(Maikatlo a Pammadayaw iti Salip iti Sarita ti Bannawag iti 1963. Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Disiembre 30, 1963 a bilang sa naipablaak manen iti Disiembre 12, 2016 a bilang.)
IDI nagsubli ti puotna, addan a sipapasag iti tinabla a datar iti maysa a suli ti nakaipupokanna a siled ti Nippon Kempei Tai. Nariknana ti ut-ot dagiti agnannana a napusian a gugotna ken dagiti limteg a sugatna a dimket iti naray-aray-ab ken nakamurmureng a bado ken pantalonna. Kasla napipikel dagiti sakana nga awanan iti sapatos. Immanges-anges. Nagsennaay. Kalpasanna, namigerger dagiti ramayna a nangapiras iti naibaled a dara iti suli dagiti nagkabbibaw a bibigna. Pagammuan la ta natimudna ti natinggaw nga ikkis manipud iti akimbaba a kadsaaran. Dagiti makaipas a saning-i dagiti mabisin ken mawaw a naipupok iti sabali a siled, ken sangit ti maysa a babai iti sabali pay a pagpupokan.
Ni Kabo Timot ken Dagiti Agkallaysa
Manipud iti ruar, nangngegna ti panagsursuro ti maysa a Pilipino iti Nipponggo. Nalasinna ti akintimek. Ngem kayatna a penneken. Inkarigatanna ti bimmangon. Naisulek kadagiti matana ti kasla kikit nga abut ti diding iti sangona. Simmirip.
Adda dakkel a dram a sisasaang a saan unay a nadarang ti sungrodna iti sirok ti sangapuon a narra. Isu ti pagsusublatan a pagdigosan dagiti silalamolamo a Hapones. Adda dagiti sibabaag ken naputipotan dagiti uloda iti tualia. Agsisinnublat dagitoy a mangtartarget iti pagilasinan nga inkabilda iti puon ti narra. Pagammuan la ta pinayapayan ti maysa a Hapones ni Cleto a madama nga agsursuro iti Nipponggo iti interprete, ni Teremoto. Immasideg daytoy ket inawatna ti naidiaya a punial. Immadayo iti sumagmamano nga agpa sa sinirigna ti narra. Bimmanesbes ti punial a naipalok iti naituding a pagdissuanna. Sinipatan dagiti Hapones ti kinalaing ni Cleto.
Linigsayna ti ikikitana iti regkang. Inan-anatna nga insapideng ti bagina iti diding. Miningmingminganna ti aglawlaw ti uneg ti siled. Awan ti tugaw wenno ania man. Inap-apirasna ti buokna a pinagkakamet ti nagmagan a dara.
Tallo a lawasna a naipupok. Nagistayan binigat wenno minalem nga idardaridag ni Kapitan Chusiro Nakano ti panangipalgakna iti yan dagiti gerilia. Maysa ngamin nga opisial ken nangngag-agas kadagiti nagsakit wenno nasugatan a gerilia ti 121st Infantry Regiment ti USAFIP, NL.
Iti maysa a tao, awan sabali a rikna nga umapay kenkuana no saan a ti panangikanawana iti bagina iti peggad. Simmiplag daytoy a rikna iti barukongna idi damo nga agdisso iti rusok, rupa ken pangana dagiti nadagsen a kugtar wenno sulong. Ngem nalagipna dagiti rigatna idiay Bataan. Idiay Capas. Naparparigat ken napapatay da tatang ken nanangna iti ima dagiti singkit. Narames ti kabsatna a balasang ken ti kaayan-ayatna sa binayonetada ida. Nasamsam ti dakkel a balayda a tisa, nga itan, nagbalin a nakaipupokanna met laeng!
Nawadwad ti sanikua ni tatangna a natawidna iti daydi lelongna a naggobgobernadorsilio.
Daydi kinaubingna: pannakiar-arnisna kadagiti kapatadanna, ti pananggustona nga agdengdengngeg iti kabibiag da Dr. Jose Rizal ken Santa Juana de Arca a saritaen da tatang ken nanangna kasakbayan ti pannaturogna, panangisana iti wagayway a kaabay ti bandera ti Amerika iti tunggal bigat ti Lunes idi adda iti primaria, ken ti panangrakemna kadagiti napili a bisil iti sungkuan sa impuruakna iti nagamgamay a semento, darat ken bato. Naipisok daytoy a semento iti paar-aramid ni tatangna a maysa nga adigi a semento ti balayda a tisa. Kayat ngamin ni tatangna a manayonan ti tibker ti daanen a balayda. Naungtan gapu ta pasalsali kadagiti agtrabaho ken pinagkurangna ti bisil ti sungkaanda. Ngem insungbatna idi nga umis-isem: Saanda a mapukaw dagiti bisil. Agnanayon a sikakapet iti adigi. Nasdaaaw ti amana iti kasdi a natukodna a sungbat.
Nakitana ti pannakaipisga ti natadem a sinamar ti init iti nabuttawan a kulintipay iti nalansaan a siririkep a binulong ti tawa. Naibagsol dayta a sinamar iti tabla a datar a nakaigaleman dagiti nagmagmagen a naiparsiaparsiak a darana.
Malenen. Wen, malemen.
Arakupenna ni patay tapno saan a maibutaktak ti palimedna. Kadanagna no iti nalabes a panagtuokna, maipug-awna ti palimed maipanggep kadagiti gerilia. Ngem umaw-aweng kadagiti lapayagna ti karit nga imbatad ni Kapitan Churiso Nakano babaen ti panangyulog ni Teremoto nga interprete: “Awan ti matay a maparparigat nga agpudno! Uray saan a mangan ‘ti tarro a buran ti barud. Saan a matay! Dumtengto a panangiratakmo ti karkarubam a parimed!”
Namin-adun a naiserrek iti siled ti pagdusaan. Naibitin sa minaloda dagiti gurongna; nagbales iti rupana ti nalandokan: naidumegdumeg iti diding; nasaluksokan iti aspili dagiti kukona; nadeppelan ti barukongna iti sigarilio; nalabusan sa sinaplitda nga uray la a bimbimtak ti kudilna; pinainumda iti sangalata a danum ket bimsog ti tianna a linag-oyan ti Hapones ket nagruar iti ngiwat, agong ken lapayagna ti danum ken dara; ti kasla gemgem a pinekkel nga innapuy nga irasionda kenkuana iti tunggal bigat, aldaw ken rabii…
Napigsa dagiti danapeg nga agturong iti yanna. Nagsardeng dagitoy iti ridaw. Ammona a nagsaludo ti agbambantay a soldado iti agturayna. Kalpasanna, adda nanalteek. Nailukat ti ridaw.
Ni Teniente Kosimura! Ni Teremoto! Ni Cleto! Dua a soldado nga imingan!
Siniplag dagiti dua a berdugo. Binittatayda sa inulod-ulodda nga inruar.
Nagtung-etung-ed ni Kapitan Churiso Nakano. Nailansa ti makaariweng nga ikikitana iti parsua a sipaparintumeng.
“Sadino ti yan dagiti gerilia?
“Diak ammo!”
“A… dimo ammo? Sika, sika ti panguroda!” imper-ak ni Teremoto ket kasla singin a beggang iti kasipngetan dagiti matana.
“Awan ti ammok. Diak ammo.”
“Bakeru!” Ngimmernger ni Kapitan Chusiro Nakano a kasla aso a naagawan iti tulang. “…Geriria? Where? You know but no ter!” Nagsabat dagiti naraber a kidayna.
“Awan! Awan ti ammok! Uray agan-anokayo. Awan! Diak ammo!”
“Sodeska? Kasta? You ter ray!” Nagmusiig ti kapitan. Immasideg ni Teniente Kosimura. Binannikesan daytoy.
“You not know?”
“Awan ti ammok!”
“Wans more! You not ter?”
“Kunak ngaruden! Diak ammo!”
Kinugtaran ni Kosimura ti rusokna. Kasla nanabtuog a natebba a saba. Naawanan iti puot gapu iti pannakaitupa ti ulona iti semento a datar. Kalpasan ti sumagmamano a darikmat, nagsubli ti naan-anay a puotna.
“Dimo ammo? Oy, dimo ammo?” dimmuklos ni Teremoto. “Sumungbatka? Bakeru!”
“Diak ammo!”
“Natangken ti sangim!”
“Patayendak latta!”
Immapiring ni Cleto ken ni Teremoto. Adda imbagana a nakaragsakan ti inteprete. Simmublat ni Teremoto a nangarasaas iti kapitan. Nagrimat dagiti kusipet a mata ti kapitan.
Kiniddayan ni Kapitan Churiso Nakano dagiti dua a berdugo. Naggiddan dagitoy a nangaklili kenkuana. Naiturong iti kosina.
Dandanin umammimi ti iking ti init iti ngarab ti baybay. Nakalablabaga ti aglawlaw ti pumakadan nga init.
Madama a parpatien dagiti kosinero a Hapones ti karnero a sinamsamda. Kasta unay ti emmak ti ayup. Ngem nagtitinnulongan dagiti kosinero a tinengngel ket maysa kadakuana ti nangidalukdok iti natadem a kutsilio iti tengnged ti karnero. Nagpusitsit ti dara. Nagin-inut a kimmapsut ti panagkulipagpag ti karnero.
Linasatda ti kosina ket nagturongda iti asotea. Inyasidegda iti dakkel a ngiwat ti bubon.
Naimutektekanna dagiti nagangon a pinuon ti rosas a naitaratar iti asotea. Nalagipna ti pannakaalat-at ken pannakaibadbaddek ti sangapuon a sukkot a sampagita ken secreto de amor a kimmalatkat iti sango ti balayda, kasta met ti pannakapukan ti morning glory a nangpayong iti pergola iti hardin.
“Cleto san, sika ti makisao kenkuana!”
“Hai! Hai!” insungbat ni Cleto a dinanggayan ti panangaprosna iti lampong a buokna a kimmelkel iti teltelna. Immadalem ti karenken iti mugingna. Kinudkodna ti piglat a naibaled iti pispisna.
Miningmingminganna ni Cleto. Wen, Cleto, imbilangka a kabsat! Pinagadal ken pinadpadakkeldaka dagiti nagannak kaniak. Ngem apay nga imbagam a siak ti pangulo dagiti gerilia? Apay, Cleto?
“Agpudnokan.”
Inwarasna manen ti panagkitana iti aglawlaw ti balay a tisa a nakayanakanna. Nasangsang dagiti dadduma a diding ti kosina. Pinagsungrod dagiti Hapones. Kasta man met laengen ti inaramidda kadagiti kadaanan a muebles. Rinangrangkayda dagiti maikarro a bulto dagiti santo a mailiblibut tunggal Semana Santa.
Naimutektekanna ti maysa nga atiddog nga adigi a nakaisaadan ti balay dagiti kalapati nga ay-ayam ni tatangna idi. Awanen dagidi a kalapati! Nalabit a sinda dagiti Hapones, wenno pimmanawdan! Ngem pagammmuan la ta natimudna ti sawsaway nga uni ti napudaw a kalapati a nagdisso iti maysa a ridaw ti nasiledsiled nga aponda. Namindua, namitlo nga impisgana ti naliday a panangayabna iti birbirokenna nga asawa.
Awan ti simmungbat.
Pinidut ni Cleto ti maysa a ladrilio a nalekkab iti asotea. Pinetpetanna a nalaing ti ladrilio nga imbansagna iti kalapati. Ngem kas insiwet ti kalapati a timmakias. “Cleto!” naipigsana ti timekna, kalpasanna, intanamitimna: Awan asim!
“Ania? Ania, agpudnokan?”
Inukkonna ti turedna a nagsao: “Nasam-it ni patay, Cleto, ngem ti panangtallikud iti ili a…”
Saanna a natuloy ti kayatna a palawagen. Imsiag ni Teremoto: “Iraremyo iti bubon!”
Napungo dagiti agsalsalungayngay a takiagna iti likudanna.
Napungo dagiti sakana. Impauyaoyda iti bubon, ket nakimbaba ti ulona. Nagsaludsodanda. Nagsaludsodanda manen. Ngem kinaemna dagiti bibigna.
Diosko, kaasiannak!
Nairarem agingga iti barukongna. Kasla rinibu a makaipas a ngipen a manggisaygisay iti lasagna ti lamiis ti danum. Naggulagol. Dinagdagusda nga inaon.
Kasta unay ti panagtulakakna. Nagaruyot ti dara iti ngiwat, agong ken lapayagna. Pinunggos ni Kapitan Chusiro Nakano ti daradara a buokna. “Hirippin no gor! Monkey! Bakeru! You no ter! Baka desu ne!”
Nagkakamakam ti angesna. Kimmaro ti panagtulakakna. Agngatongato a sipapardas ti lilidduokanna. Ngem nabaelanna pay laeng ti nagwingiwing.
Nagikkis manen ni Kapitan Chusiro Nakano a dinanggayan ti panangiwagisna kadagiti ramayna: mairarem! Mairarem tapno agpudno! Saannan a nasarkedan ti kinasaem dagiti nagukap a sugatna. Iti biangna, kasla maymaysan a sugat ti nagbalinan ti nakulisan a bagina. Kasla sangabubon a suka ti danum a nakaiburayrayan ti sinako nga asin ti pinagriknana. Inarado ti ut-ot ti bagina. Nagbarekbek ti danum ket nailimog ti darana. Nagkuripaspas a kas manok a kangurngurungor.
Isu met nga agtabon ti init iti baybay a kasla naslep iti dara.
Nagtignay a dagus da Teremoto ken Cleto a nangyaon manen kenkuana. Agpudnon! Naparmekdan!
Ngem nariknana a kasla adda nadagsen a banag a nagkalumbitin kadagiti limmungboy a kalub dagiti matana. Simmippayot ti naimas a libay kenkuana. Libay a kasla alipugpog a mangitaytayaben kenkuana iti yuyeng nga awan patinggana.—O
