Salaysay ni DIONISIO S. BULONG

(Naipablaak iti Bannawag iti Nobiembre 1-15, 2023 a bilang)

ADDAAK iti Maikamaysa iti Buguey Central School, Buguey, Cagayan, idi maam-ammok ti Bannawag. Ket gapu iti Bannawag, maliplipatak met nga ukagen ti kakaisuna a libromi a Pepe and Pilar. Nakapigpigsa ngamin ti batombalani ti Bannawag. No makaiggemak iti baro a kopia, ti “Hagibis” ken “Kenkoy” ti unaek. Uray no managsaggaysa laeng ti panagbasak ta agsursurokami, ad-adda a maanagko ti panangbasak iti “Kenkoy” ken “Hagibis” ngem ti Pepe and Pilar.

Nadegdegan ti panagayatko iti Bannawag idi pabainannak ti maysa a kaeskuelaanmi iti Maikadua iti panagawidmi iti leppas ti klasemi sakbay ti pangngaldaw. Awan lako a Bannawag iti napalabas nga aldaw ti Domingo a gagangay nga isasangpet ti magasin ket nadamagmi nga iti dayta nga aldaw ti isasangpetna iti ilimi a Buguey. Kadagidi a tawen, maymaysa ti ahente ti Bannawag iti Buguey—daydi Apo Sayong Altura nga ama ti maysa met laeng a kaklaseanmi nga isu ti nakadamaganmi.

Di pay nagmunaw ti aweng ti kampana a mangipakdaar iti larga, timmarayen a rimmuar iti kuartomi dagiti kaeskuelaanmi nga agisursursor iti Bannawag tapno mapanda mangala iti magasin nga isursorda.

Addakamin iti tiendaan, a malabsak iti panagawidko iti balay ti lelongmi iti Bario Cabaritan iti lauden ti sentro, idi nakitak ti maysa kadagiti kaeskuelaanmi a nakatugaw iti maysa a sapaw nga agbasbasa iti Bannawag. Ania pay, sigagagarak nga immabay tapno makibasaak.

“Ania ti kinua da '“'Kenkoy ken Rosing?'” sinaludsodko.

Kellaat ketdin nga intangepna ti magasin sa timmakder. Linibbiannak.

“Gumatangka no kayatmo ti makabasa iti Bannawag!”

Apagsaona, timmarayen nga immadayo a mangipukpukkaw iti lakona a Bannawag.

Ngem imbes a maupayak iti dayta a padasko, kimmaro ketdi ti pannakainlabko iti Bannawag. Idi addaak pay iti elementaria, agsapa ti Sabado no ituloddakami daydi lelong ken lelangmi idiay away. Ituloddakami met dagiti dadakkelmi idiay Cabaritan iti agsapa ti Domingo. Manmano pay idi ti lugan a para pasahero ket takuli (bilog) ti pagluglugananmi a mangunor iti Karayan Buguey.

Tapno adda igatang daydi nanang iti Bannawag-ko, agnatengak kadagiti nalalapsat nga uggot ti balangeg ken agalaak iti leddeg ken bisukol iti kataltalonan nga iragpinna nga ilako iti agsapa ti Domingo nga aldaw ti tienda ti Buguey. Inton agsublida idiay away, nabasakton iti Bannawag a ginatang ni nanang dagiti paboritok nga istoria ket yawiddanto metten ti Bannawag idiay Simbaluca.

Kadagidi a tawen, sakup pay laeng ti Buguey ti lugarmi (ili a Sta. Teresita). No mano a kilometro ti pagnaem tapno makadanonka iti kaasitgan nga eskuela a masarakan iti Bario Namunit, nga isu ti sentro ita ti ili a Sta. Teresita. Isu a kinaykayat dagiti dadakkelmi nga iti sentro ti Buguey ti pagbasaanmi ta maasianda kadakami nga inaldaw a mangunor kadagiti tambak a nakagalgalis no tiempo ti tudo. Manmano pay idi ti adda payongna ket annanga ti gagangay nga ikagay dagiti tao no tiempo ti tudo.

Diak malagip no adda panaglanganko a gumatang iti Bannawag. Ngem siguradok a no adda man bilang a diak nagatang, nabasak ti kopia ti am-ammok.

Addaakon iti Northeastern Academy idi umapay kaniak dagiti nadumaduma a saludsod no mabasak dagiti linaon ti Bannawag. Naglalaingdan, kunkunak no mabasak ti sinurat da Rizalina Pasaraba, Felicidad Unite, Jeremias A. Calixto, Benjamin M. Pascual, Arsenio Ramel, ken dadduma pay a mannurat kadagidi a panawen. Agingga nga inkeddengko a padasek met ti agsurat iti sarita.

Ngem namagaan laeng dagiti matak iti katatangad iti bubongan ngem awan naikur-itko iti bulong ti kuadernok uray maysa laeng koma a balikas. Idi addaakon iti maikatlo a tukad ti hayskul, ad-adun ti ammok maipapan iti literatura. Bigbigek nga utangko dayta iti daydi Mrs. Filomena Rabanes a maestrami iti English and American Literature. No adda basaenna a daniw wenno paset ti sentimental a sarita, sentimental met ti boses ken rupana ket ikuridemdemna pay a nakalidliday ti rupa ken timekna no naliday ti basbasaenna a dialogo dagiti bida ti istoria wenno binatog ti daniw.

Agingga iti nainlabak manen—iti maysa a kaklaseanmi.

Iti idadateng daytoy iti biagko, kunak a riniingna ti naun-uneg a panangimutektekko iti biag. No kasdiay nga agbasaak iti Bannawag, ad-adalek metten no apay a kasdiay ken kastoy ti nagturongan ken naggibusan ti sarita a binasami.

Ngem anian ta diak met naitured nga impabasa dagiti sursuratek iti pagduyosak, a bin-ig a pammasagid kenkuana. Napno ti kuadernok iti sarita kampay idi, ngem nagtalinaedda latta ditan. Diak met pinadas ti napan nagpaspasali idiay munisipio a kakaisuna a yan ti am-ammok nga empleado tapno agpamakiniliaak.

Nagsardengak nga agbasa idi malpasko ti hayskul. Saan ngamin a kabaelan dagiti mannalon a dadakkelmi nga aggiddankami iti adingko, ni Naty, nga agkolehio. Isu a pinaunak ti kabsatko nga agkolehio.

Inawisnak ti ikit ken ulitegmi, da Mr. ken Mrs. Vicente Lanoria, idiay San Fernando, La Union, tapno pagbasaendak iti stenography ken typewriting iti National Business Institute. Tinulongandak pay ti dua nga ikitko, da Nana Lourdes ken Marcelina. Dita, nagtultuloy ti arapaapko a makaipablaak iti Bannawag. Nagsursuratak iti sarita ken daniw, ngem kas iti sigud, nagtalinaed laeng dagitoy iti kuaderno.

Idi malpasko ti steno-type, nakastrekak iti maysa a bazaar iti San Fernando met laeng. Ngem idi agkissayda iti empleado, siak ti maysa kadagiti nakalos.

Pinadasko ti nagsapul iti trabaho iti Manila ngem panagtaraken met iti kapuyo ti dakulap ti ginanabko. Panagkali iti abut a pakaipuestuan ti tubo ti Nawasa ti kakaisuna a nakastrekak.

Ngem uray no kasano ti bannogko nga agtrabaho, adda latta panawenko nga agbasa iti Bannawag. Insuro ngamin ti pagkaseraak no sadino ti pakagatangak iti Bannawag iti Quiapo—iti Quezon Boulevard, iti ballasiw ti simbaan ti Quiapo. Pinadasko met ti immarubayan iti pasdek ti Liwayway Publications nga adda pay laeng idi iti Soler, Sta. Cruz, Manila, ngem nagbainak nga umuli.

Narigat metten no kunak nga ad-adu ti pimmuskolan ti dakulapko ngem ti matmatgedak nga agkalkali iti abut. Nagpanunotak. Idi agangay, inkeddengko nga agawidak laengen ta tulongak ti amami nga agtalon.

Isu nga iti damo pay laeng nga itatapogko iti sinilong, kinunak iti bagik nga ipamaysakon ti agtalon bareng makaurnongak iti nayon ti balonekto no sumublatak nga agbasa. Intultuloyko met ti nagsurat. Ngem imbes a makitak met ti naganko iti Bannawag, dagiti ketdi sobre seliado nga ipakpakuyogko kadagiti ibusonko a saritak ti mapaspasangpetko. No dadduma, mapampanunotko payen a diak tungpalen ti ibagbaga dagiti taga-Bannawag a pakuyogan dagiti sinurat nga ipatulod kadakuada iti sobre seliado. Ngem mailalaanak met no ibellengda ti ma-reject a sinuratko.

Ngem pudnon sa ti kunada a saan a matay ti umuna nga ayat. Uray no addaak iti likudan ti witiwit wenno bukot ti nuang, madamdama, adda manen bukbuklen ti panunotko nga istoria. Isu a no dadduma, makigtotak laengen no maduktalak a nagsardeng gayamen ti nuangko; agngatngatingat nga agkurkuridemdem a kasla agpampanunot met a kas kaniak.

Agingga iti immallatiw iti balaymi ti maysa a kapatadanmi iti leppas pangngaldaw iti Domingo. Nadanonnak nga agsursurat iti dulang iti kosinami. Nasdaaw idi maammuanna ti ar-aramidek.

“Uray ni Bayaw Mely agsursurat met iti para Bannawag,” kinunana.

Ni Meliton Gal. Brillantes ti kayatna a sawen. Nadamagko metten a simmangpetda iti asawana a kabagianmi tapno agnaeddan iti Maggorit, maysa a sitio ti bariomi a Simbaluca. Tubo ti Santa, Ilocos Sur ni Meliton.

Gapu ngata ta maymaysa ti pagesmanmi ken Meliton, alisto a nagsinningedkami. No saan a siak ti umallatiw iti balayda iti Domingo, isu ti mangdanon kaniak. No dadduma, agdanonkami pay iti kataltalonan. Panagsurat latta ti topikomi.

No adda masuratmi, aggiddankami pay a mangibuson. Ngem ti nakakalkaldaang, no sagduduakami nga istoria ti ibusonmi, sagduduakami met laeng ti maisubli a sinuratmi. Anian, dida met la maasianen kadatao, isennaaymi laengen no kua.

Ngem iti maysa nga aldaw ti Biernes nga aldaw ti tienda ti ilimi a Sta. Teresita (naisina idin ti lugarmi iti Buguey), napasungadak ni Meliton a naggapu idiay ili. Adda iggemna a nalukot a magasin, nga ammok lattan a Bannawag.

Addan rimmuar a saritam, kinunana idi sabtek iti paraangan. Inukradna ti magasin agingga iti nadanonna ti panid a black and white ti ilustrasion ti sarita. Insarangna kaniak.

Diak nakauni. Kayatko ti lumagto nga agriaw iti ragsakko. Mannuratakon!

Wen, dayta ti umuna a saritak. Rimmuar daytoy iti bilang ti Bannawag iti Septiembre 7, 1960. Ti paulona: “Umaykan, Gasat!”

Nadegdegan ti gagarmi nga agsurat. “Naasianda met laeng,” kinuna daydi Meliton ta saan a mabayag, adda metten naipablaak a saritana.

Ad-addan a gimmagetkami nga agsurat idi marugian ti benneg daydi Prop. Angel Anden, propesor iti Literatura iti MLQU, a “Makasuratka Met iti Sarita.” Patienmi a dakkel ti naitulong daytoy a benneg ti Bannawag kadagiti agngayangay nga agsurat a kas kadakami kadagidi a tawen. Manipud idi rummuar dayta a benneg, nagadu a kabarbaro nga autor ti rimmuar iti Bannawag.

Gapu ta awan bukodmi a makinilia, masansan a mapanmi kalbiten daydi Reb. Mariano Campañano, kura paroko ti Iglesia Filipina Independiente ti Sta. Teresita. No dadduma, payawidna payen ti makiniliana a kadaanan nga Underwood. Gapu iti kinadagsenna, agsinnublatkami ken Meliton a mangbaklay iti makinilia. Agdua a kilometro a pagnaenmi manipud iti balay ti padi agingga iti Simbaluca. Ket no adda masuratmi a sarita, agpinnabasakami ket ibagami metten no ania dagiti madlawmi a pagkapsutan dagiti saritami.

Kalgaw 1963—panagturpos ni Naty iti Edukasion iti Philippine Normal College. Nagpa-Manilaak tapno agatendarak iti panagturpos ti kabsatko. Desididoak metten a sumarungkar iti opisina ti Bannawag.

Matandaanak, leppas pangngaldaw ti Sabado idi kuyogennak daydi Tata Pedring, asawa ti ikitmi a kabsat daydi nanangmi, a nakikaseraan ni Naty iti Blumentritt, a napan iti opisina ti Bannawag.

Kagudua ti aldaw gayam ti opisina ti LPI iti Sabado ket talloda laeng a nadanonmi iti Bannawag, da Editor Constante “Tante” C. Casabar, Managing Editor Greg Laconsay, ken Juan S. P. Hidalgo, Jr.

Kalpasan ti panangyam-ammomi iti bagimi, sinaludsod daydi Manong Tante no ania dagiti basbasaek a libro a fiction.

“Dagiti nobela ni Emilie Loring, sir,” insungbatko.

Nagkatawa ni Manong Tante idinto a nasiputanmi nga immisem ni Manong Greg ngem tumanektek latta ti makiniliana. “Daytoy, a, ti basaem,” kinuna ni Manong Tante ket inyawatna ti pocketbook nga innalana iti alud ti lamisaanna. Two Women, libro ni Alberto Moravia. “Kukuamon,” kinuna pay ni Manong Tante.

Idi makastrek a mangisuro ti kabsatko, imbaga dagiti dadakkelmi a sumublatak metten nga agbasa tangay adda pay laeng iti elementaria dagiti adienmi.

Umuna a semestre ti 1964. Awitko ti kayo a maletak, a kasla lakasa pay ketdi, dinardaraskon ti nagpa-Aparri a pagluganak iti bus nga agpa-Manila. Nagtarusak met laeng iti nagkaseraan ti kabsatko iti Blumentritt, iti balay da Mr. ken Mrs. Elpidio Singson. Daydi Tata Pidiong met laeng ti nangkuyog kaniak nga agenrol iti University of Manila iti Sampaloc.

Ngem kalpasan laeng ti makabulan, mariknakon a saan nga asi-asi ti agbasa iti Manila aglalo no agmaymaysaka ken yan-anaymo ti alawansmo. Pudno, agdua gasut laeng ti matrikulak iti maysa a semestre iti UM, beinte sentimo laeng ti pletek nga agpapan-agawid. No mapanak agbasa, agdissaagakon iti kanto ti Avenida ken Recto. Manipud dita, pagnaekon agingga iti eskuela iti asideg ti kanto ti Legarda ken Delos Santos iti Sampaloc. Kastanto manen no agawidak ta isu pay a nayon ti pakitiendak ti beinte sentimos. Awan ti merienda.

Ngem iti naminsan nga idadagasko iti kahero ti LPI tapno alaek ti bayad ti maysa a naipablaak a saritak pambarak a gumatang iti Bannawag, adda naggilap iti mugingko. Wen, isengngatko ti agsurat ta adda nayon ti alawansko no maaprobaran. Naikarigatak idin ti gimmatang iti segunda mano a makinilia nga Olympia.

“Ket, kasano ti panagbasam? Naimbag ta maibabaetmo pay ti agsurat?” kinuna daydi Manong Tante.

Inlawlawagko ti kasasaadko. Nagtungtung-ed met daydi Manong Tante. Kalpasanna, nagunianna ni Guillermo “Amor” R. Andaya a Literary Editor idi ket impayapayna ti manuskritok. “Kitaem man ‘toy saritana,” kinunana. Dinamagna pay no adda pay immuna nga impatulodko. “Tulongantayo man isu pay a nayon ti alawansna,” kinunana.

Kasla mayang-anginak iti ragsakko idi agawidak. Idi agangay, naammuak kadagiti padak a contributor nga agad-adal met iti Manila nga umaw-awatda iti pauna a bayad no adda maaprobaran a sinuratda. Eskolar ti Bannawag, kunada.

Iti maysa nga aldaw, sinukonnak ni Johnny iti pagkaseraak iti Tanduay, Quiapo. Maikatlo a tawenko idin iti kolehio ken immakarakon iti Lyceum of the Philippines manipud iti UM.

“Umayka kano man, kuna ni Manong Greg,” kinuna ni Johnny.

Nagtibbayoak. Sinurot idin ni Manong Tante ti pamiliana idiay Amerika ket ni Manong Greg ti nangsukat kenkuana nga Editor-in-Chief. Adda nakabasolak iti Bannawag?

Ngem nakigtotak iti saludsod ni Manong Greg idi nakatugawakon iti abay ti lamisaanna. “Kayatmo ti makikadua kadakami?” sinaludsodna. Inlawlawagna nga umakar ni Manong Juan Alegre iti Press Office ti Palasio. No maital-o ni Jose A. Bragado a kas movie editor, mabakante ti panawanna a puesto ti proofreader.

Ania pay, “Wen, sir,” insungbatko a dagus.

“Hannak man nga aw-awagan iti sir,” inkatawa met ni Manong Greg.

Iti dayta met laeng nga aldaw, insuro ni Joe kaniak ti trabaho ti proofreader. Pagpiaanna, alas singko media iti malem ti rugi ti umuna a klasek.

Hulio 1967 idi mangrugiak iti Bannawag a kas proofreader. Anian a panagkamatko iti oras no kasdiay nga aldaw ti panagisubmitirko iti naaprobaran a prueba dagiti panid ti Bannawag. Arintarayen a mapan iti banio ti LPI tapno aglabar, panagkayumkom kadagiti ramit iti lamisaan ken arintarayen manen a mapan agsada iti jeep a lumabas iti City Hall ti Manila, agdissaagak dita sa arintarayen manen nga agturong iti Lyceum iti Intramuros. Kaaduanna a nangrugin ti umuna a klasek no sumrekak iti kuartomi. Pagpiaanna, maawatan ti propesormi ti kasasaadko ta impakadak idi kenkuana.

Ngem sakbay a makapagpermanenteak iti Bannawag, naduktalan iti tinawen nga X-ray dagiti empleado nga adda mantsa ti barak. Kayatna a sawen a sumardengak nga agtrabaho.

Kayatko ti agsangit; ti agtabbaaw. Ngem ania ti maitulong ti panagsangit wenno panagtabbaawko? Sa laeng limmag-an ti riknak idi ibaga ni Manong Greg nga agsubliakto met laeng no malainganak.

Iti kaawankon iti Bannawag, in-inut a nayaw-awanko ti sakit ti nakemko. Naikari ngata nga aginggaak laeng dita, kinunkunak iti nakemko. Nakunak payen iti unegko a nasayaat met tapno maipamaysak ti agbasa. Idi ngamin naammuan dagiti dadakkelko ti napasamak kaniak, imbagada iti kabsatko a nayonanna ti alawansko.

Ngem saan a kasta ti kinalaka ti manglaksid iti maysa a banag nga asideg unay iti puso ken riknam. Idi matapogan ti 1968, impakada kano ni Amor ti yaakarna iti Paredes Law Office. Nagbasa ngamin iti abogasia ni Amor bayat ti panagpaayna a kameng ti Bannawag. Isu idin ti Managing Editor ti magasin. Ket iti pannakaipasana iti bar, inkeddengna ti agpaay iti Paredes Law Office. Ngarud, inayabandak manen iti Bannawag. Naggasatkan, kunkuna la ngarud dagiti padak nga eskolar (kano) ti Bannawag.

Isu a naital-o ni ‘Tang David (David Campañano) a Managing Editor ket siak ti simmukat kenkuana a kas News Section Editor. Ni Herminiano Calica ti proofreader. Nagtugaw met a Literary Editor ni Johnny, ngem nadutokan a Circulation Manager ti LPI idi agangay. Gapu itoy, nadutokan a Literary Editor ni Joe ket ni Herminio “Miniong” Calica ti nangsukat kenkuana iti Movie ken Comics. Ni Ruperto Ferido ti simmukat a proofreader.

Iti Bannawag, saan laeng a panagsurat ken panagedit ti aramid ti staff member. Sursuruenna pay ti makilangen. Numero uno ti panagteppel ken panagpakumbaba ta agduduma ti ugali dagiti bisita ti Bannawag.

Pagarigan dagiti contributor. Adda dagiti mangipabpabalay no dumaw-asda ta ania ngarud ket nabayagen nga am-ammoda dagiti kameng ti Bannawag. Adda met dagiti managbabain, ‘tay agrukob iti apagapaman no sumrek iti ridaw ti editorial sa umasideg iti kaasitgan a lamisaan tapno agsaludsod. Adda met dagiti makidiskutir no maibaga nga aturenna ti paset ti sinuratna sananto isubli.

Ngem ti kangrunaan idi a problemami isu ti kinamanagbabainmi. Iti baro a puestomi, in-inut a naparmekmi dayta gapu iti masansan a panangibaon ni Manong Greg kadakami nga aginterbiu, agatendar iti seminar ken press conference. No kasdiay nga adda imbitasion, no mabalin agpabassitak wenno aglemmengak tapno dinak makita ni Manong Greg. Ngem siak met latta ti ibaonna. Isu a masansan idi a mapanak iti Kamara ken iti Senado.

Agingga ita, malaglagipko pay laeng ti umuna nga okasion nga inatendarak idi kaisangsangolak iti News Section.

Maysa a malem a dandanin ti panagawidmi, dimmagas daydi Manong Matias Baclig, maysa kadagiti kalatakan idi a mannaniw, tapno umay agawis iti padaya daydi Sen. Juan Liwag ti Nueva Ecija. Maysa daydi Senador Liwag kadagiti karang-ayan a senador idi panawenna. Siak ti imbaon ni Manong Greg.

Gapu ta saanak a managpasiar, awan a pulos ti ammok maipapan iti lugar da Senador Liwag. Imbaga ni Manong Matt, ngem nalipatakon. Ngem nagpipintas dagiti dadakkel a balbalay iti simrekanmi a subdibision.

Nagatiddog ti intar dagiti kotse iti igid ti kalsada a nadatnganmi. Iti ridaw, adda ni Senador Liwag a mangsabat kadagiti sangaili. Ket kasla bumasbassitak idi sallabayennak ti senador kalpasan a yam-ammonak ni Manong Matt.

“Mabuti at nakarating ka,” intapik ti senador nga agkatkatawa. “Kumusta ang Bannawag? Sige, tuloy ka!”

Selebrasion gayam iti panagturpos ti maysa nga anak ti senador ti pasken. Kasla nakabasbassitak iti panagriknak idi nakasangokamin kadagiti bisita, a langada amin ti babaknang, iti lamisaan a napno iti nadumaduma a taraon nga uray maysa kadagitoy diak pay naramanan wenno nakita.

Diak met malipatan daydi umuna a seminar a nangibaonan ni Manong Greg kaniak. Mainaig daytoy iti Green Revolution a naangay idiay IRRI Los Baños. Nadumaduma a pagilian ti naggapuan dagiti kakaduami. Adda naggapu iti Japan, Afghanistan, Vietnam, dimin malagip ti dadduma. Kaduami met da Guillermo Andres ken Zac Sarian.

Maysa pay a diak malipatan a padasko a kas kameng ti Bannawag ti naipaakem kaniak idi panawen ti Martial Law.

Idi kaidekdeklarar ti Martial Law, ti Palasio laeng ti agiwaras iti kopia dagiti General Orders, Letter of Instructions ken dadduma pay nga ipaulog ni Presidente Marcos nga annuroten. Siak ti napusgan nga agala iti kopia iti Malakanyang isu a sisiak ti inikkan ti Palasio iti ID. Kayatna a sawen, siak laeng ti autorisado nga agala iti kopia dagiti annuroten iti entero nga LPI.

Idi damo, masapul nga ipakitak ti ID-k kadagiti guardia iti gate ti Malakanyang sakbay a pastrekenda. Ngem idi agangay, pastrekendak lattan. “Sige, sumrekkan, lakay,” yilokanoda payen.

Inaldaw idi a mapanak iti Palasio. Numona ket awan ti biahe ti dyip a lumabas dita. Pagnaek manipud iti Soler agingga iti Malakanyang. Inaldaw dayta a panagragadi—manipud alas nuebe agingga iti alas onse iti bigat. No sumangpetak warasak dagiti padak a news editor ti Liwayway, Bisaya ken Hiligaynon. Naam-ammok kadagidi a panagudaodko iti Palasio daydi Apo Consorcio Borje, mabigbig a mannurat a taga-Abra.

Maysa pay a diakto malipatan a padasko gapu iti Bannawag ken panangibabaon kaniak ni Manong Greg ti gundaway a makilangen iti daydi Presidente Marcos.

Kasangay idi ni FM ket adda imbitasion ti Palasio para iti agmalem a cruise iti Manila Bay babaen ti RPS Ang Pangulo. Anian, kasangsangomin ni FM ngem kasla diak pay laeng mamati. Mannalon a taga-Simbaluca, makidindinnakulap iti Presidente ti Filipinas? Ket diakto met malipatan ti reaksionna idi mayam-ammoak kenkuana. “Tagaanoka?” kinunana idi ibagak ti apeliedok. Imbagak a Batac ti tatangko ket nagtungtung-ed nga ad-addan ti isemna.

Adu pay ti sabsabali a padasko gapu iti Bannawag a nakatulong kaniak a nagsagana kadagiti simmaruno a pasamak iti biagko. In-inut a naiwaksik ti panangtagtagibassitko iti bagik ken kabaelak. Iti sabali a pannao, nasursurok ti makilangen ken agtalek iti bagik gapu iti Bannawag.

Kabarbaraan met ti Martial Law idi mainlabak manen. Itoy a gundaway, iti maysa nga imnas—ni Eden Cachola, tubo ti Narvacan, Ilocos ken maestra ngem agnaeden iti Manila ta immakar iti Department of Justice. Ket iti naminsan a sesionmi (panaginummi) ken Miniong, kinunak:

“Mangasawaakon. Awanton ti kasesionmo kalpasan ti opisina.”

“‘Sino koma met ti asawaem? Adda, aya, nobiam?” Nagellek ni Miniong.

“Awan pay, ngem agpudnoakton,” kinunak met.

Ket idi malem ti Mayo 8, 1971, nagmartsakamin ken Eden nga agpaaltar iti Immaculate Concepcion Church iti Cubao. Ni Miniong ti best man.

Naital-o ni Manong Greg nga Assistant Editorial Director ket ginuyodnakami a nagpangato. Simmukat nga Editor-in-Chief ni ‘Tang David ket siak ti simmukat kenkuana iti dati a puestona.

Ngem saan a nagpaut ni ‘Tang David nga Editor-in-Chief gapu iti salun-atna. Nasurok idin nga innem a pulona.

Adda galad daydi ‘Tang David a diak malipatan— ti panagis-isem ken kinababa ken kinatanang ti timekna uray no adda parikutmi iti Bannawag. Dimi man la nangngeg a nagunget. Ken uray adayo ti Binangonan a pagnaedanna, ikarigatanna latta ti sumarungkar gapu iti pannakaikawana kano iti kaawanna iti Bannawag.

Iti panagretiro ni Tang David, pinalabsanmi manen a kameng ti Bannawag ti listaan dagiti contributor tapno pumilikami iti baro a kameng ti Bannawag. Nagsubli metten ni Johnny iti editorial ket iti daydi a panawen, naital-o met a Managing Editor manipud iti puestona a Literary Editor; ni Joe ti nagbalin a Literary Editor manipud iti puestona a News & Comics Editor; ni Casimiro “Miroy” Is. De Guzman, naital-o a News & Comics Editor manipud iti puestona a proofreader. Tawen 1978 idin.

Diak malipatan daydi nga agsapa ti umuna a lawas ti Hulio iti dayta a tawen. Adda dimteng nga agtutubo iti Bannawag. Umasul a T-shirt ken pantalon a maong ti suotna. Atiddog ti buokna. Pangrapisen.

Isu ni Cles Rambaud ti Pinili, Ilocos Norte.

Iti pannakaital-ok, napanunotko a panawenen tapno suratek ti no manon a tawen nga uk-ukopak a nobela—ti “Fighting Pogi.”

Planok idi a serioso ti istoria. Ngem diak ammo ta kellaat lattan a napanunotko ti mangray-aw. Idi mabukelko ti synopsis, impakitak ken ni Jun Hidalgo. Inikkak met iti kopia ni Manong Greg. Idi isubli ni Manong Greg ti synopsis, okey, kunana ngem nasasayaat koma no komiks.

“Napimpintas no prosa,” kinuna met ni Jun. “Mausarmo ti power ti dialogo ken deskripsionmo tapno maray-aw ti reader-mo.”

Isu a naipasngay da Macario ken Muyac iti panid ti Bannawag iti Oktubre 25, 1982 a bilang ti magasin.

Naglusulos ni Mirong idi 1983 ta nagsubli iti radio. Gapu itoy, naala ni Hermilinda “Linda” T. Lingbaoan a baro a kameng ti Bannawag. Ni Linda ti umuna—ken agingga itoy a panawen, isu ti kakaisuna a babai a nagbalin a kameng ti Bannawag. Ngem gapu iti parikut iti salun-at, naglusulos ni Linda nga idi agangay, nakastrek a maysa kadagiti editor ti UP Press. Simmaruno ngarud a nagkameng ni Prodie Gar. Padios. Tawen 1997 idi aglusulos ni Joe a Literary Editor tapno tulonganna ni baketna a mangimaton iti binangonda nga eskuela. Iti pannakaital-o ni Cles a Literary Editor, ni Prodie kas News & Comics Editor; naayaban ni Eliseo “Rudy” B. Contillo nga agpaay a proofreader. Agpapaay idi ni Rudy iti Advertising Dept. ti LPI.

Iti sumaruno a tawen, 1998, nagretiro met ni Jun Hidalgo a Managing Editor ket sinuktan ni Cles. Naital-o ni Prodie a Literary Editor; ni Rudy kas News & Comics Editor. Naala met a baro a kameng ni Juan Al. Asuncion.

Iti kinaeditorko, naam-ammok da Sen. Raul Manglapus ken Sen. Heherson Alvarez. Adu ti agkuna nga am-ammodaka wenno malagipdaka laeng dagiti politiko no tiempo ti kampania. Ngem sabali dagiti dua a senador.

Pagarigan ni Senador Manglapus. Idi nangabak a senador, inawisnak a makipangaldaw kenkuana tapno agyaman kano. Ket idi agsangsangokamin, sinaludsodna no ania ti kayatko a pagsupapakna. Ngem sidadayawak a nagkuna a kontentoakon iti trabahok.

Idi addan iti Foreign Affairs, binaonna ti maysa a taona tapno alaenna kano ti pasaportek. Apay ngata, kunkunak iti nakemko. Tulongandak a mangala iti visa? Ngem sidadayawak a nangibaga nga awan pay ti pasaportek.

Ket iti maysa nga aldaw, dimteng manen ti taona a nangted iti surat. Inulitna ti nagyaman ket dinanto kano malipatan ti pannakaam-ammona kaniak. Handwritten pay.

Induldulinko ti surat ta adda naidumduma a nariknak iti pannakaawatko iti daytoy. Ngem idi agretiroak, maysa gayam ti surat ni Senador Manglapus kadagiti naibellengko idi yawidko dagiti alikamek.

Nagsingedkami met ken ni Sen. Heherson Alvarez gapu iti maysa a proyekto— ti panagipatarus iti Ilokano kadagiti sinurat maipapan iti panagbalbaliw ti klima— a nagtungpal iti pananganakna iti kasar iti inauna nga anakko.

Uray no awan ti proyekto no makalagip, awagannak tapno mangaldawkami iti Tomas Morato. Ket iti naminsan a panagsaritami, a kaaddana idi idiay Germany, imbagana nga agkitakami no makasangpet.

Ngem saankamin a nagkita ken ni Senador Alvarez. Saan a mabayag idi makasangpet manipud iti Germany, pimmusay gapu iti sakit.

Tawen 2004, kellaat a nakariknaak iti sakit iti bukotko. Diak inkankano idi damo. Ngem kimmaro iti panaglabas ti aldaw. Agingga a saankon a maitured ti ut-otna. Intaraydak iti Fatima Hospital ngem dida makita ti gapuna. Inyakardak iti Ospital ng Makati, ngem kaskasdi a dida maibaga ti gapuna. Inrekomendarda ketdi a pakitadak iti Makati Medical Center.

Iti Makati Medical, no ania la ditan a ramit ti inkapetda kaniak. Kalpasan ti panangpaliiwda iti reaksion ti ramit, inrekomendarda a bumirokkami iti adda ramitna nga MRI ta nangina kano iti Makati Medical.

Nakontak ti manugangmi, daydi Dr. Jason Adul a kaingungot ni Den nga anakmi ken maysa met laeng a medical doctor, ti Delos Santos Hospital. Ket nakitada ti sakitko nga inawaganda iti Pyogenic Osteo Myecitisz. Adda kano bukol a nagtubo iti durik nga isu ti gapu ti agtultuloy nga ut-ot.

Nagretiro idin da Joe ken Johnny ket pampanunotek ti nakaro a pannakaritur dagiti kakaduak iti kaawanko a kaduada a mangasikaso iti Bannawag.

Naituding ti aldaw ti operasionko iti Fatima. Ti makadakes, nagiddep ti koriente idi madanon ti iskediulko iti operating room. Inawitdak nga inyuli iti fourth floor babaen ti stretcher imbes nga ilugandak iti elevator. Pagpiaanna, nagsubli met laeng ti koriente iti saan a nabayag ket natuloy ti operasionko uray nalablabesen ngem ti iskediul.

Nagballigi ti operasion. Kas kadakkel ti bola ti pingpong ti bukol nga inikkatda iti durik. Malaksid iti durik, nakakapet kano pay iti dumna a paragpag. Iti panagawatko iti palawag ti doktor a nangoperar kaniak ken ti anaesthesiologist, naikkatan ti paset dagiti tulang iti bukotko a kimpetan ti bukol amangan kano no agtubonto manen ti bukol. Pagyamanan ta benign ti bukol, saan a cancerous. Kuna ti Fatima a siak pay laeng ti maikadua a pasienteda a kasta ti sakitna.

Agmakabulanak iti ospital—Oktubre iti sumrekak ket Nobiembre 2004 idi palubosandak. No mano a bulan met, umabot sa iti dandani makatawen a rehab, panangpaungar kadagiti urat ken maselko babaen ti koriente ken masahe. Ket yamanek unay iti Dios ta inikkannak pay iti maikadua a gundaway. Yamanek met unay ti adu a sakripisio ti kaingungotko ken dagiti annakko ken gagayyem. Ken pannakaawat dagiti kakaduak iti Bannawag iti kasasaadko.

Madama ti rehab-ko idi mabukelko ti idea ti maysa kadagiti nobelak—ti “Daddy BC.”

Idi rummuarak iti ospital, naikeddengkon a panawenen tapno agretiroak tangay naglabesen a tawen ti panagretiro ti edadko. Ngem kinasaritanak ti boss-mi. Nga agtalinaedak pay laeng uray ta supervision met la kanon ti obrak.

Kalpasan ti nasurok ngata a lima a bulan, inayabannak daydi Sen. Rene Espina a maysa idin kadagiti opisial ti LPI, iti opisinana. Nadanonko dita ti manager-mi, ni Cesar Tan. Ket nasdaawak iti kinunana.

“Addan sa magic-yo,” kinuna ni Senador Espina. “Bumabbaba ti sirkulasion dagiti kakaduayo a magasin ngem agpangpangatokayo met,” inkatawana. “Ibagam kadagiti ubbingmo, apresiarenmi ti laingyo!”

Kasla naitayokak iti nangngegko. Inlawlawagko dagiti pagrukodanmi kadagiti ipabpablaakmi a sinurat. Agsalsaludsodkami a mismo kadagiti readers no ania ti kaay-ayoda a basaen ket isu ti ipablaakmi iti Bannawag. Trabaho ti grupo, kinunami.

Ad-addan ti ragsakmi iti simmaruno nga imbaga ti boss-mi.

“Dutokandaka ngarud a mammagbaga pay kadagiti dadduma a magasin,” kinuna ni Senador Espina. Ti Liwayway, Bisaya, ken Hiligaynon ti kayatna a sawen.

“Tulongam ida,” kinuna met ti manediermi. “Suportarandaka.”

Mayo 2005. Mayakaren dagiti magasin ti LPI iti Manila Bulletin Publishing Corp. iti Intramuros. Nagdesisionkami. Idi ayabannak ti boss ti Manila Bulletin a mapanak iti Manila Bulletin, imbagana a dutokandak a consultant, ngem sidadayawak a nangibaga a lakayakon ket panawenen tapno ibukbokko ti natda a panawen ti panagbiagko iti pamiliak.

Agduapulonton a tawen nga awanak iti Bannawag. Ngem masansan pay laeng a bugas ti tagtagainepko ti Bannawag. No dadduma, kidkidagennak ni baket ta agpagpaggaakak kano. Kasano ngamin ket uray no kasano ti rigat ti trabahomi idi iti Bannawag, adda latta panawenmi nga agkatawa. Isu siguro nga agkatkatawakami pay laeng uray iti tagtagainepmi!

No dadduma, malagipko met ti kunkuna daydi Johnny no agkinnomustakami iti selpon. Agnaedda idin idiay Rosales, Pangasinan.

“Aywanam ti salun-atmo, wen! Danonentay' ti eighty-nine wenno ninety,” ikatkatawana. “Haan a bale ken ni Joe ta napigsa pay. Agar-arem sa pay!”

Wen, naparagsit pay ni Joe. Pimmusayen ni Johnny. Dinan nauray ti 89 wenno 90. Siak? Yaman ken ni Apo Dios, managtagtagainep pay laeng. Awan pay met ti langanko nga agbasa iti Bannawag nupay agtartarakenakon iti arthritis. Ni laeng Apo Dios ti makaikeddeng no madanonmi ti 89 wenno 90, kas kinuna ni Johnny.

Iti udina, ipeksak ti panagyamanko iti staff iti suportada idi panawenko.

Wen, Bannawag forever!

Pakamakam: Addan “GUMIL Aweng.” Kaano ngata a maputar ti “Bannawag March”? —O

Magatang ti Bannawag kadagiti sukiyo nga aglaklako iti pagiwarnak ken magasin.

Para iti subskripsion, ag-email iti [email protected]. Para iti dadduma pay a detalye, kontaken ti Circulation Department iti 8527-8121 Loc. 369, wenno iti CP No. 09567620852.

Mabalin pay a magatang ti Bannawag iti

Shopee: http://bit.ly/Bannawag-Shopee

Lazada: http://bit.ly/Bannawag-Lazada

Para iti digital a kopia:

PressReader: http://bit.ly/3n83kNQ

Magzter: http://bit.ly/407pazG

Para kadagiti kompleto a sarita, nobela, daniw, salaysay ken dadduma pay, bisitaen ti opisial a website ti Bannawag iti https://bannawag.ph

Laglagipenyo koma met, kakailian, nga ag-join/i-follow (ka)dagiti official a social media account/page/group ti Bannawag,

iti Instagram: https://www.instagram.com/bannawagmagazine

iti Twitter: https://twitter.com/BannawagMagasin

Facebook Page: https://www.facebook.com/BannawagMagasin

Facebook Public Group: https://www.facebook.com/groups/bannawag.magazine

Dios ti agngina.

Isip pabaknangen, Bannawag ti basaen!