DI unay nalatak ti tugi no maidilig kadagiti dadduma nga agbagas a mula (root crops) a kas iti patatas, kamotig,  ken ubi. Ngem kas kadagiti nadakamat a mula, dakkel met ti akem ti tugi iti panangrisut iti panagkurang iti taraon no umay ti panagbisin. Gagangay a mailingta wenno maituno ti bagas ti tugi sa masaramsam. No saan, mailaok iti buridibod wenno sinigang a karne ti baboy wenno baka.

Kas iti bagas ken mais, nangato met ti imet ti tugi a carbohydrates ken fiber isu a napintas daytoy a pagbalinen a kangrunaan a taraon (staple food). Mabalin nga idulin ti apit iti innem a bulan a di madadael.

Malaksid iti carbohydrates ken fiber, nangato pay ti imet ti tugi a Bitamina C, Bitamina B6, potassium, ken manganese, ngem nababa met ti imetna a saturated fat wenno daytay agbalay a lana. Isu a nasayaat a kanen dagiti addaan iti sakit ti puso ken dagitay agsagsagaba iti sakit ti tulang a managan iti osteoporosis.

Saan a napili ti tugi iti daga a pakaimulaanna ta mabalin latta kadagiti bangkag nga agpannuray laeng iti tudo kas iti bakras dagiti turod, bantay wenno kadagiti di masuksukay a daga. Kadagiti agmulmula iti pagay ken mais, napintas ti tugi a pangsupusop a mula (backup crop) a kas nayon a pamastrekan.

'Ania Pay ti Kayatmo, Saankan a Mapitakan!'

Kadagiti napalpalabas a panawen, awan ti umno a teknolohia iti panagmula iti tugi isu a bassit ti maap-apit dagiti mannalon a bagasna. Segun iti rekord ti Bureau of Agricultural Statistics (BAS), umab-abot laeng iti 2.6 agingga iti 3.3 a tonelada a bagas ti tugi ti maap-apit dagiti mannalon iti sangaektaria a talon.

Iti rekord, ti Kailokuan ti kaaduan ti maap-apit a tugi iti sapasap a pagilian. Kinapudnona, kagudua ti dagup ti maap-apit a tugi iti sapasap a pagilian ti aggapu iti Ilocos Norte. Kaaduan ngamin a mannalon nga adda kadagiti turturod ti probinsia ti mangibilang iti tugi a kangrunaan a mula. Ngem gapu iti kinaawan ti umno a teknolohia iti panagmula iti tugi, bassit laeng ti maap-apitda.

Ngem kuna dagiti agsuksukisok manipud iti Mariano Marcos State University (MMSU) iti Siudad ti Batac a mabalin ti makaapit iti ad-adu ngem 15 a tonelada a bagas ti tugi iti kada ektaria no maikkan daytoy a mula iti umno a pannaripato. Maysa kadagitoy a wagas ti umno a panagganagan ken panangtaming kadagiti maaramat a bin-i.

Iti Ilocos Norte ken dadduma a paset ti Kailokuan, adu a mannalon ti makapagpabagas latta iti mulada a tugi uray awan sarday ti panagmulada iti tugi iti unos ti tallo a tawen nga awan ti igangganaganda. Ngem kuna dagiti eksperto iti MMSU a daytoy a sistema ti panagmula ti mangibus iti adu a sustansia ti daga agingga nga in-inut a bumassit ti maapitda.

Ngarud, maibalakad a nasken a maikkan dagiti mula iti organiko nga abono tapno matun-oyan ti apit ken ti kinasalun-at ti daga uray awan sardayna a tinawen ti panagmula iti tugi.

Panagmula

Kapintasan a pagmulaan iti tugi dagiti nalamiis ken nadam-eg a lugar. Kuna dagiti agsuksukisok iti Department of Agriculture (DA) a saan unay a nagastos ti panagmula iti daytoy ken gaget ken anus laeng ti kasapulan tapno umadu ti apit. Iti panagpili iti imula, pilien dagiti bagas a dumna iti puonna. Dagitoy ti klase ti bagas a nasalun-at ken ad-adu ti maibagasna. Saan a bugbugguan dagiti imula tapno napintas ti panagdakkelda.

Dagiti dadakkel bassit a bagas ti aramiden a bin-i, wenno dagitay agdagsen iti 40 agingga iti 89 a gramo, imbes a dagitay agdagsen laeng iti 20 agingga iti 30 a gramo a gagangay nga us-usaren dagiti mannalon. Kuna dagiti taga-MMSU a nasalsalun-at ti  mula ken daddadakkel ti bagasda no kastoy ti kadadakkel dagiti bin-i ken ad-adu iti 138 a porsiento ti maapit no idilig iti gagangay nga apit.

Pilien a mulaan dagiti bangkag a saan a nabato tapno napintas ti bagas ti mula. Mabalin a mulaan dagiti di maar-aramat a bakras dagiti turod. Nabaknang dagitoy a lugar kadagiti nagrupsa a bambanag ken dagiti organiko nga elemento a kasapulan dagiti mula. Dalusan a nasayaat ti daga a pagmulaan. Mabalin nga araduen tapno mapaksiat dagiti ruot.

Agaramid kadagiti pagmulaan nga aray nga agaaddayo iti 1 agingga iti 1.5 a metro. (Nasken a nalungog bassit ti kanal iti baet dagiti aray tapno adda pagayusan ti sobra a danum no panawen ti tudtudo.) Agmula iti kaaddayo a kagudua a metro iti tunggal pinuon.

Panagabono

Nupay agbiag latta ti tugi uray awan ganaganna, nasaysayaat no adda met laeng pondona nga abono. Ikkan ti sangaektaria a talon iti 30-30-30 a kilo nga NPK (nitrogen-phosphorus-potassium), wenno dua a tonelada nga organiko a ganagan a kas iti compost wenno nagrupsa a takki dagiti ayup kas iti manok, nuang, ken baka.

Al-alisto nga agepekto iti mula ti inorganiko a ganagan isu nga ad-adu ti maapit kadagiti talon a naikkan iti daytoy. Nupay kasta, in-inut nga umadu ti apit manipud kadagiti talon a naikkan iti organiko a ganagan iti panaglabas ti panawen. No agaramat iti abono a para kadagiti bulong (foliar fertilizer), yisprey daytoy kas nayon ti pondo nga abono.

Iti kalgaw (Marso ken Abril), uray mamindua agingga iti mamitlo laeng a sibugan dagiti mula iti uneg ti makalawas. Di met gaikan ti lawlaw dagiti mula tapno awan ti kainnagawda iti sustansia a para kadakuada. Sansanen ti aggaik nangruna no panagtutudo.

Alep-epan met dagiti mula tapno mataginayon ti dam-eg iti puonda. Mabalin a yalep-ep dagiti nagaik a ruruot, garami, ubbak ti saba, ken taep. Dakkel pay ti maitulong ti alep-ep tapno malapdan ti panagtubo dagiti ruot.

Ti dangaw ti maysa kadagiti peste a mangkapkapet iti tugi nangruna no panawen ti tudtudo. Paksiaten daytoy babaen ti panagisprey iti DECIS-R kadagiti bulong ken lanut dagiti mula. Suroten ti wagas a panangtempla iti pestisidio a nailanad iti etiketa ti kemikal.

Mabalinen a kalien ti bagas ti tugi iti maika-10 a bulan kalpasan ti panagmula. Agannad iti panagkali tapno di madungiran dagiti bagas, di la ket ta bumaba ti kalidad dagitoy ken alisto a madadael.

Ikabil iti basket, kuribot—wenno ania man a nalagda a mabalin a pagikabilan—dagiti apit. Ap-apan iti papel, garami, wenno bulong ti saba tapno di madangran no maibiahe kadagiti tiendaan. Laglagipen a bugguan sakbay nga ilako. Dagiti napili a para bin-i, idulin a saan a bugbugguan.—O

(Naipablaak iti Bannawag, Oktubre 16-31, 2024 a bilang.)