(Naipablaak iti Bannawag nangrugi iti Oktubre 29, 2012 a bilang)
(MAIKA-4 A PASET)
ITI ALDAW iti kabigatanna, dimteng ni Lakay Doro iti balay da Lakay San Lucas tapno agbayad iti plete dagiti baboy nga impa-Manila-da.
NOBELA: Apo Baboy Party-List (6)
Naragsakan ti lakay idi idisso ni Lakay Doro ti sangareppet a kuarta iti sangona. Addada iti pataguab ti balayda.
“Bilangem, pari,” kinuna ni Lakay Doro.
Winarwarna ti lastiko a bedbed ti kuarta. Ngem dina binilang. Agtalek iti padana a lakay. Nagtungtung-ed a nangisubli iti lastiko ti kuarta.
“Kaano met nga inkay aggatang, pari?” dinamag ni Lakay Doro.
“Panggepko ngarud iti umay a dominggo,” insungbat ni Lakay San Lucas.
“Mabalin ti makikuyog kadakayo, pari? Kayatko a kamakamen ti nasayaat a presio ti baboy idiay Manila,” kinuna ni Lakay Doro.
Immannugot ni Lakay San Lucas.
Saannen a nagbayag ni Lakay Doro. Arig kaliklikudna, addan ni Sito a nakarabrabuy ti isemna.
“Kasta ti kunak, nalaingka a sumaep iti grasia,” kinuna ni Lakay San Lucas a mabarbaruyboy ti isemna. “Bareng no kasta met ti laingmo nga agkampania.”
Nakagaygayad ti isem ni Sito a nangawat iti impapetpet ti ulitegna a tangdanna a kimmuyog iti Manila.
“Inka pakaammuan dagiti kakaduatayo, barok, ta padasentayo manen ti mapan aggatang iti baboy,” kinuna ti lakay. “Nakitam met ti kinasayaat ti presio ti baboy ita idiay Manila.”
“Agpalpaliwata koma met, a, angkel,” inkatawa ni Sito. “Intay sumirpat iti lamut a kunada nga awan iti balayyo.”
“Sinalbag nga ubing, dika agganat. Abunawto,” inkidday met ti lakay. “Agalibtakka la ketdi. Ala, inkan,” kinunana sa pinatitna ti kibong ni Sito a kas iti pamay-anna no kua iti sirigenna a baboy.
Imbolsa ni Sito ti kuartana sa nagdardaras a pimmanaw.
Nasarsarutsot a nagsangpet dagiti kakaduada nga aggatgatang iti baboy.
“Intayo aggatang wenno intayo agkampania, angkel?” inrabak ti maysa a kaanakan ni Lakay San Lucas.
“Agpada, a,” inkatawa ti lakay. “Ngem saan nga agkampania ti awag iti aramidentayo. Bayat ti panagsapsapultayo iti baboy, ipakaammotayo ti kaadda ti Baboy Party-List. Ilawlawagyo ti panggep daytoy.” Ket impalawagna no apay a nabukel ti party-list-da.
Waloda nga agkakadua. Pagkapatenda ti grupo. Sagdudua ti agkuyog nga agpasiar iti maysa a lugar. Nagkaykaysaanda nga uppat nga ili ti pasiarenda iti las-ud ti uppat nga aldaw. Iti maikalima nga aldaw ti panangalada kadagiti gatangda ket iti maikanem nga aldaw ti panangipa-Manila-da. Imbagana met ti ikukuyog da Lakay Doro.
“Idiay met laeng Sinait ti papananmi,” kinuna ti maysa a grupo.
“Sige, idiaykami Cabugao ken Sito,” imbagi ni Lakay San Lucas.
Nagkikinnita dagiti agkakadua sa immisemda.
“Ammomi nga adda mailiw nga agur-uray idiay, tata,” inyallawat ti kaubingan.
Nagkakatawada.
“Tagtagari amangan no mangngegnakayo ni Anti Caria,” imballaet ni Sito.
“Adda, ‘ya, ditoy ket no nakitak nga adda iti balay ni Manang Lumen,” kinuna ti maysa. “Nagpakni kano ta dina kayat nga agkandidato ni angkel.”
“Apay met a dina kayat?” imballaet ti maysa. “Rabakenyo no kongresmanton ni tata? Anianto met ti yawagtayo ken ni Nana Baket? Kongreswoman?”
Nagkakatawada.
“Ala, no addanton kongresman ditoy puroktayo, dayawtayo amin,” kinuna ti maysa. “Amangan no kanayonton a libre ti arak.”
“Wen, aya? Apay no padasentayo itan? Ken selebrasion ti panangabaktayo,” inrabak ti maysa pay. “Siempre, ikampaniatayo ti manoktayo.”
Inlawlawag ni Lakay San Lucas a no adu a porsiento ti mabotosda, agtugaw met a kongresman da Atty. Rey Palpallatoc, Sito, ken ni Lucia a partidor idiay ili.
“Kongresmanto met ni Sito?” Nasdaawda. “Talek pay ni daytoy. Mababaon laeng ngem kongresmanton. Mano ti tawenmon, aya? Mangasawaka ngaruden.”
Inarasaasan ni Lakay San Lucas ni Sito, sa inyarikapanna iti sangagasut a pisos.
“Kurang, angkel,” inreklamo ni Sito.
Kasla adda mangigawgawid iti lakay a nangsukat iti nagantiparra ti taona ti sangagasut nga intedna ken ni Sito.
Pimmanaw met a dagus ti baro. Idi agsubli, addan bitbitna a bay-on. Ngem adda sumagmamano a lallaki a simmaruno.
“Adda nasaepmi a pabunar ditoy isu nga immaykami,” kinuna ti maysa a lumakay.
Nangala ni Sito iti baso ket isun ti nagiwaras.
Adu ti immarak ket saan nga immanay ti ginatang ni Sito. Kapilitan a nagpagatang manen ni Lakay San Lucas.
Pangngaldawen idi agsisinada ta addan dagiti babbaketda a mangtunton kadakuada. Simrek metten ni Lakay San Lucas iti balayda tapno agluto iti pangaldawna. Maikawa iti kaawan ni baketna a para luto.
Ania man ngatan ti sidak? nakunana iti bagina. Sardinas man ngatan? Ala, no isu ti pangdarasan.
Kabigatanna, dimteng ni Sito.
“Adda napanunotko, angkel,” kinuna ti baro. “Idi napan nga eleksion, adda nagiwaras iti kalendario nga apagpagisu laeng iti petaka. Iti likudna, adda ladawan ti politiko nga agpabotos. No ngata agpaaramidtayo met iti kasdiay?”
“Wen, a, ngem adayo pay ti Disiembre a panagiwaras iti kalendario,” insungbat ti lakay. “Adda metten ti tarheta a nakailanadan ti retratok nga iwarastayo.”
Nagtungtung-ed met laeng ni Sito idi maawatanna ti impalawag ti ulitegna.
Iti malem, nagar-arapaap manen ni Lakay San Lucas. Pampanunotenna no sadino a lugar idiay Manila ti yan ti Kongreso a pangopisinaandanto.
Agpadaitto ngata iti barong ken amerikanana? Ngem idi napan idiay Vigan, adu ti tagilako a nadaiten. Adu pay ti segunda mano nga amerikana.
Nalagipna ti pinagamerikana ni Sito idi napanda idiay COMELEC.
Malasindanto pay la ngata met a segunda mano ti amerikanana? Ken asino ti mangdillaw iti isuotna no maysanton a kongresman? Kaplantsanto met ti aruatenna. Ken no gumatang iti amerikana, daytay apagisu iti bagina. Ken, siempre, ilabana nga umuna ta amangan no amerikana ti natay.
Inton damona, agtaksinto pay laeng a mapan idiay Kongreso. No makaurnongton, gumatangto iti kotsena uray segunda mano met laeng.
Nagtakder iti sarming a naibitin iti adigi. Kinitana ti langana. Iti panagkunana, saan pay met la a lakay iti tawenna nga innem a pulo ket lima. Iti panagkunana, kasla aglanglanga pay laeng a limapulo ket limana. Adda la ngamin saggaysa nga ubanna.
No kongresmanton, paatiddogennanto ti buokna tapno adda met bisngayenna. Saan a kas ita a nakiskisan ti agsumbangir a pispisna.
Ala, agluposton ti biagda. Ngem masapul a dina liplipatan ti naggapuanna, ti panaggatgatangna iti baboy. No addanto gundawayna nga agbitla iti Kongreso, dinanto ibain dayta a nagtaudanna ta dayta la ngarud ti nagtaudan ti party-list-da.
Inton bigat, agpagatangto iti pagiwarnak nga Ingles ta sanayennan ti agbasa tapno di agtabbed nga agsao. No mabalin la koma ti Ilokano a bitla, alunosenna la ketdi. Daydayawen no kua ni Sito ti laingna a makitinnawar no aggatangda iti baboy. No nakuttong ken natayag ti baboy, ibagana a kasla impasikig a bigao. No nalukmeg met, ibagana a dabiana. Idi ngamin agbasbasa pay iti Bannawag, adda komiks a nalukmeg a babai nga aw-awaganda iti Dabiana ti bidana. Ibagana met no kuan a puro taba ti baboy ket gesdanda a gatangen.
Itallikud no kua ni Sito ti ellekna gapu kano ta laisenna ti gatangenna a baboy.
Ngem no kongresmanton, ilakonanto ngata ti trakna? A, saan, pakalaglagipanna dayta iti panaggatgatangna iti baboy. Mabalin nga italeknanto iti anakna a lalaki, wenno iti manugangna a drayber, tapno pagkargaan met laeng da parina a Doro.
Apagsingising ti init, addada aminen nga agkakadua, agraman ti grupo ni Lakay Doro, iti paraanganda. Lunes ket segun iti nakita ni Lakay San Lucas iti lunario nga iduldulinna, napintas a petsa a panangirugi iti negosio. Ti owner ti paglugananda. Ibatidanto idiay Cabugao.
Winarasan ni Sito dagiti kaduada iti tarheta ken poster nga ipigketda iti papananda. Inlawlawagna ti aramidenda.
Idi dumtengda iti Magsingal, indagas ti lakay dagiti natudingan nga aggatang dita. Dua a grupo. Dua ti agkuyog nga aggatang iti daya ti ili, dua met iti laud agingga iti Panay nga igid ti baybay.
Intulod met ti lakay da Lakay Doro ken dagiti aggatang iti Sinait sa nagsublida ken Sito iti Cabugao.
Kasla immubing ti rikna ni Lakay San Lucas a nakakita ken ni Narda a balo a bullilisingna. Agtawen iti limapulo. Mayat pay laeng ti panidinganna.
Nagayad ti isem ti balo a nakakita kenkuana. Kinuddot daytoy ti takiag ti lakay.
Napawingiwing ni Sito iti ar-aramiden dagiti dua. Awanen ti ilimlimed dagiti dua kenkuana. No awan ti magatangmi a baboy, daytoy a balo ti bubuisitmi, nakunana laengen iti nakemna. Nalagipna dagiti iwarasna a tarheta. Ikkanna man ketdi ni Nana Narda iti iwarasna iti lugarda. Nangiruar iti adda iti bag-na.
“Kayatmo a sawen, agkandidato ni Manong Lucas?” kinuna ti baket.
“Wen, agkandidato, nana. Ngem saan a ti naganna ti ibotosyo,” insungbat ni Sito, “ti Apo Baboy.”
“Apo Baboy?” Kasla di mamati ti balo.
Ket kapilitan nga inlawlawag ni Sito no ania ti party-list.
“No kongresmanton, di saanton nga aggatang iti baboy?” kinuna ni Nana Narda a kasla nalidayan. “Saandakayton a makitkita.”
Saan a nakatagari ni Sito. Ania ti ibagana? Kinitana ti ulitegna ngem minulagatan daytoy a mangipasimudaag nga isunan ti makaammo nga agrason.
“Uray kongresmanton ni angkel, saannakanto a malipatan. Adunto payen ti kuartana nga ipatulodna kenka. No saan, alaennaka idiay Manila a para luto. Madika pay no kua, nana?”
“Ala, saan met a kasta ti kalkalikagumak, barok,” kinuna ti baket ngem gimmayad met ti isemna.
“Sapay koma ngarud ta kasta,” kinuna daytoy. “Ngem ni baketna ngarud?”
“Ay, madi ni anti nga agyan idiay Manila,” insungbat ni Sito.
“Kaaduem ngarud ti itedmo ta iwaraskonto kadagiti kaarruba,” kinuna ti baket.
“Ibagayo no kua a sabali daytoy a grupo iti kongresman iti distritoyo.”
“Kasta? Maal-alimadamadko ngamin a talloda nga agkandidato a diputado ditoy. Ala, addan tallo a botosyo ditoy balay.”
Mayat ti isem ni Lakay San Lucas a nangibaga iti panangaldawda. Napagustuan iti impakita ni Sito.
“Umaykayto umian ditoy?” kinuna ti baket apaman a nakapangaldawda ken agrubuatdan a mapan aggatang iti baboy.
“Saanen,” insungbat ni Lakay San Lucas. “Amangan no makadayokami. Ammom met nga uray no sadiay ballasiw ti bantay ti ibagada a yan ti lako a baboy, mapankami latta.”
Nadlaw ni Sito a limmidem ti rupa ti baket. Immalikuteg la ket ngarud ti utekna. Namnamaen ngata ti baket a makaurnosna ti lakay iti apagbiit?
Napawingiwing ni Sito. Talaga a namimpinsanen a natnag ti rikna ti baket iti ulitegna. Sabagay, ania a tawen idi mangrugida a kasta? Nalaingda met ketdi a mangilimed. Ammo ngatan ti anak ti baket ti palimed dagiti dua a nataengan?
Nakadanonda iti sabali pay a purok. Adda nangibaga nga adda tagilako a baboy ditoy. Sinapulda. Baud. Kalakian ngem nakapon. Nalukmeg. Ken nangisit. No saan a kasta ti kolorna, dina kayat a gatangen.
Dinamag ni Lakay San Lucas no mano ti pangilakuanda.
Impalaw-as ti babai nga akintaraken iti baboy ti presio ti baboyna.
“Awan iti bagi ti baboymo, adi, ti imbagam a presio,” kinuna ti lakay. “Malugikami. No ilakomi, sibibiag a makilo ket mairaman amin a dutdot, tulang, ken amin a nagunegna. Nalaka ti presiona.” Impalaw-asna met nga impababa ti tawarna.
“Malugikami met, manong, no dayta ti tawaryo,” insungbat ti babai. “Nangina ti tuyo a pagpakanmi.”
“Kissayam, a, adi, tapno agsabatta,” inyud-od ni Lakay San Lucas. Kinitana ni Sito. “Barok, ikkam man ni adi iti daytay iwarwarastayo a tarheta bareng no makalagipto.”
Kinaut ni Sito ti inkaratayna a bag-na ket nangiruar iti tarheta. Inyawatna daytoy iti babai.
Miningmingan ti babai ti retrato ken binasana ti nakasurat. Kalpasanna, kinitana ni Lakay San Lucas. Pinagsinnublatna a kinita ti lakay ken ti retrato iti tarheta.
“Sika met daytoy, manong?” intudo ti babai ti ladawan ni Lakay San Lucas iti tarheta. Apo Baboy?”
Dandani naipdokan ni Lakay San Lucas ta nagmenor ti babai apaman a naibalikasna ti “daytoy” sa insarunona ti nagan ti party list-da. Intallikud met ni Sito ti ellekna.
Nagpalawag ti lakay.
“Kayatyo a sawen, agkandidatokayo?” inunton ti babai.
“Wen,” kinuna a dagus ni Lakay San Lukas. “Ket kayatko a maammuanyo ti kaadda daytoy a grupo a mangsalaknibto kadatayo—dakayo nga agtartaraken ken dakami nga aggatgatang—iti baboy.”
“Ket ania ngarud ti pakairanudanmi no kongresmankanton, manong?” inunton ti babai.
“Kas nakunak, agaramidakto iti linteg a mangsalaknib iti kalintegantayo amin nga agbibiag iti baboy,” inlawlawag ti lakay.
“Awan ti kuarta a maiwarasto, manong?” inkatawa ti babai.
Nagkatawa ni Lakay San Lucas ngem timmarabang.
“Sapay koma ngarud ta mangabakkayo,” kinuna manen ti babai.
“Basta didakamto liplipatan, mangabaktayo,” intung-ed ti lakay. “Ala, agsublita iti baboymo. Agsabatta tapno aginnalata.”
“Kissayak iti sangapulo a pisos ti imbagak.”
“Nayonak met iti sangapulo a pisos ti tawarko.
“Panagkunak, saanyo a magatang ti baboyko,” kinuna ti babai. “Adayo unay ti baet.”
“Kasla lako ngamin a saan ti baboymo, adi,” kinuna ketdi ti lakay. “Gulpiem ti bumaba ta gulpiek ti ngumato. Impalaw-asmonto met ngamin unay. Kinapudnona, awan ti makagatang iti baboymo iti dayta a presio. Adda kadin immuna a nangtawar?”
“Awan pay, manong. Ita la nga ilakok ta masapul ti anakko nga agbasbasa iti kolehio idiay Vigan ti kuarta.”
“Makitam, adi, dakkel ti maitulong ti baboymo iti panagbasa ti anakmo,” kinuna ti lakay. “No mangabakakto, ibagamto kaniak no agturpos ti anakmo ta alaekto nga agtrabaho iti opisinak idiay Kongreso. Isu a dimo liplipatan ti Apo Baboy.”
“Kasano a masapulankanto, manong, no mangabakkayo?” kinuna ti babai.
“Umayka idiay ilimi,” insungbat ti lakay. “Wenno alaem ti numero ti selpon ni Sito ta awagam no kua.” Kinitana ni Sito.
Insurat ni Sito ti numero ti selponna iti tarheta nga iggem ti babai.
Naay-ayo ti babai iti kinuna ni Lakay San Lucas ket kinissayanna ti imbagana a presio ti baboyna.
Nangnayon met ti lakay tapno makapagginnatangda. “Treinta pisos laengen ti diperensiata,” kinunana. “No mayatka, pagguduaantan. Kissayam iti kinse, nayonak met iti kinse.”
Immannugot ti babai.
Naragsakan ni Lakay San Lucas. Addan maysa a nagatangda. Inyawatanna ti babai iti sangagasut a pisos a prenda tapno saandan nga ilako iti sabali. Imbagana no kaano nga ipatulodda idiay ili ti baboy.
“Dimo liplipatan ti Apo Baboy,” impalagip ti lakay. “Makabutos met laeng ti anakmo nga agbasbasa idiay Vigan?”
“Wen, a, manong. Agturpos inton Abril.”
“Pudno nga alaemto idiay opisinam ti anakna, angkel? Dita pay ammo no babai wenno lalaki?” nakudkod ni Sito ti ulona idi nakaruardan iti inaladan ti babai.
“Kinunak la daydiay, aniakan sa.”
Nagpasiarda manen kadagiti kabalbalayan. Awan ti tagilako a baboy. Adu ti baboy a taraken dagiti tao ngem babassit pay dagitoy. Adda tagilako ngem takong. Nakapon met ketdin ken nalukmeg dagitoy. Ngem saan a kayat ti lakay. Menos presio ti kasta iti paglakuanda idiay Manila. Amangan no malugida laeng.
Adda nangibaga nga adda tagilako iti sabali a purok. Iti ballasiw ti karayan.
Kinita ti lakay ni Sito, sa tinangadna ti init. Malemen.
“Intan, barok, bareng no maigasatanta,” kinunana.
Nagnada iti bit-ang. Inasakda ti lapog. Awan ti balbalay dita.
Nakadanonda iti karayan. Nagkinnitada nga aguliteg. Kasla agpinnatudonda no asino ti umuna a tumapog.
“Saan ngata nga adalem, angkel?” kinuna ni Sito.
“Ababaw sa met. Paglablabaanda ditoy ken pagpadpadigosanda iti nuang,” insungbat ti lakay. “Umunakan ta kitaem ti yan ti ababawna.”
Nanglislis ni Sito.
“Uyosemon dayta pantalonmo,” kinuna ti lakay.
“No sika koma ti umuna, angkel,” inkatawa ni Sito.
Timmapog ni Sito. Inyar-arikapna dagiti dapanna iti danum.
Pagattumeng laeng ti danum ket sinurot ni Lakay San Lucas ti nagnaan ni Sito.
Nakadanonda iti kabalbalayan. Nagdamagda kadagiti tao no adda lakoda a baboy.
Adda imbagada nga adda iti daya. Ni met Sito ti nangkita iti init. Talaga a malemen. Imparpardasda ti nagna.
Nakadanonda iti balay a kunada nga adda lakona a baboy.
Adda nadatnganda a baket a mangpakpakan kadagiti baboy. Agtawen ngata iti innem a pulo.
“Naimbag a malemyo, adi,” inkablaaw ni Lakay San Lucas. “Kunada dita laud nga adda lakom a baboy.”
“Daytoy man, manong.” Intudo ti baket ti kadakkelan.
Sinirig ti lakay ti baboy. Kasta met ni Sito.
“Mano ngata a kilo daytoy, Sito?” dinamag ti lakay.
“Pitopulo ngata, angkel,” insungbat ni Sito.
Dinamag ti lakay no mano ti pangilakuan ti baket iti baboyna. Imbaga ti baket. Timmawar ti lakay. Kalpasanna, inasitganna ni Sito.
“Ipiritmon, barok, ta ditoytan,” inyarasaas ti lakay.
Nakudkod ni Sito ti ulona. Ngem lumneken ti init. Narigat ti masipngetan iti dalan.
Inturtured manen ni Sito nga imbaga iti baket a no mabalin, umian ken makipangrabida laengen kadakuada.
“Agbayadkaminto, adi,” insarurong ni Lakay San Lucas. Ngem iti panagkitana, kasla agtukiad ti baket a mangpaumian kadakuada ken Sito.
(Maituloyto)
