kompadre Cris! Nagsayaaten ta adda pay la kenka dagiti sursuratko idi 1962. Dokumento dagitoy ti GUMILtayo, ket awan ti asino man a makarubsi iti kinapudno a dakayo idiay Sta. Cruz, Sinait ti pudno a nangirugi iti tignay a pannakabukel ti nasional ken internasional a gimong dagiti mannurat nga Ilokano...
Atiddog ti surat a nakabinsabinsaan dagiti kayat daydi Apo Hidalgo a maaramid. Naagapadna iti suratna a dina sarurongan ti iseserrek ti GUMIL iti politika....dagiti agaramid iti kasta a wagas, isuda dagiti mannurat a naagum iti poder. Aduda ditoy tengngatayo, kompadre, dagiti oportunista. Ngem bagik lattan ti mamakawan, ta kakabsattayo met dagitoy... (Pirmado) Kompadre Johnny H.
Adda pay la kaniak ti kopia ti Timpuyog Journal, a nakaipablaakan ti kunak a sinuratko.
Ita, asino, wenno ania ngarud ti "AMA" dagiti gunglo, gimong, wenno timpuyog dagiti mannurat nga Ilokano?
Awanen dagidi Kompadre Cristino Iloreta Inay, Sr., Kompadre Juan Sanchez Peralta Hidalgo, Jr., Manong Pelagio A. Alcantara, ken uray daydi Reynaldo A. Duque, ken dadduma pay nga adda pakainaiganna iti gunglo wenno timpuyog dagiti mannurat nga Ilokano, ngem addada iti lagipko. Kasla koma daydi Terry (Teresito Gabriel Tugade) a nangsugsog kaniak a buklenmi ti Timpuyog dagiti Mannurat nga Ilokano (TMI) Global, a kaduami daydi Cristino Iloreta Inay, Sr., ni Dr. Aurelio Solver Agcaoili, ken ni Samar. Immuna a nagtaripnongkami idiay Las Vegas, sa idiay Hawaii idi 2006. Wen, ‘toy numo ti nakapanunot iti ipanaganmi iti buklenmi a timpuyog. Saan a duplikado ti GUMIL ta kangrunaan a panggep idi ti timpuyog ti panagipatarus kadagiti sinurat dagiti mannurat nga Ilokano. Nagsanga idiay Isabela ket binukel da Franklin Macugay—dimmawat iti pammalubos—ti Timpuyog dagiti Mannurat nga Ilokano iti Filipinas; adda payen sangana iti Laoag. Daksanggasat ta natay ti TMI Global idi pimmusay daydi Terry, nga imbilinna a siak ti mangituloy. Diak masango ti mangipangulo, ngem intultuloyko ti panggep ti timpuyog: tallo a libro ti inruarmi ken ni Samar, ti Naabel a Linabag ti Rosas/Woven Strands of Roses, Ubbog ti Sirmata/Wellsrping of Foresight ken ti Adtoy, Siak, ni Jesus Crisostomo: Dramaturgo/Behold, I Am, Jesus Crisostomo: Playwright. Panggepko nga ituloy daytoy a proyekto babaen ti pannakaipatarus ti dua nga immuna a nobelak, ngem diak ammo no mayatto ni Dr. Agcaoili a mangipatarus—rinugiak ngem pattapattak ket diak makun-os ta daytoy ita sangsanguenyo ti kangrunaan a nasken nga ileppasko sakbay a diakton kabaelan ti agsurat. Ken bareng no mayatto nga awan bayadna a mangipatarus...
Mapanak ngarud iti pangtedko iti ngato, ti panangtungpalko iti bilin daydi Manong Jun Hidalgo.
IMMUNA A NAPANAK idiay Santo Domingo sakbay a sinapulko daydi Manolito Rebibis—malagipko a nabukel ti GUMIL Ilocos Sur idi Oktubre 4, 1964. Napanunotko a saan a dakes no mapanak, bareng ketdi no daytoy ti puon ti pagkitaanminto iti agbalin a katakunaynayko.
Impanguluan daydi Apo Pelagio A. Alcantara ti nasao a miting ket itin sa pay ketdi balayda ti nakaangayanna idi. Ammoyo, daydi Mang Pelagio ti umuna ken kakaisuna a nangtaraptap iti umuna ken maikadua a gunggona iti pasalip ti Bannawag iti sarita, iti maymaysa a tawen. Damok idi a makasarang ida nga agassawa ken ni Manang Crescencia Robianes Alcantara, a naammuak idi agangay a kasinsin ni Samar, ta agkabsat ti tatangda a Rafael ken Mariano.
Naam-ammok met iti daydi a miting dagidi agkakabsat a Teñoso: Jose, Estanislao, ken Cecilio, nga agpapada a tubo ti Santo Domingo, Ilocos Sur. Addan sa kano bassit a panagkakabagianmi kadagiti Teñoso ngem diak masinunuo no kasano. Ammok ketdi, nga iti Pado Grande ti puon daydi Lelong Undo.
Idiay met ti nakaam-ammuak ken ni Rufo Tinasa—laglagipenyo daytoy a nagan ta addanto manen pakaagapadak kenkuana—a retratista ti GUMIL Ilocos Sur wenno Santo Domingo. Ken naam-ammok pay dagiti nalibnos a singin nga Aurelia ken Mercedes Tabbada. Napaparatoda amin ket kumkumpesak ta idi la a napadasak ti nagatendar iti miting. No malagipyo, abogendakami daydi Lelong Iroy nga agpakni no adda sangailida ta saritaan la kano dagiti adda nakemna ti tallaongda—ta awan nakemmi nga ubbing! Isu a rikna ti awan ti manaknakemna ti riknak kadagidi immuna a pannakimitmitingko!
Imbaga daydi Manong Pelagio nga umatendarak iti kombension ti GUMIL Ilocos Sur ken Norte a maangay iti Nobiembre iti daydi a tawen.
TAPNO MATUNGPALKO ti bilin daydi Manong Juan Sanchez Peralta Hidalgo, Jr., inyunak a sinapul daydi Apo Manolito Rebibis, nga adda ti balayna iti murdong ti poblasion ti Cabugao iti abagatan sakbay a sumrek wenno rummuarka iti ili, nga asideg ti sementerio iti daya.
Naragsak a tao daydi Apo Rebibis. Nalukay ti imana a nangawat iti singasing daydi Manong Jun Hidalgo. Nagpinnatudonkami a mangipangulo iti GUMIL Cabugao, ngem impettengko nga isu, ta ad-adu ti am-ammona. Siak laengen ti bisena. Kaduami dagitoy: Felix Baclig, James Serna, Mariano Gaerlan Jr., Fernando Serrano, ken dadduma pay a diak malagipen ti naganda. Imbagana a ni Atty. Ernesto S. Somera, a naayat met iti literatura, ti dutokanmi a mamagbaga.
Napagnunumuanmi a mangipabuyakami iti drama iti masungad a piesta ti Cabugao, nga Abril 25, 1967. Siak ti nangsurat iti drama, a pinauluak iti Dagiti Ramen ti Panawen, a dagiti met laengen miembro ti GUMIL Cabugao ti agakem. Adda pay la kopia ti drama kaniak. Naawisko met ni Doming (Dominga Manuel) a kaarruba ken kapiduak idiay Labut a nagkameng ken 'nakipagartista’ iti GUMIL.
Sakbay a rinugianmi ti nagsanay iti akemmi iti drama, imbagak ti singasing daydi Mang Pel, a mapankami umatendar idiay Raquiza Garden.
Pinasingkedan ni Samar iti suratna a napetsaan iti Nobiembre 15, 1966, a maaramid idiay Raquiza Garden iti Laoag, iti beinte iti daydi a bulan. Ti kano GUMIL Ilocos Norte ti agsangaili.
Nasayaat kano koma no makapanak met ta dakkel a gundaway a panagaammo dagiti Ilokano nga agessem iti literatura.
Insapitannak iti kopia ti school organ ti eskuelada. Agsursurat ken kameng ti staff ngem nairana nga awan ti sinuratna iti daydi a bilang. Ken wen gayam, agipatpatulod kano pay iti daniwna iti maysa nga estasion ti radio iti Laoag.
Diakon sinubalitan ti suratna ta amangan no dinanto pay maawat no dumteng dayta a petsa.
Inkeddengko a mapanak.
Ammoyo no nangalaak iti pinagletek? Napanak nangalesa! Malagipyo nga adda idi kalesami?
Di pay nakapagtatapuak dagiti manok iti lungboy iti amianan ti balay a pagap-aponanda no ar-arigen, nakadigosakon iti tangkia iti laud ti balaymi.
A, wen gayam, nalipatak nga inagapad. Kadagidi a panawen, kanayon nga atiddog ti manggas ti pagbadbadok. Kamisadentro, trubinize kunada idi.
‘Moyo no apay? Ha-ha! Adda ilemlemmengko. A kabainko a makita ti tao, nangruna dagiti babbalasang. Diak kayat a makita ni Samar dagiti ilemlemmengko a mapa!
Immittip a kamanaw iti bagi, takiag... ken uray pay iti tengngedko! Sapsapsapuak idi iti 'salisilic' acid, ken no dadduma, mangtaltalak pay iti bunga ti kalumay... Malagipyo daydi kunak a pagtubtubami idiay kadilian? Ngem kasla sursuronendak dagidi a kamanaw, kimmebkebda a namimpinsan!
Naalak iti panagpampanak idiay tangrib ken panagsilsilawko idiay kadilian ti Timmippang. Diak malagip no kasano a napukawda; amangan no idi sinungbatannak ni Samar!
Isu nga idi agrubuatak a mapan idiay Laoag, pinagbadok ti im-imluyak a kamisadentro. Dua laeng ti kamisadentrok idi. Nakusnaw nga ubi ken nakusnaw nga asul. Pinilik ti asul. Ken daytoy pay. Pinadaitko dagidi a badok. Uray daydi pantalonko idi, a gabardin. Awan pay ti maong idi. No nangalaak ti pinagpadaitko, awanen iti lagipko. Nalaka pay la idi ti padait. Sagdodos pisos sa no di bumasol ti lagipko. Uso pay ti nakapigpigket a pomada; Emilia daydi pomadak. Ti diak malagip, no ania ti pinagsapatosko.
Mapantayon idiay Laoag. Damok idi ti maidakdak idiay ket ti la nagsalsaludsodak. Turod ti nakaipatakderan ti Raquiza Garden.
Nadanonkon dagidi Manong Pel Alcantara, dagidi Teñoso, daydi Rufo Tinaza, Agustin DC Rubin, ken dadduma pay a naggapu idiay Ilocos Sur. Adu metten ti taga-Norte, kas ken ni Severino Pablo, Peter La. Julian, ken dadduma pay a taga-Norte. Adda metten dagidi uppat a libnos ti Ilocos Norte—Lina Lorenzo, Virginia Alejandro, Maria Quigao, ken Amancia Pugat; ken Onofrecia Ibarra a taga-Sinait, Ilocos Sur.
Kailiwko dagidi panawen a panagkokombension ti GUMIL. Nakaragragsak dagiti mannurat, a kunam no bukbukodda ti lubong nga awan inggana. Diak pay la ammo ti makibimbinnalatong idi, ket namrayak lattan ti nagisem-isem, isem ti daing a kunada, bayat ti panangipalpalawlawko iti panagkitak.
Pagammuan la ta adda dagidi dayag a kasla magagaran unay nga immasideg iti yanmi kadagidi Manolito Rebibis ken Felix Baclig.
Siak ti tinurong dagidi a libnos, a kasla dida nakita dagidi kaduak. Maysa kadi kadagitoy ni Samar? Inyam-ammoda ti bagbagida.
Lina Lorenzo ti i-Laoag. nagbalin a Sumaoang idi agangay.
Virginia Alejandro ti naisem dagiti matana. A nagbalin a Dr. Duldulao.
Maria Quigao ti maikatlo. A nagbalin a Ventura.
Taga-Norte dagitoy.
Sa ni Onofrecia I. Ibarra, a taga-Sinait, Ilocos Sur, a nagbalin a doktor idi agangay.
Awan ni Samar!
Impangato nga impababadak a kinita.
“You are a prolific writer... ayna, naglaingka a talaga!” nakarimrimat dagiti mata daydi Lina Lorenzo.
“Kunak no lakayen ti autor ti Impierno!” binagi ti maysa.
Awengna laeng!
Napangangaak. Diak ammo no immisemak. Damok idi ti iseman ti dayag a diak am-ammo. Kinitak dagiti kaduak a kasla agpatulong.
“Magustuak daydiay Impiernom!” imbales ti katingraan ti kina-Ilokanana a di paatiw iti isem dagiti matana.
Immisemak laeng a namedmedan ti tung-edko.
Nakaparparatoda a nangyam-ammo iti bagbagida.
Inyam-ammok met dagiti kaduak.
“Manolito Rebibis, ti Cabugao, Ilocos Sur!” indiayana ti dakulapna.
“Ken Felix Baclig!”
“Ayna, kunami no lakayen ti awtor ti Impierno! Nagubing pay met la gayam!” nakais-isem ti i-Laoag. Duapulo-ket-duak la idi, malagipyo? Agngalay ngata idin ti duapulo ti edad dagidi tallo.
Kunak no diak manen makita ni Samar idi. Naladaw a simmangpet, a kinuyog daydi Lina Lorenzo; diak malagip no kasano ta adda met idin daydi Lina.
Immuna a nadlawko idi sumungadda, ti panagbitin ti bag iti kanawan a takiagna, ti kasla mabilbilang nga addangna, ken ti natangatang a timidna, ngem nalanay dagiti matana.
Nabengbeng nga agbennat nga asul a cordoroy ti bestidona, panglawaen ti pessat ti tengngedna, ket apagapaman a naublagak iti kursing iti tengngedna! Imbagana idi kakinkinnidmatkon a napmapanda kano idi aglablaba ken agdidigos idiay Karayan Padsan ti Laoag, isu a kinursing!
Ngem magustuak la unay ti nasam-it, naumbi, i-Laoag nga ayugna, a kasla kanayon a mangipatpateg. Ken ti lanay dagiti matana. Bay-amon daydiay kursing iti tengngedna!
Imbagana a sakbay kano nga immay, inkeddengna a no makitanak, salangadennak ta diak man la kano sinubalitan ti suratna a nangkablaawanna iti pannakabasana iti daniwko nga "Allon ti Biag" nga immuna a gapuanak—nasaok idin, iti kaaddak idiay Evangelista.
Nagbaliw kano a namimpinsan daydi panggepna a mangsalangad kaniak. Nakakapkapsut kano ngamin ti panagsasaok, namedmedmedan, kasla di makakeppet iti bulong ti baimbain!
Adu ti immap-apiring kenkuana idi, kas daydi Agustin DC Rubin a nagbalin a nasinged a gayyemmi idi addakamin idiay U.P. Diliman, ken simminged pay idi addadan idiay Delaware ken addakami metten iti Utah.
Saan met a nagpaudi daydi Rufo Tinaza a dina maibaba ti kamerana, ta isu ngarud ti retratista ti GUMIL Ilocos Sur.
Idi oras ti pangngaldaw, dakami ken ni Samar ti naudi nga immulog iti Raquiza Garden ta adda lugar a naituding a pangananmi. Dimi impagarup a rinetratonakami ni Rufo Tinaza sana impatulod kaniak; sayang laeng ta dimi ammon no nakaiwagwagatanna.
Daytoy ti kangrunaan a paset daydi a kombension. Denggenyo...
Nagkatugawkami ken ni Rufo Tinaza iti tengnga ti tallaong. Rinugian dagidi agpasken, a dagidi kameng ti GUMIL Ilocos Norte, ti nagiwaras iti sandwich. Idi mawarasanda amin dagiti nakipartisipar, adda maysa a sobra, nga iggem ni Samar.
No apay a siak pay ti immayna nangtedan ket addaak iti tengnga.
“Kukuamon, lakay!” kinuna ni Rufo Tinaza, a kinidolnak pay—daytoy ‘tay kunak a tandaananyo!
Timmarabangak. Diak met naawatan no apay a siak pay ti nangtedan ni Samar iti sandwich ket adu met ti sabali a nalabasanna.
“No sika met ti am-ammok idi,” kunana no malagipmi daydi a pagteng. Idi mabaybayagen, imbagana a nagar-arem met gayam idi ni-wenno-daydi Rufo. Adda kano pay impatulodna a retrato a grupoda a dua. Awan ti orihinal a grupoda ngem gapu ta retratista, ammona a paggrupuen dagiti ladawan.
Daydi ngaruden sandwich?
Diak kinnan! Kunayo pay, kasta unay ti panangannadko a nangyawid. Inim-imluyak a kasla mangipateg iti kakkalik a balitok.
Impadamagko kadagidi tatang ken nanang. Kasta unay ti rimat dagiti matada ken matiptiped ti isemda.
Adda gayam nalipatak. Kanayon nga adda daydi Lelong Undo idiay balay no kasdiay nga aggapu daydi tatang idiay ili. No adda surat nga aggapu idiay Laoag, umapiringen daydi lelong.
“Basaem man, apok, ta denggenmi!” kunana. Ayna, no basbasaek, ken ipatpatarusko ta dida makaawat iti Ingles, kastoy man ti katawa daydi lelong, “Hiii! Hiii! Hiii!” nga aglemmeng pay dagiti matana. Ngamin, dina inarem daydi lelang... malagipyo ti istoriada?
Idi imbagak ken ni Samar, kinunana: “No am-ammok la nga ammo ti sangabukel a Labut ti amin a suratko, dika la ketdi koma sinursuratan!” Kunak met: “Ti ragsak ti maysa, ragsakmi amin...” Isu a no malagipko, ket ulitek, kasla sumgar nga ampo, ket kunana: “Ay, dika inar-arem, wen. No ammok la a nalungpos ti bagim iti kamanaw idi, pakpakawan berde man ketdi koma a kinayatka!”
Ngem aguraykayo. Mapantayo pay iti daydi panawen a panangiparipiripko ken ni Samar iti adda nga ir-iruken ti panunotko.
Nobiembre 26, 1966 idi sinuratak. Addaak pay la idi idiay Labut ngem Daclapan Sur ti yad-adresko.
Nalpas idin ti kombension ti GUMIL Ilocos Sur ken Norte idiay Raquiza Garden ket namnamnamek pay laeng ti ragsak nga impaayna gapu iti pannakaam-ammok kadagiti beteranon a mannurat idi.
Kitaenyo iti naagapad a linia no kasano ti kinamais ti panagiparipirip idi iti rikna:
Nadlawmo ti kinaulimekko idi. Ngamin, simngay kaniak ti maysa a dakkel a parikut, a diak ammo no kasano ti pannakarisutna. Amkek ta amangan no ti ammok a makarisut, isunto ketdi ti pakarpuogan ti singed ti panagam-ammo... No matengngelko la koma ti gasat, diak kayaten ti aglangoy manen iti taaw!
Itan ti pannakasapulko iti tulong itoy a parikutko ket namnamaek a sika la ti mabalin a dumawatak...
Disiembre 3, 1966 ti petsa ti subalit ni Samar. 118 Rizal St., Laoag City ti adresna.
...In our brief time of changing letters, do you think you know me now? You have known me from my fictitious works. Perhaps I have known you more...
Imbagana pay nga adda kano dagidi panawen a mapukpukawna ti pammatina iti Namarsua gapu iti ipupusay daydi tatangna. Naamirisko iti nagbabaetan dagiti liniana ti kadagsen met ti pinasarna kadagidi a panawen. Ditoy ti nangiparipiripanna iti kombension a maangay idiay San Fernando, La Union iti Disiembre 28, 1966.
Ita, ibagayo man no maar-aramid pay ti kastoy? Wenno mapankay lattan agsine ket inton rummuarkayo, agtaruskayo iti panganan. Inton rummuarkayo, agkibinkayon nga agin-innisem?
Naiparparna met nga iti isasarungkarko idiay Manila, kinasaritanak daydi Manong Jun Hidalgo ket inyunay-unayna a mapanakto ta addanto kano napateg a pagsaritaanmi. Ken adu kano ti maadalko sadiay.
Naagapad met ni Samar iti suratna. Ngem kinunana:“but to me, I’m in doubt because the 28th will be the town fiesta of San Nicolas, Ilocos Norte, and I need to be there to see their drama which your humble friend scripted...”
Nupay kasta, kinunana nga umay kano koma met laeng, isuna laeng ta immadu kano ti trabaho nga awat daydi ninangna a Sima (Maxima Pacpaco) a dagusna, ken tumultulonganna. Daydi kano ninangna ti maysa kadagidi mabigbig a caterer iti entero nga Ilocos Norte.
TALLOKAMI LA a nakapan iti kombension ti GUMIL idiay San Fernando; daydi Maestro Manolito Rebibis, ken ni Felix Baclig.
Kapadesen nga agsangpet dagiti tao idi makadanonkami iti pakaangayan ti kombension. Apaman a nakapagpalistakami, rinugiak a linasin dagidi naam-ammok idiay opisina ti Bannawag. Naragsak dagiti siguden nga agaammo. Nakalawlawag ti rupada a kunam no mail-iliwanda unay a makakita iti tunggal maysa. Nagdadakkel ti garakgak dagiti sutil. Diak malagipen no asino dagiti nasagangko a nakitkitak idin idiay Bannawag. Pumarasipisda nga arigda iti natarikan a dalag!
Inwarasko ti panagkitak. Pinaliiwko no adda met balasang a padak nga agpalpaliiw; ammoyon, a, no asino ti sapsapulek.
“Ay... ni Sinamar ti sapsapulem?” nasdaawak iti saludsod daydi Lina Lorenzo. “Dida pinalubosan!”
Kasano nga ammona?
Babai la a talaga ti babai, ammoyo kadi? Mabasada amin a kababassitan a tignay dagiti tiltillayon! He-he! Uray di pay naibukbuksilan ti arog ti adda kadagiti matana, ammodan ti naglaon iti pusoda.
Pinadasko met a binasa ti adda iti muging daydi a dayag, este, Lina Lorenzo. Nalansadko nga adu ti ammona maipanggep ken ni Samar. Ngem diak inuk-ukag. Kadagidi a panawen, diak pay kayat nga adda makaammo nga addan rumusrusing a puon ti rosas (he-he!) iti pingir ti puso ‘toy numo.
Pimmasnekda. Dinamagda no kasano a nasuratko ti "Imetda nga Impierno" iti kasdi a kinakattungbolko, no uong koma, iti lubong ti literatura.
Pammaliiw, bayat ti panagsursursorko kadagiti eskinita ti Tondo ken kabangibangna, iti panagsapulko iti pidutek a balitok—kadagidi a panawen, balitok kaniak ti pannakasapulko iti ania man a panguartaan... Ken damdamag. Naadalko idi agangay a masapul nga ammom ti mangrikna iti anges ti aglawlaw. Ammom a yarig ti bagim kadagiti basura, dagiti dungrit nga ubbing, dagiti mannipdut a gapu iti panagdardarasda, madungpar ida ti nakapegpegges ti panagpatarayna iti sumilsilap a Mercedes Benz.
Diak idi ammo nga ilawlawag ti adda iti panunotko. Namrayak a kinuti dagiti abagak, ken nagdalikepkepak.
“Pinadasko laeng,” inyisemko.
Idi kuan, maysa, dua, immaduda nga immasideg, a nagdamdamag. Lumablabba ti ulok idi, ammoyo kadi? Agasem, nobelistaak gayamen; iti tawenko a beinte dos?
Uray idi addakamin iti luganmi a mapan idiay Lagangilang, a nangawisan kaniak dagidi Manolito Rebibis ken Felilx Baclig... agtatakkon a makablaawan!
A, wen, diak koma simmurot idiay Lagangilang, ngem impleteannak daydi Manolito. Maysa nga ababa ngem nalangto a lagip ti imbati daydi nga isusurotko. Adda nagkalantayanmi nga agbibitin a rangtay wenno kalantayan. Nakalanglangto ti patad a pagtatalonan. Ken makapasaligemgem ti klima. Yar-arigko man kadagidi nalawa a pagtatalonan idiay Abbarit.
Agpayso nga adu ti naawis ti imatangda kaniak, iti daydi a taripnong, ket diak pagbabawyan ti ipapanko, ta adda naadalko, nupay nalab-ay dagidi kanitok sadiay ta di immay ti kangrunaan a kayatko a makita.
NAUKAGAK TI SURATKO ken ni Samar idi Enero 2, 1967 a kaaddak idi idiay Cabugao. Idi ti panangisuratko iti PATPATGENKA, KEN AY-AYATENKA UNAY...Ngamin, babaen ti panangisawangko kadagita a balikas umanayen a pakabang-arak no naimpusuan ti pammalubosmo... Nakamamais, no malagipko ita. Agasem ta inrehistrok pay tapno isu laeng ti makaawat!
Iti suratna a napetsaan iti Enero 30, 1967, imbagana a nairana kano idi ti isasarungkar ni Samar kada antina a Naria idiay Vigan, ket nagkitada iti daydi Agustin DC Rubin iti estasion ti lugan ket inawisna iti mitingda iti Rovida’s Terrace—DC ti awagko kenkuana iti panagin-in-email-mi idi nakaakarda nga agassawa idiay Delaware. Maysa ni DC kadagiti malalaki a mannurat iti Ilokano. Awankami ken daydi Manong Pe Alcantara idi ta napankami idiay Manila.
Naawatanna ti mensahek iti naudi a suratko ket imbagana a pagsaritaanminto a personal.
Ken kinablaawannak manen iti panaggibusen ti "Ramut ti Sinamar" iti sumaruno a paset, iti Pebrero 6, 1967 a bilang ti Bannawag.
Nabukel idin ti GUMIL Cabugao ket adu ti arapaapmi nga isayangkat.
IDI MARSO 4, 1967, inkeddengko ti ipapanko idiay Laoag a diak impakpakada ta kayatko a sorpresaen ni Samar.
Diak ammo no adda pay daydi La Moda a panganan iti sango ti dagus ni Samar. Nagpalabasak idiay iti sumagmamano a minuto. Nadlawko a makumikomda. Adda mangmangegko a napigsa a timek ti baket. Narasaw, iramramanna ti mabagbagi ti ina ti ung-ungtanna sana pasarunuan iti balikas a para kadagiti nagatel a babbai. A sarunuen ti nagan ti ung-ungtanna, a Maria.
Inurayko nga agkirpa bassit ti gurruod ti baket sakbay a napanak nagdaydayawen.
Nasdaaw ni Samar a nakakita kaniak.
“Apay nga immayka... a di nagpakpakada?”
“Kayatka a sorpresaen... ken adda napateg nga ibagak.”
Nasingakami idi adda sumungad a pamalkaten a baket, ken buringetnget.
Dagus nga inyam-ammonak ni Samar.
“Hmm...” impangato nga impababanak a kinita ti baket, a kasla laglagipenna no nakitkitanak idin. “Padanonem,” nadagsen ti timekna. Pattapattak, maminsan la nga iwaradiwadna ti takiagna, maipullasitakon iti kuttongko! Nadagsen dagiti paddakna a nagturong iti kalsada.
Natimudko ti ariwawa iti likud. Makumikomda kano nga agisagsagana iti makmakan. Catering ti pamastrekan daydi Nana Maxima (Sima) Pacpaco. Ti Sima Catering ti kalatakan kano idi iti entero nga Ilocos Norte.
“Pasensiakan,” kinuna ni Samar idi agsangsangokamin iti kadaklan. “Narugit ti ngiwat ni ninang no makaunget.” Taga-Vigan kano; malagipko daydi Pamilia Bagoyo a nakaikamangan daydi Angkel Romeo, narasawda met. Di ammo ni Samar no kasano a nakomadre daydi Don Rafael Romano Robianes a tatangna. Basta ti kunana, adu kano ti napnapan a politiko idiay Pagudpud a pakaibilangan dagidi Ablan, ta daydi Don Rafael ti pundador ti ili ket ni met Apo Sima ti kanayon a bagaanda nga agpakan. Idi kuan, pagammuan met lattan ta agkomadredan!
Adda istoria ni Samar. Adu kano ti umar-arog kenkuana iti daydi a dagusna. Kaeskuelaanna, ken kaduana iti panagsursuratna, saan la a kameng ti GUMIL, ngem iti pay radio ken iti maysa a pagiwarnak iti Ilocos Norte, a pakaiblangan ni Benjamin Castillo Chua.
Ngem adda kangrunaan a nasangsangailina iti dagusna.
Daydi kabsat a Francisco B. Quitasol. Diak nalagip a dagus no tagaano idi, isu a nagdamagak iti Facebook. Adu ti simmungbat, ken nagkomentario. Agyamanak kada Delfin Dumayas, Jerry B. A. Malamion, Ariel Sotelo Tabag, Dionisio S. Bulong, Rudy Bragado Contillo, Edilberto H. Angco ken ti no asino pay a diak malagip. Sangsangkamaysada a nagkuna a taga-Barangay Naguilian, Caoayan, Ilocos Sur. Innayon ni Rudy a naikamang daydi Frank idiay Rissing, Bangar, La Union.
Kuna pay ni Rudy: "Ti malagipko nga istoria daydi Manong Rey Duque, agkakaseraankayo kada Manong Frank idi agbasakayo iti kolehio. Nga idi pumusay daydi uliteg ni Manong Frank a mangpabpabasa kaniana, insagutna idi agiinumkayo, manong. No husto ti lagipko."
Kuna met ni Jerry: "Daydi idolok a super-tayag a mannurat iti drama iti radio ken iti Bannawag."
Insungbatko ken ni Rudy: |Laglagipek daytay kunam... adda daydi nakaisurotak a nakiinumak, idiay sa idi Azcarraga, ngem diak malagip no asino dagidi kaduak, ngem agparparang ti rupa ni Edilberto H. Angco a mayat ti katkatawana. Diak pay nagudua ti sangabotelia, naulawakon. Amangan no agpayso a kaduami dagidi dua a malalaki a mannurat, Rey Duque ken Frank Quitasol.
Kuna ni Edilberto H. Angco: "Loring... agpayso ti umap-appayaw iti lagipmo ita, a dakami kadagidi Rey ken Frank ti nakakinkinnatawam kadagidi a naragsak a panawen ti panagbibinnugadalantayo kas agkakataraki ken agkakasiglat a mannurat ti Bannawag. Golden era ti Ilokano literature idi panawentayo a pakaibilangan pay da Peter La. Julian, Prescillano Bermudez, Teresito Tugade, Segundo Foronda, ken asino pay ti malagipmo?"
Adda kano daydi naminsan a pinasiar daydi Frank ni Samar idiay NLTC. Uray adda klasena, pagammuan lattan ta adda mangayab kenkuana ket ibagada nga adda agsapsapul kenkuana, a napateg unay ti gagarana.
Ti la kano muriot ni Samar ta daydi met gayam Frank ti nakarungiit nga agur-uray kenkuana iti pagurayan ti sangaili. Nakakamisadentro iti pangmurengen a puraw. Laglagipenyo, a daytoy ti ladawan daydi kabsat a Frank: natayag, ayukos, ken kanayon a puraw ti kamisadentrona. Ngem mannakigayyem, aglalo no kabaelam met ti agarub-ob iti makaulaw. Kunada man nga isu kano idi ti Edgar Alan Poe ti Ilocos Sur.
Dinamag kano ni Samar no apay a napan.
“He-he! Adda napateg nga ibagak... Agpatulongak koma ken ni Virgie...” ni Virginia Alejandro ti kayatna a sawen.
“Ay, pasensiakan ket madama ti klasek.”
Impagarupna a saanen a maulit ti panagkitada.
Ngem nasdaaw laengen iti maysa a sardam ta pagammuan lattan ta naimuttalat ni Frank iti ridawda a nakalawlawa manen ti rungiitna. Ni manen Samar ti gagarana.
Daydi kano agnagan iti Lilia a kaanakan daydi Nana Sima ti nangawat.
Ti imasna, di kano metten pumanaw ket rumabiin. Di met agun-uni.
Di met masango ni Samar ta adu ti tao.
Nakasuron kano daydi Addo a kaanakan daydi Nana Sima.
“Agawidkayon, lolo, ket iddak dita!” ket nagyaplagen.
Idi nagkitada manen ken ni Samar, kasta unay kano ti ungetna.
“Ibagam iti daydiay a tao, a. Saanak a lolo!”
Manmano a nagkitakami iti daydi Frank—nasao ni Samar a sinalangad kano ni Frank iti naminsan maipanggep kaniak: “Daydiay memmem ti pagtangtangsitmo?” Umis-isemak no malagipko. Ngem uray ta maestra kano met ti nakabanniit kenkuana, wenno nabanniitan dagiti dramana iti radio.
Agsublitayo iti pangtedko, daydi panangkellaatko ken ni Samar.
Idi aggapukami iti dagusna, ket magmagnakamin iti kalsada nga agpalaud a pangalaak iti kalesa a mangitunda kaniak iti pangalaak iti luganko nga agpa-Cabugao, adu ti nagsarsaritaanmi. Sakbay a limmuganak iti nagsardeng a kalesa, dua a balikas ti kapatgan a nagaon kadagiti bibigna; ikadadakkelko tapno diyo malipatan!
“BASTA AGSINGSINGPETKA.”
No diak la nagbain iti kutsero, naglagtoak koma iti uray la nga uray dumanonakon idiay langit! Nagmaiskan, lelong, diyo kuna! Dagita a balikas ti kapatgan iti amin a napateg a balikas a nangngegko... ammok, korni itan, ngem saan idi!
“Mangnamnamaka,” nakalaglag-an ti timekko a diak ammo no nangngegna.
Idi sisiakon iti pagurayan ti lugan nga agpa-Cabugao, kayatko ti agriaw ngem nataliawko ti aglawlawko. Amangan no ipagarupda nga agballaak. Immesmesko, ken inngarietko lattan ti nalaus a ragsakko.
Kunana iti suratna maipanggep iti daydi a panagkitami; nga agpayso ‘tay pagsasao a ti ngiwngiw ti ikan ti pakabanniitanna. Dina kano met inggagara, ngem kunana man a ti puso ti mangibalikas iti pudno nga adda iti rikna.
Daytoy pay:
Inawisnak met ni Samar. Iti daytoy a gundaway, idiay Shamrock Elementary School. Agpa-practice teaching-da idi idiay a kaduana daydi Nardo a taga-Ilocos Sur, ken dadduma pay a nalipatannan ti naganda. Kayatnak la a pagpannakkel kadagidi kaadalanna.
“Oy, nalatak isuna, sa adda idiay Manila,” kinuna kano daydi maysa a sutil a ka-practice teaching-anna. “Adu la ketdi ti chicks-na idiay!”
Saan a daydi ti puntos no apay a nalagipko daytoy a paset.
Sakbay a nagsubliak idiay Labut, dimmagaskami iti panganan iti asideg ti pangalaak iti luganko. Pangaldawen, ket nalagipko nga awisen a mangan. Ti la babbabawik. ‘Moyo no apay? Diak nalagip nga awan gayam ti kuartak. Lima a pisos la ti kuartak. Diak malagipen no mano ti plete idi manipud Laoag agingga iti Cabugao.
Isu a ti kalakaan ti inorderko. Diak inuray nga isu ti agorder amangan no pilienna ti di pakayanayan ti kuartak. Naspak ni rayaraya no kuan!
Apagpagisu a pinagpletek nga agpa-Cabugao ti supli ti kuartak. Ti yamyamanko idi makalugan ken makapagpleteak. Nalagipko, awan ti pagpletek iti kalesa!
Naimbag ta apagisu nga adda daydi Lelong Roque. Dimmagasak iti pagpletek idi makadanonak idiay Labut.
Iti maysa a sinnungbat ti suratmi, nagtulaganmi a mapanko alaen iti estasion ti lugan idiay Laoag ta dumagas idiay Cabugao iti panagbakasionna iti yan da antina a Naria idiay Vigan.
Impakadak kadagidi tatang ken nanang, a sangailimi ni Samar ket mapanko alaen idiay Laoag.
“Di ngata kababain, barok?” adda duadua daydi nanang. Inwarasna ti panagkitana iti uneg ti balay. “Maawatannanto ngata?”
“Dayta ti pangsintirak no pudno nga ipatpategnak,” kinunak. “No maawatanna ti kasasaadko, mamatiakton a napategak kenkuana.”
Ti dakesna, idi addaakon iti nagtulaganmi nga estasion, agbabawin!
“Anianto la ti kuna ti taon... bimmabbabayan a mapan iti balay ti lalaki...”
Daytoy ti pinangsumrak, ta anianto laengen ti kuna dagidi dadakkelko no awan ti impampannekkelko nga ipakita?
“Awan pay ti naam-ammok a mannurat a di makatungpal iti karina,” nababa ngem nadagsen ti timekko ta kinapudnona, tinengngelko ti irarasuk ti riknak. Amangan no madlawna ti ilemlemmengko a rikna no adda pakapikarak.
Inannugotna idi nagbalinen a katakunaynayko, a nabainan kano iti imbagak. Isu a simmurot.
“Igid met la ti kalsada ti balayyo? Agalabueltaak ket ‘diay papanko’t Vigan.”
Naawatak ti kayatna a sawen, nga asideg ti pangalaanna iti luganna nga agpa-Vigan.
“Wen,” kinunak, ta igid met nga agpayso ti kalsada ti yan ti balaymi.
Idi makadissaagkami iti Ruaran, ket ipaluganko iti kalesa, a nairana a daydi Lelong Roque, nagsarugaddeng.
“Kunam nga igid ti kalsada?”
“Wen. Igid ti kalsada.” Diak imbaga a lima a kilometro ti nagbaetan ti Labut ken ti Ruaran.
“Nagadayo met gayam!” kinunana idi dumsaagkami iti ruangan a nakayaladan dagiti pinuon ti marunggi.
Adda saggaysa a mata a simmirip, nagpaliiw idi dumsaagkami iti kalesa. Nairana ni Dio Balling a nagatiddog ti isemna a nangpababa-nangpangato a kimmita ken ni Samar.
Nailiwliwagna ti rikriknaenna iti kinapasig dagidi dadakkelko a nangsangaili kenkuana. Diak ammo no immud-udan daydi tatang ti tinunona a barangan nga insagpaw daydi nanang iti bulong ti marunggi a pinangibulonmi iti pangrabiimi. Naimas ni Samar ti nangan, ta tinipedna pay ti nagtig-ab!
Nabayag a nakisarsarita kadagidi dadakkelko iti sardam, nga immay met nakidamdamag dagidi Lelong Undo ken Lelang Simona, a kunam la no asino a santa ni Samar a di naisina ti panagkitada kenkuana.
Insagana daydi nanang ti kama a sigud a pagid-iddaak iti amianan a duag wenno pataguab—iti pataguab iti laud a ngatuen ti agdan ti iddak ta idiay ti pagmakmakiniliaak no agsuratak. Kallaba ti binakul nga ules ken naalmiduran a supot ti pungan ti insagana daydi nanang.
Iti agsapa, pinunnok ti damili a tangkia a nalakub iti sinigpit a bulong ti silag, iti danum a pinagdigos ni Samar sakbay nga intulodko idiay Ruaran. Adda sumagmamano a simmirip idi lumugankami iti kalesa daydi tatang. Nabagas ti isem ni Dio Balling, ngem diak inkaskaso ti kaipapananna. Natakneng daytoy numo, inkarik nga uray no dayta la ti mabalinko nga ipannakkel.
A nangpasingked iti ad-adda a panagdayaw ni Samar.
Naangsanak a nangileppas iti daytoy a paset, iti kinaadu ti pasamak a naibinggas. Agsaganakayo ta idaw-askayo idiay Felix Huertas ken Cataluña.
(Maituloyto)
Napalabas a paset: 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16
Magatang ti Bannawag kadagiti sukiyo nga aglaklako iti pagiwarnak ken magasin.
Para iti subskripsion, ag-email iti [email protected]. Para iti dadduma pay a detalye, kontaken ti Circulation Department iti 8527-8121 Loc. 369, wenno iti CP No. 09567620852.
Mabalin pay a magatang ti Bannawag iti
Shopee: http://bit.ly/Bannawag-Shopee
Lazada: http://bit.ly/Bannawag-Lazada
Para iti digital a kopia:
PressReader: http://bit.ly/3n83kNQ
Magzter: http://bit.ly/407pazG
Para kadagiti kompleto a sarita, nobela, daniw, salaysay ken dadduma pay, bisitaen ti opisial a website ti Bannawag iti https://bannawag.ph
Laglagipenyo koma met, kakailian, nga ag-join/i-follow (ka)dagiti official a social media account/page/group ti Bannawag,
iti Instagram: https://www.instagram.com/bannawagmagazine
iti Twitter: https://twitter.com/BannawagMagasin
Facebook Page: https://www.facebook.com/BannawagMagasin
Facebook Public Group: https://www.facebook.com/groups/bannawag.magazine
Dios ti agngina.
Isip pabaknangen, Bannawag ti basaen!
