NASALAWKO iti panipngeten a nagsulian ti Kalye Purgatorio ken Kalye Paraiso iti naladawen a sardam. Agar-arbis ket dandaniak naitikleb idi masippadongko ti nakaunnat a sakana iti semento.
Nasipnget ti naguldaganna: saan a magaw-at dagiti agsasala a silaw kadagiti poste ken anunsio. Awanen ti matatao, manmanon ti lugan. Malaksid iti bassit a restauran iti adayo bassit a laud, nangrikepen dagiti dadakkel a pasdek. Iti ballasiw ti kalsada, nagarampingat ti tokar iti pimmalasio a balay. Iti igid ti kalsada, nataratar dagiti kotse.
Bay-am a Yebkas Dagiti Sabong
Diak am-ammo: nalabit a maysa kadagiti agdadamo iti nasamek a kabakiran ti siudad. Lampong, natadul dagiti tulang ti pingpingna, dulpet, nabungsot ti rutrot a goma a sapatosna nga ar-aruyotan ti sagumaymay. Nabartek? Awan pagawidanna? Wenno natayen?
Nangwagwagak ket nagkaratikit dagiti sensilio iti bolsak. Pinunasak ti rupak, dagiti takiagko, ti lupotko, kinarawak ti bolsak. Binting, dua a dies, maysa a mikol. Salapi amin.
Kayatkon ti agawid. Agidda iti agranitrit a katre, agules iti naangdod, agpungan iti nabungon iti langgutsi, agtagtagainep iti uneg ti nakipet ken nasipnget nga entresuelo, a no agtudo, agayus ti nabangsit nga estero iti abay ti entresuelo ket mapnoak iti atibuor ti nalungsot a biag. Duapulo a pisos ti abangko iti makabulan.
Kayatko a riingen ket ibagak: agtudon, pari. Ngem aniat’ bibiangko? Nagsindiak iti sigarilio. Simmapidengak iti pader ta agsapri; sumanappiit dagiti lamok. Nagkimat iti amianan, nagiddep iti apagapaman dagiti silaw. Naikay-ab dagiti naiwara a papel. Naparagsit latta ti tokar iti ballasiw ti kalsada.
Kinitak manen; talaga a diak am-ammo. Tagaanoka, pari? Luzon? Visayas? Mindanao? Tagalog? Muslim? Ilokano? No saluyotka a kas kaniak, nalabit a naipasngayka iti igid ti bantay.
Nagkimat manen sa naggurruod. Kasla mapisang ti langit, nagarigenggen ti aglawlaw. Pulos a saan a nagkir-in; nairut sa la unay ti libayna. Iti pimmalasio a balay, agtultuloy ti makapikar a tokar.
Ammom kadi a salaen ti kasdiay, pari? Siak? Diak ammo. Dagiti laeng simple ti ammok. Saanak a nagartem iti sala. Dagiti naparagsit ti sakada, nakulbet ti utekda. Ti pagsapulak? Awan. Umanayen ti maikur-itko a pagbiagak. No awan gasatna, isublida; no adda met, mabayadan. Ngem ad-adu ti maisubli. Ngem saanak a maupay.
Immirnaad ti tudo ngem napigsa latta ti tarakitik. Agaariwawada iti bassit a restauran iti laud; pugpugtuak no adda agiinum. Inarikapko ti sensiliok; nagtilmonak ta makain-inumak unay iti serbesa.
Manipud iti nasipnget a suli, rimmuar ti nagisit, nakuttong ken warang nga aso. Tumanalangkiaw a nagturong iti agpispissuolan a dram ti basura iti asideg ti restauran. Nagkalumbaba iti ngarab ti dram a nangisuksok iti sungona iti buntuon ti rugit. Adda nasarakanna, inammalanna nga imbaba ket inkukotna a nginubngoban iti daga.
Adda simmungad a singin a silaw iti laud; nagsaganaak a mangpara. Kalpasanna, nakunak, makaawidak met laeng. Ngem idi itayagko ti imak, insenias ti tsuper a saan nga agpasada ket nakangirsi a limmabas. Leppay dagiti abagak a nagsubli iti ‘yan ti tur-og.
Pagawidam kadi, pari? Agriingkan ta agkuyogta. Rabiin, dimo kadi ammo?
Nagkiraos ti buksitko; mabisinakon. Kinitak ti pimmalasio a balay; nagamilak, adu la ketdi ti naimas a makan dita. Agtultuloy latta met ti nagaratigit a tokar. Ania ngata a pasken? Jam session? Panagbuniag? Pabunar? Kanaganan? Kallaysa? No mapanak ngay?
Dita kadi ti naggapuam, pari? Napanka a dika naawis? Ala, ania ngarud no kasta. Siak, diak mairusok. Manganakto laengen iti kilabban, agsimotakto laengen iti asin. Saan a bale nga agbisinak a kas tao ngem ti agbussogak a kas aso.
Sumanappiit dagiti lamok; pumigsa manen ti tudo. Kinarawak manen ti bolsak ket nakaratikit dagiti sensilio. Pabpabasolek ti panawen no apay nga ita ti panagtudona!
Adda kadi asawamon, pari? Manot’ putotmo? Lalaki? Babai? Siak, awan pay. Ngem adut’ bilbilangekon. Dakkel ti naganko idiay ilimi, pari, gapu kadagiti daniw ken saritak.
Immaplaw ti napigsa nga angin. Idi aggilap manen ti law-ang, nasiputak ti sungo ti marabutit nga aglinlinong iti kuppit ken lussok a lata ti gas iti asideg. Adda simmiplot iti mugingko; makais-isemak a nangtaldiap iti tur-og. Iti adayo nga abagatan, adda naguni a sirena. Bombero ngata? Ambulansia?
Manipud iti ruangan ti pimmalasio a balay, adda rimmuar a sangaasmang. Inyarudokda ti limmugan iti maysa a kotse. Ngem narunotkon ti sinindiak a sigarilio, di met laengen agbanurbor ti kotse. Napaisemak.
Ania ti naganmo, pari?
Kayatmo a denggen ti istoriak? Adda tallo a naasawaan a babbai. Tekla, Belay ken Itang. Pagpipinnasawanda ti kinapintas ti nagan dagiti assawada. “Napintas ti nagan ni lakayko!” kinuna ni Tekla. “Pedring! Pete!” “Napimpintas ti nagan ti lakayko, a,” kinuna ni Belay. “Nicolas, Colasing Kumalanggiking… nakaaw-aweng a kudalsing!” “Ti nagan ni lakayko ti kapintasan!” impannakkel ni Itang. “Timoteo… Timoting! No sumangpet, sabatek iti agdan ket arakupek nga agkan, sa kunak: Timotingko! Oh, Timotingko!” Ha! Ha! Ha!
Manipud iti laud, napasungadak ti maysa a lakay a kuttongi, nadaripespes ti takuptakup a bado ken pantalonna, agidurduron iti kariton a napno iti papel ken lata. Nagsardeng idi mabatoganna ti dram ti basura ket binansagna ti agngubngubngob nga aso. Naganang-ang ti aso a nagtaray. Simmublat ti lakay a nagsukain iti basura.
Nagsindiak manen; naimas man ti agpayubyob no kastoy nga agtudo. Iti pimmalasio a balay, timmayab ti nalamuyot a tokar. Ammok dayta a tokar, diak la malagip ti paulona. Kasla ayug ti kansion nga Ilokano. Nagimas ketdin a denggen dagiti nakaisigudan nga ayug no addaka iti paset ti lubong a maibilangka a ganggannaet!
Ganggannaetka kadi met ditoy siudad, pari? Ah, ngem ganggannaet amin a tao ditoy. Adu met ditoy ti Veronica ngem saandaka a punasan ken sangitan no di ket paggaakan ken tupraanda dayta rupam. Ket saanka laeng a mamitlo a maidaramudom, saanka laeng a mailansa no di pay ket rangrangkayendaka!
Nakatakatanen ti dram idi panawan ti lakay. Napalaus a ragsakna iti kaadu ti naalana. Nagpukawen iti pagpikoran idi agirnaad ti tudo.
Iti daya, simmungad ti maysa nga ubing, agtawen ngata iti sangpulo ket uppat wenno lima, adda bitbitna a basket ken ipukpukkawna: “Balut! Balut!” Ad-addan ti kiraos ti boksitko. Dinamagna no gumatangak. Naglingalingak. Kinitak ti tur-og; di pay nagkir-in.
Manot’ tawenmon, pari? Tallo a dies? Siak, nasang-atkon ti maikaduapulo ket innem a turodko. Lakayakon? Ah, ubing pay ti riknak, pari. Kunada a sangarakem a tapok laeng ti biag ket tunggal agpitik a darikmat, umas-asideg ken patay. Ngem sabali met ti pammatik. Kaniak, ti biag, maysa a naimnas nga arapaap ket tunggal agpitik a darikmat, umas-asideg iti pannakataginayon. Apay koma a rukodek ti panawen babaen ti oras? Rukodem ti panawen babaen dayta pusom ket matakuatam a nalangto ken agnanayon ti biag.
Ania dagiti arapaapmo iti biag, pari? Agbiag a silalang-ay? Bumaknang? Biag nga awanan parikut?
Ah, napno ti biag iti pannubok, pari. Duat’ rupana. Dua a lubong: sipnget ken lawag, ragsak ken ladingit, pait ken sam-it. Dagitat’ ramen ti biag; babantot ti lasag.
Minulenglengak ti aruyot ti sagumaymay, dagiti tinukel ken nangdiram-os kadagiti bombilia. Kas lua nga agbibitin iti yaadalem ti sardam. Ti tudo, nakunak, isu ti lua ti langit. Naimnas a tanda: panagsabat ti langit ken daga.
Dumdumget ti ila iti barukongko. Adda kinakawaw? Agmauyongak san? Dagiti agmauyong ti karagsakan a naparsua, awan problemada iti biag. Dida ammo ti manglagip, ti masugat, ti mapaay; kadakuada, nabursi amin a maris…
Agmauyongka kadi met, pari?
Kimmay-ab ti angin a mangikuyog iti parais ket kinusona ti naangrag a buokko. Iti restauran, nangngegko ti agsalsalaysay a tokar, a kunkunana:
No makitak ti Alas, malagipko a maymaysa laeng ti Dios a mangparsua iti amin;
No makitak ti Dos, malagipko dagiti immuna a Tao a pinarsua ti Dios, da Adan ken Eva;
No makitak ti Tres, malagipko a tallo laeng ti nangbukel iti Sagrada Pamilia: San Jose, Santa Maria, Jesucristo;
No makitak ti Kuatro, malagipko dagiti uppat a kabalio ti Apocalipses: Gubat, Bisin, Angol ken Patay;
No makitak ti Singko, malagipko nga iti maikalima nga aldaw, pinarsua ti Dios dagiti amin nga ayup iti rabaw ti daga;
Ti Sais, maikanem nga aldaw, ti pannakaparsua ti Tao;
Ti Siete, ti aldaw a panaginana;
No makitak ti Otso, malagipko a kalpasan ti walo nga aldaw a Pannakayanakna, nakugit ti Anak Ti Dios ket napanaganan iti Jesus;
No makitak ti Nuebe, malagipko ti pangngarig ti dracma (kita ti pirak nga agpateg iti tallopulo ket dua a sentimo) a no napukawmo ti maysa, sapulem tapno adda ipunnom iti Siam;
No makitak ti Dies, malagipko dagiti Sangapulo a Bilin Ti Dios;
No makitak ti Jota, malagipko ni Satanas;
No makitak ti Reyna, malagipko ni Birhen Santa Maria, ti ina ti Dios;
Ket no makitak ti Ari, malagipko ni Jesus…
Nagsardengen ti tudo, ken ti tokar. Kimmitaak iti laud; awan lattat’ maluganak. Nagsakuntipak.
Iti nagkurosan, adda lalaki ken babai. Idi labsandak, nakitak a Negro ti lalaki; dama de noche ti babai. Gumarikgik ti babai nga ap-aprosan ti lalaki.
Napadasam idan, pari? Ah, aduda no kastoy a rabii. No adda mabayadan a sinuratko, pasaray maidaw-asak kadagita a lugar.
Iti restauran, rimmuar ti Sanglay. Naturay ti timekna a nangbugkaw kadagiti nabartek. Kellaat a nagkalma ti wagis a wagis, kasla nakutoran a kakok a nagtugaw iti abay ti di makakunail. Idi kuan, timmakder met laeng, tinulongan ti maysa a nangsallabay iti di makakunail ket nagbalinda a kasla tartaraudi ti Death March a nangsurot iti Kalye Purgatorio.
Apay a kastoy ditoy pagiliantayo, pari? Datayo ti Filipino, datayo pay ti patagtagabo? Nakakitaka kadin iti Intsik a tagabo ti Filipino? Apay a kastoy? Gapu iti relihion? Iti politika? Wenno gapu ta saduttayo nga agpayso?
Aggagatel ti piditpiditko. Nagsiddukerak. No aggagatel ti piditpiditko, partaan ti dakes.
Kinitak manen ti tur-og; di pay nakir-in ti puling-i ti ulona. Amangan ketdi no natay?
Iti laud, adda simmungad a lugan ket nasilawan ti kotse a ‘yan ti asmang. Kellaat ti iruruk-at ti babai. Pinagandar ti lalaki ti kotse, pinagsilawna. Sa pinasayagna. Pagam-ammuan, adda simmungad a kasla naibiat a pana iti Kalye Purgatorio.
Braaaaannnnnggg!
Naipullasit ti tao. Manipud iti pimmalasio a balay, nagruar dagiti tao. Kasta met dagiti agkapkape ken agiinum iti restauran. Ngem di nagkir-in ti adda iti abayko.
Daradara dagiti bagi a nairuar kadagiti narumek a lugan. Dimteng ti ambulansia. Nakasingsinggit ti sirena ti lugan a nagsikko ken nagpukaw iti Kalye Langit.
Nagsardengen ti tarakitik; minirak ti tao a naguldag, nakutoran iti igid ti dalan. Nakaturog ngata laeng? Nabartek? Natayen?
Kinautko ti bolsak, impuruakko dagiti sensilio iti ‘yanna. No natay, abuloyko iti pumponna; no nakaturog, pagkapenanto no bigat.
Kalpasan ti amin, nakunak, masapul a magnaak…—O
