MANIPUD ITI EDITOR: Nasurat daytoy a salaysay kas pannakipagrambak ti Bannawag iti maika-39 nga anibersario ti Philippine Rice Research Institute [PhilRice] idi Nobiembre 5, 2024, Martes.)

AGSASABALI ti awagna ngem maymaysa ti kaipapananna – kangrunaan a taraon iti sangalubongan.

No adda iti kataltalonan, nakaberberde nga agsalsala a mangdanggay iti waneswes ti angin, maawagan iti pagay. Inton maani a naikkaten iti garami tapno maibilag ken maisagana a mailako wenno mabayo, maawagan iti irik. No nabayo ken mabalinen a maluto, maawagan iti bagas. No agal-alingasawen a nakasaganan nga isakmol, maawagan iti innapuy. Daytoy ti kangrunaan a kanen ti dandani amin a tattao ditoy lubong.

'Ania Pay ti Kayatmo, Saankan a Mapitakan!'

Ngem apay nga apuyentayo? Agsipud ta saan met nga isakmol a duomen lattan. Lutuen iti apuy. Babaen ti danum ken apuy maluto ti bagas a makan tapno amin a tattao ditoy lubong saanda nga agbisin ket mataginayon ti kaputotan.

Pakasaritaan ti Pagay Idi Ugma

Idi un-unana, maysa laeng a ruot ti pagay nga agtubtubo iti no sadino la ditan a makipagsalsala kadagiti padana a ruot iti aglawlawna a mangkompas ti waneswes ti angin. Kinaay-ayona ti nadungngo nga agek ti tumpuar nga init iti tunggal agsapa agingga a lumneken daytoy iti malem. Napnek iti kastoy a kasasaadna, ’tay awanan panggep para iti masakbayan. Basta nakidanggay lattan iti panagtulid ti panawen - nalasbang ken naberde no panagtutudo ngem naangrag ken maris-daga no kalgaw. Kastoynanto manen kadagiti sumaruno a tawen.

Segun kadagiti sarsarita idi ugma nga inukkon ken pinagtitipon da Obien ken Duldulao iti sinuratda a libro, The PhilRice Story, agsasabali ti pakasaritaan ti pagay iti agduduma a lugar. Ditoy Asia, maysa a diosa ti China ti bimmisita ditoy Daga. Naimatanganna ti panagbisin ken ipapatay ti adu a kalugaranna. Simken ti nalaus nga asina iti saan a pannakabael dagiti Intsik nga agpataud iti umanay nga agserbi kadakuada.

“Masapul a tulongak dagitoy kalugarak amangan no awanen mabati pay kadakuada,” inkarina iti bagina. Nupay naliday, intuloyna ti nagallaallatiw kadagiti mula. Nakakita iti mula a kasla awan kaimudinganna kadagiti padana ta dagiti sumagmamano a bungana nga eppes pay ket natnagda aminen iti daga. Inasitganna daytoy, kinuldingna ket naumbi a nangyarasaas, “Saankan nga agliday ta manipud ita,  marnuoyanka iti bunga tapno adda kanen dagiti kalugarak ket saandanton nga agbisin.”

Inruar ti diosa ti makanawan a susona sa pinespesna tapno matedtedan ti gatasna dagiti eppes a binukel agingga a daran ti rimmuar. Kastoy met ti inaramidna iti makanigid a susona. Dagiti eppes a bukel a nakargaan iti gatas isu ti puraw a bagas ket dagiti naud-udi a dara ti nagaruyot isu dagiti bagas a nalabaga.

Nupay saan a makasungbat di mula, nagrag-o ti pusona iti ragsak ta inikkan ti diosa iti napateg a misionna. “Sika a ruot,” inyarasaas ti diosa, “sapay koma ta umadu ti gipim a marnuoyan iti nabagas a bunga tapno saanen nga agbisin dagiti kalugarak.” Ket pudno a manipud idin daydi kasla awan serbina a ruot nagbalin a pagay a narnuoyan iti bunga. Ti bungana ti nangsalbar ti minilion nga Intsik iti bisin.

Nupay daytoy ket sarsarita idi ugma nga awan pakaibasaranna iti siensia,  immadu ti bunga daydi a ruot ngem saan latta nga immanay ta immadu nga immadu ti populasion daytoy marahigante a pagilian ti China. Adu latta ti natay iti bisin. Kinasapulanna ti maysa a sientista nga Intsik met laeng a nangituloy iti aramid daydi diosa. Daytoy ni Propesor Yuan Longping, mabigbig a nailian a bannuar ti China ta isu ti  nakatakuat ken nangadal iti hybrid rice, ti pudpudno a barayti ti pagay a nakasalbar iti bisin idiay China. Kadagitoyen a tiempo, no makaani ni mannalon iti uppat agingga iti lima a tonelada iti tunggal ektaria manipud kadagiti sigud nga imulmulatayo a pagay a maawagan iti inbred, makaani itan iti agsangapulo ket walo a tonelada iti tunggal ektaria ti naudi a patanor daydi Propesor Longping sakbay a pimmusay.

Dadduma Pay a Sarsarita idi Ugma

Ti ipagaruptayo, puraw laeng ti maris ti bagas ngem adda nalabaga a ngumisit a managan iti ballatinaw, amarilio (nga itan ket golden rice wenno Malusog rice a takuat ti siensia), maris-rosas wenno derosas (nalabaga a bagas a nakiskisan iti apagapaman), ken maris-daga (wenno brown a gapuanan ti saan unay a pannakakiskisna). Iti agdama, amin dagitoy, maawagan iti specialty rice a pakairamanan ti diket a maaramid a kankanen a maidasar no adda napateg a pasken wenno selebrasion.

Naggapu idiay Indonesia ti sarsarita idi ugma maipanggep kadagiti maris ti bagas. Maysa a diosa idiay ti nangted iti billit iti agdudumat’ marisna a bukel ti pagay. Binilinna: “Inka idiay Daga ket itugotmo dagitoy a bukel ta iwarismonto ida.” Pinaglalasin ti billit dagiti bukel segun iti marisda a puraw, nalabaga, nangisit, ken amarilio. Nagbisin ti billit idi adda pay laeng iti tangatang ket kinnanna ti amarilio a bukbukel. Intinnagna dagiti nabati. Nagtubo dagitoy nga isuda ti nagbalin a puraw, nangisit, ken nalabaga a pagay.

Nagpukaw daydi a billit ngem uray no kinnanna daydi amarilio a bukel, adda met pinatanor dagiti sientista ti pagay manipud iti hene ti amarilio a mais a sukatna. Daytoy ‘tay golden rice wenno Malusog rice nga immuna a natakuatan ti sientista a taga-Switzerland ngem intuloy nga inadal dagiti sientista ti International Rice Research Institute (IRRI) a nakabase ditoy Filipinas ken ti PhilRice. Makatulong daytoy a bagas a manglapped iti panagkapsut ti panagkita wenno panagbulsek nangruna no isu ti kanen dagiti ubbing ken masikog.

Idiay India, dakdakkel ngem gemgem ti binukel ti pagay idi un-unana ta umanayen ti maysa a bagas a kanen ti maysa a tao. Saan a kasapulan idi nga aganida ta malaksid iti kinadakkel ti tunggal binukel, agtinnagda lattan no matangkenanda sa agtulidda nga agturong iti kabalbalayan sa sumrekda kadagiti sarusar. Iti kaaduda, saan pay ketdin a malaon dagiti sarusar dagiti agsangpet nga irik. Iti maysa nga aldaw, gapu iti pungtot ti maysa a baket iti saan a panagsardeng ti panagsangpet dagiti irik nangruna ta saan pay a nalpas ti patpatakderen ti pamiliana a sarusar, nangala iti dakkel a kayo ket pinang-orna ti maysa nga agtultulid nga irik iti sanguananna. “Annayko!” inyikkis daytoy ket naburak iti adu a babassit a tinukel. Manipud idin,  awanen dagiti agtulid nga irik nga agturong kadagiti kabalbalayan ta nagbalinen a babassit a binukel ti pagay ken saandan nga agregreg no di ket anien ida a saggaysa a kas iti pagay itan,

Idiay Japan, paset ti pammati wenno relihionda ti pagay. Addaanda iti dios ti pagay nga awaganda iti Inari nga isut’ mangsaluad iti pagayda ken mangted iti kinasaliwanwan ti biagda. Addaanda iti 40,000 a santuario wenno pagkararaganda ken ni Inari. Naadaw daytoy a balikas iti ine a ti kaipapananna ket bunubon nga iti pammati dagiti Hapon ket isu ti inare wenno naglaon iti bagas (rice carrier).

Ti pay maysa nga istoria idiay Japan ket maipanggep iti maysa a lalaki a managan iti Irogu nga agsansanay nga agpana.  Agaramat iti nakilnet a kankanen a naaramid iti diket a kas target wenno puntaanna. Iti naminsan a panagsanayna, nagbalin a puraw a kalapati ti napuntaanna a rice cake ket timmayab daytoy. Sinurot ni Irogu. Nagdisso iti tuktok ti Bantay Inaro. Idiay, naimatangan ni Irogu dagiti mula a pagay. Daytoy ti nangrugian ti panagtamed dagiti Hapon ken ni Inare nga espiritu.

Malaksid a pagtamdan dagiti Hapon ti pagay, dakkel ti respetoda iti daytoy a mula. Dagiti nangato nga akem ken importante a lugar, adda latta pakainaiganna iti pagay. Kas pagarigan, ti Honda a nalatak a nagan ti lugan ket kangrunaan a talon ti kaipapananna; Fukuda, pinagayan; Toyota, nalabon a pagapitan iti pagay; ken, Narita, pagbalinen a pinagayan. Tunggal komunidad, addaan iti lugar a pagdaydayawan iti dios ti pagay.

Sabali met ti sarsarita idi ugma ditoy pagiliantayo. Adda agassawa, masikog ti babai, nga agsapsapul iti pangipatakderanda iti abongda a permanente tapno saandan nga agallaalla. Nakadanonda iti lugar a nagkaadu dagiti mula, kakaykaywan ken addaan waig nga agay-ayus ti nalit-aw a danum ken adu ti agay-ayam a lames. Ngem iti saan a nagbayag, naibusda dagiti mabalinda a kanen isu a nagallaallatiwda latta. Nakadanonda iti lugar a yan ti adu a ruot nga agbungbunga ngem saanda met ammo a  makan ti bunga daytoy. Maysa a lakay ti nangisuro kadakuada nga anienda dagiti bunga, baywenda dagitoy agingga a maikkat ti ukisda sa lutuenda. Naimasanda iti linutoda ket anian a ragsakda ta adu dagiti mula nga uray la agsaringgayad dagiti ungkayda iti kaadu ti bungada. Immadu ti napan nakipagnaed kadakuada agingga a nagbalin a maysa a komunidad ti lugar. Pinanagananda ti mula iti pagay. Saanda a nagsarday a nagyamyaman iti Mannakabalin ta saandan a nagbisin.

Dagiti agnaed iti kabambantayan iti Amianan a Luzon addaanda iti bukod a dios ti pagay nga awaganda iti Bulul a mangipakita iti nalaus a panagyamanda iti naisangsangayan a gasatda. No adda dagiti pasken ken ragragsak, nagbalinen ti innapuy ken kankanen a maaramid ti diket a sentro ti panagyamanda. Umuna unay nga aramid no adda pasken isu ti “offering with prayers” a maawagan iti atang. Manipud pannakayanak agingga iti ipapatay, maaramat ti bagas, naaramid man a kankanen wenno di man naluto, a kas daton. Agsasabali met ti kaipapananda.

Ti Kinapateg ti Bagas

Segun iti Ricepedia, ti bagas ti kapapatgan ken kangrunaan a paggapuan ti agserbi a kanen ti kagudua kadagiti tattao  iti sangalubongan iti kabayaganen a panawen. Kadagiti amin nga ipapauneg ti tao (calories), agduapulo a porsiento ti aggapu iti bagas.

Agbiag ti pagay iti sadino man a lugar, dagiti malaylayus wenno kadandanuman, kabambantayan, ken uray pay kadagiti desierto. Adda nasursurok ngem 130,000 a barayti wenno accessions kas awagna iti siensia). Nakadulin dagitoy iti Rice Gene Bank iti IRRI ken PhilRice tapno adda pangalaan dagiti rice breeders iti hene no agpatanorda iti baro a barayti. Babaen dagiti ebidensia a nakali dagiti sientista, immuna a nadomestiko wenno napatanor a saan a kigaw a mula ti pagay idiay Yangtze River Valley ti China. Aggapu ti pagay manipud iti Oryza sativa (naganna iti siensia) nga addaan iti dua a klase, Japonica ken Indica. Maimulmula ti Japonica kadagiti nalamiis a pagilian a kas iti Japan ken China; ti Indica kadagiti nabara a pagilian a kas Filipinas ken India.

Kaaduanna a mula ti saan nga agbiag iti nabasa wenno namaga unay a lugar ngem ti pagay kabalinanna dagitoy dua a klase ti aglawlaw, matutudo man wenno namaga. Maisagana met ti irik iti agsasabali a pakaaramatanna. Maibilag, makiskis, maproseso, maempake, wenno maidulin agingga a kasapulan. Malaksid a makan, adu pay ti pakaaramatan dagiti paset ti pagay a kas iti garami, taep, ken tuyo.

Segun iti Rice Almanac, panagmula iti pagay ti kadakkelan a pakaaramatan dagiti kataltalonan a pagpatanoran iti makan. Dandani (90%) amin a bagas ket aggapu ditoy Asia. ‘Tay nabayon (bagas) a mailako iti nadumaduma a paset ti lubong ket agdagup iti nasursurok ngem 502.9 a milion a tonelada itay napalabas a lima a tawen, segun iti Food and Agriculture Organization (FAO), sanga ti United Nations nga akinsakup iti maipanggep iti makan iti sangalubongan.  Ngem kaaduanna ketdi ti mabati iti pagilian a nagpatanor tapno adda taraon dagiti lumugar.

Parabur ti Mannakabalin ti pagay. Agyamantayo ta daytoy a sagut ket kaipapananna ti biag. –O

(Bannawag, Disiembre 1-15, 2024 a bilang.)