Ti ima agsursurat; ket, no naisuratnan, agsurat manen. Da Babawi man wenno Laing didan mapasubli a mangpunas iti paset ti binatog.
Wenno luluam maugasanda’t uray balikasna laeng.
—Rubaiyat ni Khayyam
Bay-am a Yebkas Dagiti Sabong
ALDAW DAGITI natay: pananglagip.
Iti puso, iti panunot, iti rikna dagiti ginasgasut nga adda iti kamposanto iti dayta a malem, nagduduma a dayyeng ti simmangbay. Maymaysa ti kaipapanan ti kaaddada idiay: pananglagip. Ngem nadumaduma a kita ti pananglagip.
Adda dagiti manglagip gapu iti ipupusay ti maysa a napateg: ama, ina, kabsat, wenno gayyem. Adda met manglagip; ket adda pay dagiti manglagip gapu ta maibilang a basol ti di panangaramid iti annongen kadagiti natay.
Iti biang ni Amante, adda idiay gapu ta lagipenna ti kabsatna.
Saan nga agmaymaysa ni Amante. Adda dagiti dadakkelna. Agsasaibbek ti inana; ti amana, kas kenkuana, ikarkarigatanna met a tenglen ti riknana.
Lua kadagiti babbai, ulimek kadagiti lallaki.
Wen, kaano laeng daydi! Kasla sibibiag pay ti kabsatna. Awan pay ti makatawen nga ipupusayna. Nagsennaay ni Amante.
Naragsakda idi a sangaamaan. Mabigbig ti pamiliada: ti amana, nagpapaay nga alkalde, ngem tinallikudanna ti politika gapu kadagiti pagdaksan daytoy. Kas kinuna daytoy, kaykayatna ti nasayaat a makipagili ngem ti dakes a mangituray. Maysa met a mannursuro ti inana.
Duduada nga agkabsat. Ita nga agsasaibbek ti inana, naipalay iti pusona, kas maysa a natadem a sima ti pana, ti nakaigapuan ti ipapatay ti kabsatna.
Soldado ni Ray. Nagturpos iti akademia militar. Inauna ngem isuna iti dua a tawen. Sinupiat ti inada ti iseserrek ni manongna iti akademia. Ngem sinarurongan ti amada ni Ray.
“Kayatko ti kurso a makaited iti kinalinteg,” kinuna idi ti amada, iti isusupiat ti inada iti panagsoldado daydi manongna. “Dimo kadi ammo a mapagbalin a naan-anay a lallaki dagiti agbasa iti akademia? Saanda laeng a maisuro nga agbalin a napudno iti pagilianda: maisuroda pay nga agbalin a napudno iti bagida.”
Gapu iti daydi a napasamak, nadlaw ni Amante a kasla ad-adda a dimmungngo ti inana kenkuana. Nadlawna a nagbalin a pagay-ayat ti inana: ni met manongna a Ray ti pagay-ayat ti amana.
Iti panagbakasionda a dua, idi agad-adal metten iti kinainheniero idiay Manila, masansan ti panagsinnutilda nga agkabsat.
“Nasaysayaat ti kursok,” kuna ni Ray.
“Ti agpapatay? Wenno ti matay no awan ti gasatmo?”
“Ngem natan-ok a gapu!”
“Naim-imbag pay kaniak.”
“Ti agaramid kadagiti patakder?”
“Wen. Ti mangted iti pagnam-ayan, pakaragsakan dagiti tattao.”
“Awan ti mamaay dagita no awan ti wayawaya.”
“Ket ania ti wayawaya— no nataykanto metten?”
“Matayak man, addanto— maysaka kadakuada— nga agsagrap iti bunga ti ipapatayko…”
Masirib ni Amante, ngem iti ania man a pagsinnupiatanda nga agkabsat, agnanayon nga isu ti maabak. Kasla makitkitana ita ti umis-isem a ladawan ti amana kadagidi nalikudanen a kalman; ken ti inana a masmasnaayan gapu ta isuna, ti pagay-ayat daytoy, maat-atiw iti saritaan.
Dina ammo, ngem iti amin a banag, kasla at-atiwen daydi manongna. Nalawag pay laeng iti panunot ni Amante daydi rabii a panagreyna ni Lulu—ket ni manongna, nga adda idin iti maudi a tawenna iti akademia, ti nangonsorte iti balasang.
Iti daydi a rabii, nagpitik, iti naidumduma a pitik, ti pusona.
Ngem nagasgasat daydi manongna. Balbalabalaenna pay laeng ti aramidenna, naammuanna laengen nga awanen ti gundawayna.
Nagsennaay manen.
Naamirisna nga adayon ti nagtayaban ti panunotna. Inasitganna ti inana. Impatayna ti kanawan nga imana iti abaga daytoy. Nabayag itayen ti panagsangsangitna.
“Mama…”
Ad-addan ti panagsaibbek ti inana. Indung-awna pay:
“Anakko, bilinem kad’ ‘toy adim, ala…”
Kasla natitileng ni Amante. Bilinen? Ammonan ti kaipapanan ti dung-aw ti inana. Bilinen ni manongna, a natay gapu iti kinasoldadona, iti isisiasina iti dalan a nalpasen nga inrugi ti manongna.
Nariknana laengen ti nainayad a tapik iti abagana.
Ken ti panagsardeng ti inana iti panagdung-awna.
“Adda ni Lulu, anakko…” kinuna ti amana.
Timmakder ni Amante. Pinasungadanda ni Lulu. Nakaiggem daytoy iti korona.
“Naimbag a malemyo, tata, nana, Amante.”
“Kasta met kenka, anakko.” Ti inana ti simmungbat.
“Pakalaglagipan ni Ray kaniak…” agarup nagtigerger ti timek ni Lulu. Imparabawna ti korona iti sakaanan ti pateon. Tinulongan ni Amante.
“Naimbagka unay, Lulu.”
“Diak ammo no kinaimbag ti pananglagip iti maysa a patpatgen.”
Pinunasan ti inana dagiti luana, kinitem ti amana dagiti bibigna, idinto a namrayanna nga imbolsa ti maysa nga imana.
“Ammok nga adda dagiti dumlaw iti yaayko ditoy,” kinuna ni Lulu. “Ammok…” ket nadlaw ti ibabangag ti timekna. “Ngem ay-ayatek… ay-ayatek…” Impabus-oyna ti bagina nga inturayan ti ladingitna.
Kinitem ni Amante dagiti bibigna.
No kenkuana koma laengen ti pagpaayan dagita a balikas!
“Isunan, anakko,” inyandingay ti inana ken ni Lulu.
“Kaykayat ni Ray a makita a naragsakka,” kinuna met ti amana.
“Ladingitek, tata, nana. Diak nalapdan ti bagik.” Pinunasan ni Lulu dagiti luana. “Innakon.”
Kinita ti amana. Itulnogmo, kinuna dagiti mata daytoy.
Ngem nasken kadi pay laeng nga iparipirip ti amana? “Kuyogenka nga agawid,” kinunana ken ni Lulu.
Saan a naguni ti balasang. Kalpasanna, kinita daytoy ti lakay ken ti baket. Awan ti naibalikasna. Adda dagiti kanito a nabagbagas ti ikikita ngem ti ania man a balikas.
“Kunak no dika umay,” kinuna ni Amante idi sursurotendan ti pasilio a nangbeltak iti kamposanto.
“Kunak met iti bagik a diak umay,” kinuna ni Lulu. “Ngem kellaat lattan ti panagbalbaliw ti panunotko. Kasla nangngegko ti timek ni Ray a mangkidkiddaw iti kaaddak iti yanna ita nga aldaw… kasta gayam ti bileg ti panagayatko kenkuana.”
“Ammom…” Nagsarimadeng ni Amante sa kinitana ni Lulu. “Masansan a maag-agapad daydi manong ti maysa a binatog ti daniw, ti adda pasetna a kastoy:
Naim-imbag nga inka
manglipat saka umisem.
Ngem no manglagipka
nga agsagaba’t saem…”
Nagulimek ni Lulu.
“Pammattapattak a naragragsak ni manong no lipatem ngem ti agsagabaka.”
“Lipatek? Dayta ti saan a mabalin.”
“Apay?”
“Diak ammo. Ngem yar-arasaas ti pusok a maymaysa, ken awan ti makaasping iti daydi Ray.”
Ket siak? Siak! inyikkis ti uneg ni Amante, ngem saan a simngaw.
“Adu dagiti pakaidumdumaanna. Kinagurak ti panagbalinna a soldado. Diak pay nasao kenka, ket uray kenkuana, ammok a dina pay nasao kenka, ta saan laeng a napudno iti bagina, no di pay ket kaniak. Ngem idi agrayo, inkeddengko a sa la aklonek no isardengna ti panagadalna iti akademia. Adda idi iti maikatlo a tukad. Impapilitna ti panagtuloyna—ket diak met naliklikan nga inaklon— “
“Pinagpampannakkelmo ti pnagadalna idiay Baguio, saan kadi? Nangruna iti daydi rabii a panagreynam ket isu ti nangonsorte kenka…”
“Wen.”
“Siak ngarud?”
“Masdaawak no apay a namalbaliwka a kellaat. No apay a nagsardengka iti panagadalmo iti kinainheniero ket simrekka iti akademia.”
“Ti ayatko kenka ti gapuna...”
“Ah?” Kasla nakigtot ni Lulu.
“Diak pay nasao daytoy. Rebbengna a maammuam itan. Kinunam a dikanto agayat iti sabalin, ta dikanto met la makabirok iti kas iti daydi manong. Dimo ammo a naasidegkan iti pusok uray idi sibibiag pay daydi manong. Ti pammatik a no matuladko daydi manong, maawisko ti panagayatmo ti nakaigapuan dagitoy a panagbalbaliwko.”
Makatitileng nga ulimek ti simngat iti nagbaetanda.
“Diak koma sawen dagitoy. Saan a ditoy ti disso, ken saan nga iti daytoy a gundaway, ti pangipudnuak koma. Pakawanennak.”
Kinita ni Lulu. “Kaano kadi ti panagsublim idiay Baguio?”
“’Ton malem no bigat met laeng.”
“Kayatko a lipatenta amin a nagsaritaanta ita. Kas kinunam, saan a ditoy ti disso, saan nga iti daytoy a gundaway. Sarungkarannakto idiay balay…”
“BUMANERBER ti angin a simmabat iti agpangpangaton a trak. Nalamiis, ngem kasla saan a marikna ni Amante. Adda pay laeng ti lagipna iti baba.
Ni Lulu:
Nasayaatka. Awan ti pilawek kenka. Ngem ti ayat, masarakan iti puso, ket iti pusok binirbirokko no adda mabalinmo a pagtalinaedan. Ladingitek nga ibaga nga awan. Diak kuna a saanakto nga agasawan. Ay-ayatek ni Ray, ngem kadagiti masungad nga aldaw, ammok nga addanto dumteng a makapagpitik iti pusok. Kunam: apay a di pay la siak dayta a dumteng? Nagbiddutka ta pinanggepmo a sulnitan ti di masuktan. Ad-adda laeng ti panagayatko ken ni Ray. Ti panagayat, mariknam no adda, ammom no awan. Ladingitek…
Ti inana:
Anakko, nagbalin ti kabsatmo a daksanggasat gapu iti kinasoldadona. Natay kadi koma no di gapu iti pannakirangetda kadagiti managdakdakes? Ket nakiranget kadi koma no saan a gapu iti kinasoldadona? Agpanunotka. Apay a surotem itan dagiti tugotna idinto a kaduaka a nangbabbabalaw kenkuana idi? Apay?
Ti amana:
Ti patay dumteng iti asino man a tao. Birokem man, no dimo pay gasat, saan a dumteng. No kapkapnekan ti riknam ti panagtuloymo, agtuloyka. No riknam ti agsanud, agsanudka. Bay-am a dumteng ti dumteng.
Kinagat ni Amante dagiti bibigna.
Kabayatanna, nagtuloy ti narigat, ngem napinget nga ikakalay-at ti trak iti sang-atan.—O
(Naipablaak iti Bannawag iti Nobiembre 5, 1962 a bilang sa manen iti Nobiembre 1-15, 2022 a bilang.)
