ITI panagkunana, ay-ayaten ni Nati. Wenno saan koma nga inawis ti balasang. Ngem dayta ti mangted iti parikutna. Ti pannakisangona kadagiti dadakkel ti balasang. Magustuandanto ngata? Maawisnanto ngata ti panagtalekda kenkuana? Dagitoy ti mangrirriribuk iti panunotna.
ABABA A SARITA: Nakem
Gasanggasat, kinuna ni Virgilio. Kinitana manen ti rupana iti sarming. Inamuyna ti nagagmuy a buokna ket kalpasanna, nagdardarasen nga immulog. Tinaldiapanna ti relona. Nalabesen a maikapat iti malem.
Pinagsardengna ti taksi nga apagisu a lumabas. Imbagana ti pagturonganda. Bayat ti panagtaray ti taksi, nagtulid met ti rueda ti lagip iti panunotna. Nalagipna ti panagam-amoda ken Nati.
Saan a naigaggagara, naidaw-as laeng ni Virgilio iti opisina ti pagiwarnak a pagsursuratanna. Kiniddaw metten ti editor ti mapanna panangkita iti maysa a babai nga agpaay iti akkub. Impakita ti editor ti ladawan ti balasang a naipablaak iti pagiwarnak iti pagadalanda.
Napintas, nakuna a dagus idi ni Virgilio iti unegna. Saan a nagbiddut. Malagipna ita ti ladawan ni Nati idi damo a makitana iti dormitorio nga agpaay kadakuada nga agad-adal iti Nursing: nakakawes iti puraw nga uniporme, apagdillaw ti pagpapintas nga inaramatna, natanang dagiti gunggunayna ken magesgesdan dagiti katawana. Kalalainganna iti katayag, naraniag dagiti matana ken addaan iti kallid a kasla agalikuno no umisem.
“Immayak,” kinuna ni Virgilio kalpasan ti panangyam-ammona iti bagina, “ta nakitak ti ladawanyo a naipablaak iti Torch. Nakunak man nga amangan no umannugotkayo nga agpaay nga akkub ti Kailokuan.”
“Iti daytoy a langak? Awanto pay ti manggatang iti Kailokuan no siak ti mayakkub.”
“Napintaskayo.”
“Agang-angawkayo.”
“Diak agang-angaw.”
“Ay, wen, napintas dagiti sinursuratyo.”
“Basbasaenyo kad’ met laeng ti Kailokuan?”
“Wen. Ket impagaruplko no lakay aminen dagiti agsursurat!”
Nagkatawa ni Virgilio. Nakipagkatawa met ni Nati.
“Ngem agurayka, mabalinko kadi met laengen ti mangirekomendar kadakayo?”
“Ania kadi ti kayatyo nga aramidek?”
“Umayka idiay opisina ti Kailokuan, pagparangem dagiti kapipintasan nga isemmo ket nalpasen.”
Nagkatawa ni Nati.
“Kasta, kasta laeng. Naalaka koman.”
“Ay, sus, ta awan sensiliok.”
“Naangawkayo.”
NASINGA ti panagpampanunot ni Virgilio. Nakagtengda gayamen iti kalye a yan ti balay da Nati. Salsaludsoden ti tsuper no sadino ti pagsardenganda.
Tinalmeganna ti timbre. Napartak ti tibbayona. Nariknanan ti kasla panaglamiis dagiti dakulapna. Diaske, nakunana iti bagina. Kasla adda ketdin kabutengna, kasla saan a nairuam a makisangsango iti tao.
Naluktan ti ruangan. Maysa a babai, iti pammattapatta ni Virgilio, maysa a babaonen, ti nangitungraraw iti ulona. Sinaludsodna no adda ni Nati. Pinastrek a dagus ti babai.
Nalawa ti solar da Nati. Saan unay a dakkel ti balayda, saan a nagtagimodelo a kas kadagiti adda iti lawlawna, ngem napintas iti bukodna a langa. Nalagip ni Virgilio a kastoy met ti ar-arapaapenna a langa ti bangonennanto a balay.
Immulida. Simmabat ni Nati iti agdan. Sangarakem ti isem ti balasang. Napintas unay iti bado nga inaramatna. Kasla adda manen nadugsak a paset ti bagi ni Virgilio.
“Kunak no dika umayen.”
“Mabalin kadi met? Nagpalpaladawak laeng. Kunak no matmaturogkayo pay laeng.”
Nagbaybayda a nagna. Linabsanda ti pannakaberanda ti balay. Immanges ni Virgilio iti nauneg, pangikkatna iti panagaligagawna. Nagtugawda. Inwaras ni Virgilio ti panagkitana iti salas. Iti suli, naipatugaw ti piano a nakaiparabawan ti naikadakkel a ladawan ni Nati. Iti ngatuen ti piano, naibitin ti ladawan dagiti dadakkelna. Nabayag a minatmatan ni Virgilio dagiti tallo a ladawan.
“Awagak da papa ken mama,” kinuna ni Nati. Natukay ti imatang ni Virgilio. Saan, agsaritata pay, kayatna koma nga ibaga, ngem nakatakderen ti balasang. Adda di maikkat a panagamak ken ni Virgilio, panagamak a dina marikna kasanguanan daytoy.
Ngem saan a nagbayag iti dayta a kasasaadna. Nagsubli met laeng ni Nati. Dina kinakuyog dagiti dadakkelna. Ngem iti agsalsaludsod nga ikikita ni Virgilio, insungbatna: “Rummuardan.”
“Ammoda kadi nga umayak?”
“Ammoda. Mapanda pay ketdi koma agbuya iti sine ita ngem dida natuloy gapu iti yaaymo. Kayatdaka kano a makita.”
Timmaliaw ni Nati. Timmaliaw met ni Virgilio. Nakitana dagiti dadakkel ti ay-ayatenna. Timmakder. Inyam-ammo ni Nati. Nairut ti panangdakulap ti ama ni Nati kenkuana. Nadlawna met ti panangmingming ti ina daytoy kenkuana.
“Naimbag ta immayka,” kinuna ti ama ni Nati. “Nasasaonakan ni Nati kadakami. Ti panangisingasingmo kenkuana nga agpaay iti akkub ti Kailokuan. Agyamankami, Mr. Beltran.”
“Dakami koma ti agyaman, mister… misis…”
Nagtugawda. Nagabay da Virgilio ken ti ama ni Nati, da Nati ken ti inana iti bangir. Napintas pay laeng ti ina ni Nati. Iti panagkita ni Virgilio, mabalin nga ibilang nga inauna a kabsat ti balasang. Kumitkita kenkuana daytoy.
“Rummuar ti ladawan ni Nati iti umay a lawas,” kinuna ni Virgilio. Napanunotna a sawen daytoy tapno maikkat ti giwang ti panaginkukuna iti nagbabaetanda. Ammona met ketdi a nalabit a nasaon ni Nati kadagiti dadakkelna gapu ta naibagana kenkuanan. Ngem kasla panangipakaammona met kadakuada.
“Nalaad ngata, ania?”
Kinita ni Virgilio ni Nati. Adda kayatna nga isungbat ngem naigawid gapu iti kaadda dagiti dadakkel ti ay-ayatenna. Maysa pay, nadlawna ti napasnek a panangkitkita ti ina ni Nati kenkuana. Nagdumog.
“Tagaanokayo, Mister Beltran?”
Inngato ni Virgilio dagiti matana, kas iti kellaat a panangidumogna itay. Ti ina ni Nati ti nagtimek. Nainggayyeman ti rupana, saan a kas itay di pay nagtimek a pulos.
“Laoag, misis.”
“Adda am-ammoyo a Fernando Beltran?”
“Adda, misis, kabsat ni tatangko.”
Awan panamalbaliw iti rupa ti ina ni Nati. Minatmatanna laeng ni Virgilio. Di met ammo ni Virgilio ti aramidenna, no umisem wenno agpormal iti dayta a panangkita ti ina ti ay-ayatenna kenkuana.
“Itay makitaka, impapanko nga adda panagkabagianyo.”
Immisem ni Virgilio. Nalagipna ni Uncle Nanding. Adda daytoy idiay Nueva York. Agpapaay iti konsulado idiay. Adda pay laeng iti hayskul idi mapan idiay ni ulitegna. Di pay nagbakasion. Nupay kasta, masansan ti panagsinsinnuratda nga aguliteg. Agpimpinnaw-itda kadagiti magasin a pagparangan dagiti gapuananda, ta uray ti ulitegna, napeklan a mannurat. Sakbay ti ipapanna idiay Amerika, isu ti maysa kadagiti mabigbig a kalaingan a mannurat a Filipino iti Ingles. Uray idiay Amerika, intultuloyna pay laeng ti panagsursuratna.
“Am-ammok ti ulitegmo. Nasaririt a mannurat. Siguro, isu ti inalaam.”
Immisem. “Nalabit,” kinunana.
NARAGSAK ni Virgilio. Kasla maitaytayok bayat ti iruruarna iti inaladan da Nati. Nasayaat ti panangawat dagiti dadakkel ni Nati kenkuana. Naammuanna pay nga am-ammo ti nanang ni Nati ti ulitegna. Anian no di makatulong kenkuana amin dagitoy?
Iti dayta a rabii, nagsurat ken ni Uncle Nanding. Naidumduma dayta a suratna. Saanen a maipapan kadagiti gagangay a pagsinsinnuratanda nga aguliteg, kas kadagiti naipablaak a gapuananda, ti agdama a kasasaad ti lubong, ken dagiti dadduma a banag a pagsinsinnukatanda iti pamanunotan.
“Makaawidka met laeng, uncle, kas pagarigan agasawaakon?” sinaludsodna ketdi. “Ammom, nasarakakon ti babai nga itungpalko iti altar. Napintas. Naemma. Nasaririt. Diak pay met ketdi napagwen a namimpinsan ngem kurang laengen ti panawen a panagur-urayko. Am-ammom pay ni nanangna. Nalaglagipnaka ngarud ni Mrs. Patricio Alviar, ti sigud a Consuelo Agraam, itay simmarungkarak idiay balayda…”
Imbuson ni Virgilio ti suratna. Kadagiti simmaruno nga aldaw, naglangoy ti pusona iti namnama. Panawen laengen ket maikutannanto met laengen ti puso ni Nati. Nalawag, nalawag ti masakbayanda a dua.
Nasdaaw laengen idi sinarungkaran ni Nati iti dormitorio. Nadlawna ti dakkel a namalbaliwan daytoy. Awanen ti ragsakna a simmango kenkuana. Kasla adda kinagurana. Dina payen iperreng dagiti matana.
“Apay, Nati?”
Idi damo, saan a kayat ni Nati nga ipudno ti pagkaskastaanna. Ngem saan a namingga ni Virgilio. Adda nakaddidillaw iti kellaat lattan a panagbalbaliw ti pannakilangenna a dina mabalin a pagimbubulsekan, wenno mabalin nga itungtungkua ti panangammona. Pinilitna ni Nati nga agpudno.
“Adda koma ngarud kiddawek kenka, Virgilio. Di la mabalin nga isardengmon ti sumarsarungkar kaniak?”
Kasla makatitileng a gurruod dayta a nangngeg ni Virgilio. Dina pulos napakpakadaan. Di pay nakasao agingga iti kalpasan ti sumagmamano a minuto. “Ngem apay?”
“Lipatennak koma laengen. Makasarakka iti adu a nasaysayaat ngem siak.”
“Dika maawatan.”
“Ammok. Ammok a dinak maawatan. Ita ken uray kaano man. Ngem adda dagiti sumagmamano a banag a saan a masapul nga ilawlawag ti gapuna.”
“Didak kadi kayat dagiti dadakkelmo? Imbagada kad’ kenka ti dimo panangaklon kaniak?”
“Dita ag-agapaden ida, Virgilio. Awan pannakainaigda iti daytoy. Kabukbukodak a pangngeddeng.”
“Madida, makitak kadagiti tignaymo.”
“Ipapantan a kasta. Lipatennak met laeng?”
“Dayta ti diak maaramid. Ngem saanko met nga ipapilit ti panagayatko. No diak maited ti pakaragsakam, adda karbengam a mangtunton iti sabali a ragsak.”
Nagpakada ni Virgilio. Kasla bumtak ti barukongna. Nasakit ti nakemna kadagiti pasamak. Ngem ania ti maaramidna? Ti maysa a mangpasakit unay iti nakemna, isu ti panangibagana ken ni Uncle Fernando maipapan iti daytoy nga ayatna. Agsubalitto la ketdi daytoy, ket saludsodenna ti ad-adu pay a banag.
Saan a nagbiddut. Kalpasan ti dua a lawas, napasangpetna ti surat ti ulitegna.
“Diak impagarup a sumursurot pay laeng ti anniniwan ti napalabas,” kinunana. “Diak impagarup a mapasantak pay laeng ti maysa a banag a nabayagen a naitanem. Ngem napiduam kadin ti simmarungkar iti ay-ayatem nanipud panangyam-ammona kadagiti dadakkelna? No adda namalbaliwanna dimo babalawen. Saanko koman nga ibaga, ta di rumbeng a maisasao dagiti kakastoy a banag, ngem masapul nga ibagak kenka daytoy: nga adda napalabasmi ken Consuelo Agraam, ti ina ti ay-ayatem. Ket binaybay-ak.
“Malagipmo ti masansan a panangbalakadko kenka a no agayatka, saanka nga agang-angaw? Ti padasko ken ni Consuelo ti nakaadawan dayta a balakadko kenka. Saanmo a maitarayan ti basolmo iti maysa a babai. Iti sabali a bangir, isu ti puon ti pakailunodan ket itinto maysa a paset ti biagmo, dumtengto ti maitutop a pannusa. Dimtengen ti pannusa kaniak. Ta sika, sika ti kaasitgan a kaanakak ken imbilangko nga anak, agsagabakan manipud iti daydi a kinagulibko. Nasasaem pay dayta a pannusa ngem no siak koma met laeng ti agsagaba.
“Ladingitek, Virgilio, ta siak ti nagbalin a tubeng ti ragsakmo. Kapkapnekak itan ti panagsagabam. Nupay kasta, ipalagipko met nga iti dalan ti tunggal tao, adda dagiti tubeng a manglapped iti panagtuloymo. Adda kenka no ipalubosmo dagita a tubeng a mangdadael a mamimpinsan iti panagdaliasatmo. Ania man nga aramidem ita, namnamaem a kakuykuyogmo dagiti kararag ti nagbabawin nga ulitegmo. Naimbag a panagdaliasatmo.”
Nakaisem met laeng ni Virgilio. Maawatanna itan, ket nupay saan nga ang-angaw ti tubeng iti dalanna, adda naited a baro a pigsana nga agtuloy.—O
