AGTAWENAK ngata iti kumurang a pito idi. Diak pay ket ammo a lasinen ti bumaro a kawitan iti upa idi maited kaniak ti damo a baudko. Ngem naipigket daytoy a pasamak iti mugingko agsipud iti panagbasbassawang idi ni nanang.
“Taraknem a nasayaat daytoy manok, Amado. Dimonto liwayan a pakanen,” impaganetget ni tatang idi impaiggemna kaniak ti nalapsat a puraw a kawitan. Adda met idi ni nanang iti kosina ket sirsiripennakami gayam iti sirok.
Bay-am a Yebkas Dagiti Sabong
“Ti laklakayan!” Kasla napatit a kampana ni nanang, immulog ket binannikesannakami. “Di la makaanay ‘ta bagim. Ultimo ubing a dina pay ammo ti laud ken daya, pagbalinem payen a mannugal!”
“Dika man.” Di pay timmaliaw ni tatang a madama a mangbarbaredbed iti ig-iggamak a manok. “Patarakenko la kenkuana ta adda ngamin buisbuisitko nga agbaud.”
“Pataraken!” Nagkabbibaw ti timid ni nanang. “Pagangayanna no di mammallotto met ‘ta ubing. Uray bagnet no maisungrod, mapuoran pay.”
“Dinak man kaskasabaan! Ket aniat’ dakesna no agbalin man a mammallot a kas kaniak? Di nasaysayaat ngem ti makikarkara krus iti di ammo a sulsuli! Nalinteg daytoy a sugal!” Nagtammi pay ni tatang a kasla agpannakkel.
“Dayta! Maysaka met!” Diak napakadaan ti panangtiritir ni nanang iti lapayagko.
“Pudno la ketdi a saan nga umadayo iti puon ti matnag a bungana. Saan la ngaruden a maisuro ti laklakayan, sumaruno man met nga agtubo ti sarana daytoy maysan!”
Nagparang dagiti pustiso ni tatang. “Kasuronmo la unay ti mammallot idinto a mammallot pay ni amam. Apay, no saan a gapu iti daytoy a bisio, nagsarakta kadi met?”
Kineddel ni nanang ni tatang. “Dayta ti paglaingam. Addanto aldaw a panangpartik iti dayta a baudyo!”
“No maabak, ania ngarud. Ngem ganadorto daytoy.” Nagpangkis pay ni tatang a nangsirig manen iti kawwet ti manok. Immuli metten ni nanang ket nabansagan iti dayamudom ti panagiri dagiti tukad ti agdan.
Itay ngamin bigat, sinapsapa ni Tata Sebio, a tatangko iti buniag, ti immallatiw. Adda igpilna a manok. Addakami met ken tatang iti abay ti bubon. Tultulongak a mangpadpadigos ken ni Julie, ti baket a bakami.
“Ne, pakigalieraamon, pari?” inamad ni tatang.
“Ditoy ngarud koma…”
“Awan metten ti tarakenko ita. Nabiit pay a naabak ‘di dalusapi nga innalak ken ni Pari Immong.” Innala ni tatang ti manok nga igpil ti kompadrena. Ti saka ti manok ti nagsaltekan dagiti matana. Pinulipulinglingna.
Ket saanen a nagpalikaw pay ni Tata Sebio. Ilakona kano ti manok ta masapulna unay ti pagpletena nga agpa-Bauang.
“Pagpadpadanonennak ‘diay diaske nga anaktayo. Awan met ngarud ti nairanrana.”
“Napintas daytoy,” indupar ni Tata Sebio idi nagkudkod ni tatang. Sinublatna nga inigpilan ti manok ket impasirpatna dagiti nailemmeng a siksik daytoy. “Pitom-bakud a kunada. Ken makitam daytoy nangisit, naisalsalumina a siksik iti puon ‘toy maysa a kawwetna? Ay, pari, ganadorto a napeklan daytoy!”
Nagtungtung-ed ni tatang. Ammona met dagita a senial a kas iti pannakaammo ti mangngagas iti nasakit ti pasientena. “Ania ti pulina?”
“Pamestisuen a teksas ngem saan a natayab. No nadamdamagmo daydi ganador ni Don Tomas a namimpullo a nangabak, amana daydi.”
“Nasayaat koma ngarud no agtarakenak pay, pari. Ngem ammom metten, napudot sa ti imak ta uray kasano a kinapintasna ti senial ken kinasiglat ti baudek, maabak latta no itadik. Sumuksuknalak iti galiera ngem pumuspustaak laengen.”
“Nalaka a sukalen dayta, pari. Di patarakenmo iti sabali. Ni Amado kas pagarigan.” Ket kinitanak pay. “Pagbalinem a kasla isuna ti akinkukua. Ngem sika met laeng ti mangiwanwan iti pannakatarakenna.”
“Dinto ngata isu met laeng?”
“Ay, nagasat dagiti ubbing. Kitaem ‘di manokko a nangabak idiay San Fernando. Ti inaunaan a barok ti nangtaraken iti daydi.” Indisso ni Tata Sebio ti manok ket sinirigna ti takder daytoy.
Nagtaltalangkiaw ti manok a kasla agwanawan a heneral. Intag-ayna iti apagapaman ti ulona. Namasgar, nagkayabkab ket…
“Petpetpetakkk!” Nalawag daytoy a nangngegko. Nakaellekak. Kasta met ken ni tatang.
“Ne, binabain sa met, pari?” kinuna ni tatang.
“Kasta met ti kunak idi mangngegko ti panagtaraokna. Ngem nalaing met a dumanog. Naparagsit pay nga aggunggunay. Ken manmano dagiti agkutak a kawitan. Napintas a partaan daytoy.”
Isu met idin a nakakitakami iti burik a kawitan nga agkarkaraykay iti sinabaan. Daytoy ti agar-ari iti purokmi.
“Ipadasta man, a.” Inyuyo ni tatang ti manok ni Tata Sebio.
Pudno a binagayanna ti senialna. Inarisadsadna ti burik. Napagtarayna.
Agkatkatawa ni tatang. Naay-ayo iti naimatanganna.
“’Pay man ngarud ta padasek a pataraken ken ni Amado,” inyisem ni tatang ket nagnumuandan ti bayad ti manok.
NATARAKI ti manok aglalo no sirigek iti nakaipupokanna a tangkal nga inaramidmi ken tatang. Kasla nayaw-awan nga agila, kunak koma ngem diak pay met nakakita iti agila. Nakarit ti kalalainganna a katayagna. Nabun-as ti pammagina ket, ala, uray ngata no pasanguam iti pabo iti kunak, itarayanna, aya?
“Dimo liwayan a pakanen tapno dinto umres ti bagina,” kinuna ni tatang iti naminsan a pinekkelanna ti tarakenko. “Ngem dimo met karuen ta dinto ket dumagsen unay. Nabuntogton nga aggunggunay.”
Naisalsalumina ti kinapintas ti dutdot ti tarakenko. Natingra a puraw a kasla sangkailgat nga ulep a nawarisan iti bimmalitok a maris ti init. Puraw koma ti yawagko agsipud iti daytoy a galadna ngem ad-adda a tinukaynak ti naisalsalumina ken nakakatkatawa a panagtaraok, ay, panagkutakna, kunak man laengen.
Petpetpetak. Napanunotko a nasayaat daytoy a nagan a pangdismolar iti panagkutakna. Nakababain nga agpayso daytoy a galadna. Ay, no saan la a naalibtak, mabainak koma a mangipangpangas kadagiti kapatadak.
“Ania met daytan, agtarakenka metten iti upa!” Nagkusipet pay ni Ped iti panagkatawana idi nakitana ti pagpampannakkelko a manok. Ig-igpilanna met idi ti kaulan ni tatangna a subsublatenna met a pekkelen no awan ti dakkelna.
”Nataraki nga agpayso,” insarurong met ni Ago a kasinsinko. “Ay, unay ket a lapsatna daytan no maipalabas iti manteka!”
“Pagyanam?” kiniddayan ni Ped ni Ben. “Iti kawitan wenno iti upa?”
Natibtibong ti paggaak ti maudi nga agkatawa, kunada. Nalaus a pannakakantiawko idi. Uray la a nagkurkuribaddaw ti maisen a manok ni Ped. Kasla kali a sineppeg ti piek. “No kasta la ti manokko, mapanko la ipaanuden idiay karayan! Awan raman ti lasag ti tanggiok a manok!” Ti ayek-ekko.
No kasano ti kinaanepmi ken tatang a mangtartaraken ken ni Petpetpetak, naan-anep pay ni nanang a mangdildillaw kadakami aglalo kaniak.
“Tumaudka met a kas ken ni amam,” pasaray idayengdengna no pakpakanek ni Petpetpetak.
“Asino ngarud ti karuprupana no di siak?” kuna met ni tatang.
“Iti ugali ti kunak a pagpadaanyo!” insungbat met ni nanang sa pinasarunuanna iti sangaribu a dayengdeng.
Manipud idi, immiruten ti gemgem ni nanang. Saannakon nga ikkan iti sensilio uray kasano a panagtulidtulidko a dumawat. Pangan-annuam iti kuarta? Aglamlamutka met. Ken agingga iti agtartarakenka iti manok, dimonto mauray nga ikkanka iti uray siping!”
Rumbeng koman nga idiak a taraknen ni Petpetpetak ngem napigsa met ti panangay-ayo ni tatang kaniak. “Bay-am latta ni nanangmo. Adunto ti itedko a kuartam no mangabak ni Petpetpetak inton itadita.”
Saanak met idin nga agun-uni ta pasaray nayonanna ti igatgatangko iti mais.
Nabiit a nagdinamag ti kinasiglat ken kinapintas ti senial ni Petpetpetak. Kinapudnona, saan a manmano kadagiti mammallot a kapurokanmi ti nangisingasing iti ipustada met inton itadimi ti manokko.
IDI isalogmi ni Petpetpetak, adu pay la a rigat ni tatang a nakitinnawar iti ipustana sakbay a pinatgan ni nanang. Nabayag pay la a nagpinnettengda ken adu pay la a kari ti timpaw iti angin sakbay a linuktan ni nanang ti baul ket inruarna ti daanen a supot.
“Ngem, ne, tandaanam daytoy,” impaganetget ni nanang idi yawatnan ti dua a sagsasangapulo. “Mangabak man wenno saan ‘ta manok, ultimo daytoyen nga ikkanka iti ipustam.”
Ay, ania met ti serbi ti nakapatung-ed iti isem ni tatang idi agrubuatkamin a mapan iti galiera? Sangaarban met ti kimmalawikiw a kapurokanmi.
Nabiit a nakasarakkami iti kasango ni Petpetpetak. Nabambaneg, nataytayag ti dapuen a kasango ti manokko ngem saan a nagamak ni tatang a nangisangal agsipud ta nadlawna a nakapsut ti senial ti dapuen.
“Siguradotay’ ditoyen, ama!” nakasarsaranta ti timek ni tatang idi ur-urnosennan ti kuarta dagiti kapurokanmi a mayat a pumusta idinto nga agdandanagak met a mangub-ubba ken ni Petpetpetak. Manipud ngamin idiay balay agingga iti pallotan, saan nga inig-iggaman ni tatang ti manok, kas pannungpalna iti atteng.
Nagkatawa pay ti sentensiador ken dagiti kumulaiseg a nataratar iti sinan-agdan a pagbuyaan idi nagkutak ni Petpetpetak sabay ti pannakairugi ti salip.
“Ania met daytan? Nangsiserrekkay’ metten iti agitlog!”
Agkatawakay’ laeng. Kitaento, kasla daytoy ti kayat a sawen ti naingel nga isem ni tatang.
Agdadamoak iti pallotan ket nagkebbakebaak idi agsinnarigsigen dagiti manok.
“Duklosem, puraw!”
“Tira, dapuen! Arisagsagem!”
Maigidgiddan iti tunggal siplag ken kayabkab ti panagpangato ken panagpababa ti barukongko. Pangabakem, Apo, ni Petpetpetak…
Dimmuklos ti dapuen. Nalisian ni Petpetpetak ti makaipas a danog ti karangetna. Simmarigsig met. Inkugtarna ti kanawan a sakana. Ay, sus, awes ketdin! Nataliawko ni tatang. Nagkatek pay iti panagsakuntipna.
Nagsinnarigsigda manen a kasla moro-moro. Nagdinnanogda. Awan ti napuntaan. Pagam-ammuan, nagpayakpak a nagpangato ti dapuen. Nasindadaanen ti sakana a natadian. Ne, nakatangad met lattan ni Petpetpetak. Umayen!
“Dayta! Ikkam pay!” kellaat lattan a nakabulos ti ikkisko idi nakitak ti pannakaukrit ti barukong ti dapuen. Kasla lima manen a nagsubli ti nauyos a tadi. Maysa… dua…
Nasurok a sangagasut a pisos ti inabak ni Petpetpetak. Napalalo a ragsak dagiti kapurokanmi idi yawaten ni tatang dagiti inabakda.
“Dayta ti upa? Hay, isangoyo dagita baudyo!”
Ngem sakbay a nagsisinakami, nakitak a kinissiiman ni tatang dagiti kakaduami. Nakamasngaadak met idin iti sanguanan ti maysa a dulang ket ur-urayek ti pannakaited ti imbilinko a sinanglaw a baka. Apay ngata?
Idi addakamin iti dalanmi nga agpa-Acao, inlawlawag ni tatang ti inaramidna.
“Ken uray met sika. Ibagamto a naabak ‘toy manok. Nagtaray, kunam, no saludsoden ni inam.”
“Apay? No maammuanna a nangabak, di ketdin maayatan? Mangtedto manen iti ipustata, tatang,” insupiatko.
“Ay, loko! Paysuen ni inam ti saona itay. ‘Su nga ibagata a naabak tapno ipustatanto amin ti inabakna ita inton isangota manen. Mayat pay, aya, a mangted ni inam iti kunam no maalanan ti puonan?”
Adda pay ket artista nga abak ni tatang idi agin-aalipunget ken naginliliday apaman a nakasangpetkami.
“Buisit ‘ta punietanat’ta a manok! Kabutengnan sa ketdi ti dara ta idi magarumiadanna ti karangetna, nagtaray ketdin!” insugelsugel pay idi ni tatang ti baud idi inserrekna iti tangkal.
“Dayta ket ti kunak kenka a laklakayan! Adda kad’ pagimbagan a maited dagita a baudmo? Nagbalin man nga umel dataon idi umsiag ni nanang, Saanen a marikpan ti ngiwatna a nagbusian dagiti balikas. Immulog ni tatang idi masemsem ngatan. Simmarunoak metten idi sermonannak met ni nanang.
“Tulongannak man ketdi a mangparti ‘tay maysa a pamusian. Napettakan sa ta di met agkarintaren,” kunana pay ketdi ngem saankon nga intaltalek.
Sa la simmangpetak iti pangrabii.
Mabaelanna met la gayam, agpatulong pay laeng, nakunak iti nakemko idi dimmarup iti agongko ti ayamuom ti lauya a manok a sidaenmi. Ay, apo, awan serbit’ napaambingan iti sanapsapko idi mangankamin.
Madamdama bassit, simmangpet met ni tatang. Nagtarus iti sirok ket makais-isemak iti pannakalagipko iti tulagmi. Ngem idi umuli ni tatang…
“Amado, ‘tay baud ngay?” sinaludsodna.
Insardengko ti nagkirab iti luppo. “Ne, diak ammo, a. Nanang, ‘yan ni Petpetpetak?”
“Isu dayta petpetpetam!”
Nagsubli a nagpauneg dagiti ibalikas koma ni tatang. Kasla naitayab met ti ganasko a mangan. Naibbatak ti luppo a petpetpetak.—O
