“PANGNGAASIM ta tulongannak, kompadre,” imbanang-es ni Nana Insiang.
Agsapa, nasalemsem pay laeng dayta a bigat ti Disiembre, idi simmarungkar ni Nana Insiang iti balay da Kabo Timot. Agpalpalpa idi ti polis iti duag ta kalkalpasna a namigat.
“Buribod a basi!” Nagkarenken ti muging ni Kabo Timot. “Pammatangko, napukawanka.”
ABABA A SARITA: Ti Paskua ni Ela
“Saan nga alahas, kompadre.” Umalumiim ti balo. “Saan nga alikamen.”
“Ammok a saan, komadre.” Nagtung-ed ni Kabo Timot. “No alikamen ti napukawmo, idiay koma opisina ti immayam. Saan koma a siak ti nangipulongam.”
“Pudno, kompadre,” inyanamong ni Nana Insiang. “Umayak ngarud pabagbagaan no ania ti nasayaat nga aramidek tapno maammuak no ania ti saan nga isasangpet ni… ni…”
Saan a natuloy ti balo ti sawenna ta simrek iti duag ni Baket Cadia, ti di mapda nga idaydayaw ni Kabo Timot nga asawana a nalaing nga agabraw iti marunggay a nasagpawan iti kuros ken sabong ti paria.
“Komusta ni Perto, komadre?” insungad ni Baket Cadia iti timek nga umasping iti gurruod, kas panangidilig met laeng ti asawana. “Simmangpet met laengen?”
“E… ehem,” nagin-uuyek ni Kabo Timot. “Daytan sa ngarud ti kalikaguman a maammuan ni komadrem…”
“Apay? Ania ti napasamak?” Nagmulagat ni Baket Cadia. “Nasurok metten a sangapulo nga aldaw ti napalabas manipud idi kiniddawyo ti pannakaaramid ti lisensia ti panagkallaysa, saan, aya?”
“Wen, komadre,” agarup arasaas a sungbat ti balo.
“Timot, di met mabalin, aya, nga agassawada no napalabas ti naituding a sangapulo nga aldaw?”
“Kasta ti sasawen ti Artikulo 63 ti Baro a Kodigo Sibil ti Filipinas, baket,” insungbat ni Kabo Timot.
“Awan man metten ti talaanyo nga agasawa, komadre!”
“Sirib ti paltat!” Nagmusiig ni Kabo Timot. “Kasano ti panagassawada no awan met ti maysa kadakuada?”
“Wen nga agpayso… Apay ngamin a saan nga agpakita ni kayong a Perto?” saan a nateppelan ni Baket Cadia ti saona.
Nagdumog ni Nana Insiang. Impapan ni Kabo Timot a nasair ti balo.
“Ne, agsaritakayo man a dua ta pakanek bassit dagitay tarakenmi,” kinuna ni Baket Cadia. Nagbalaw iti nalpasnan a naisawang.
“Ti pakasdaawak, adda met telegramana kaniak, kompadre,” impalgak ni Nana Insiang. “Idi Lunes koma pay laeng ti isasangpetna. Sabado itan… Amangan no adda napagtengna a dakes… Numona ta adda damag a nasaed kano ti maysa a trak idi rabii ‘di Domingo ket adu ti natay ken nadunor…”
“Nabasak dayta iti pagiwarnak,” insarurong ni Kabo Timot, “ket saan pay nga ammo no ania ti napagteng ti sumagmamano a naglugan ta saanda pay a nasarakan. Ngem saanka nga agdanag, komadre…”
“Isu ngarud ti immayak, kompadre,” kinuna ni Nana Insiang, “ta tulongannak koma a dumamag no addan dimteng a damag ta kas ammomon, kompadre, a kas napuoran nga uklap ti unas ti panagramaram ti pammarpardaya ditoy ilitayo. Adu dagiti natadem a dila.”
“Adda idiay Manila ‘tay anakmo—ni Azucena—saan kadi? Magisursuro idiay, ania? Di kadi mabalin a pagimtuodam?”
Nagwingiwing ni Nana Insiang. “Ammom metten, kompadre, a saan a rumbeng nga isu ti pagdamagak iti maipanggep ken ni Perto.”
“Postiso a ngipen! Pudno ‘ta saom.” Kinudkod ni Kabo Timot ti ulona. “Ania ti nasayaat nga aramiden ngata?”
“Kompadre, di met maymaysa, aya, ti opisina a pagtrabahuan ’tay anakmo—ni Ruben— ken ni Perto?”
“Shameful living! Pudno ‘ta saom.” Nagtung-ed ni Kabo Timot. “Agtelegramaak ken ni Ruben ta damagek no sumsumrek ni kasinsin a Perto. Ania ti kunam?”
“Kompadre, no telegrama, adu a tattao ti makadamag. Di ngata nasaysayaat no agsuratka laengen? Uray ta mabiit met ti air mail ken special delivery.”
“Eso es! Mabalin. Iti uneg ti tallo nga aldaw, maammuam ti kalikagumam a damag. Malagipko, mabalin pay nga agdamag ni Ruben ken ni Erning— ti bugbugtong nga anak ni kasinsin a Perto—nga agtrabaho met idiay Manila. Agkasiled dagiti agkapidua iti balay a pakidagusanda…. Ngem— ahem— sabali laeng ti malagipko. Di ngata ipawil ni Erning ti panagasawa manen ni Kasinsin Perto… kalpasan ti agarup sangapulo ket lima a tawen a kinabalo ti tatangna?”
“Diak la ammo, kompadre…” Nagsarimadeng ni Nana Insiang. “Adda met kabukbukodan a panunot ni Perto…”
“Simple loving! Pudno ‘ta kunam.” Immisem ni Kabo Timot. “Ket ni Azucena nga anakmo, ammona metten ti umadani a pannakikallaysam?”
“Wen, kompadre. Insuratko kenkuana.”
“Saan ngata a makibiang iti daytoy a panagragsakmo?”
“Awan pay suratna kaniak, kompadre. Ngem natulnog nga anak ni Azucena.”
“Sa maysa, saan met a dakes ti panggepmo a panagasawa, ania?” Nagkidday ni Kabo Timot.
“Kompadre! Dakes, aya, no— no matungpal ti… ti…”
“Ti awag ti puso?”
“Ti keddeng ni gasat.” Nagmurareg ni Nana Insiang. “Pangngaasim ngarud, kompadre, ta suratam ni Erning.”
“Areglado, komadre,” impanamnama ni Kabo Timot.
Nagwingiwing ni Kabo Timot idi nagpakada ti balo ket simmaranta ti pagnana a nagawid.
“Cheerful leaving!” inyebkas ni Kabo Timot. “Pudno a masirib ti babai… Siasino ti nangidalan iti pamuspusan no saan a ni Komadre Insiang met laeng?”
Linayatan ni Baket Cadia ti asawana, ngem naglisi ti lakay.
“Simple lying! Agkakanunongkayo a babbai!” Nagkatawa ni Kabo Timot. “Ngem adda man saludsodek kenka, baket. Diak man nadlaw wenno naalimadamad ti panagkalikagum ni Kasinsin Perto iti ima ni Komadre Insiang?”
“Saludsod ti agsusugel! Ne, natuladko payen ti naipakadawyan a panagsasaom,” kinuna ni Baket Cadia. “Itay napan a Mayo, immay nakipiesta ni Kayong Perto ditoy San Miguel, saan kadi? Malagipmo nga adda naipabuya a pandanggo dagiti nataengan ket nagkaasmang da Komadre Insiang ken Kayong Perto…”
“Saanda met ketdi a nataengan unay,” ti paliiw ni Kabo Timot. “No diak mariro, agtawen laeng iti uppat a pulo ket dua ni Komadre Insiang, ken in-inauna laeng iti pito a tawen ni kasinsin a Perto.”
“Wen,” nagtung-ed ni Baket Cadia. “Ti la ‘yanna a pagdaksan, amangan no saan nga agkatunosan dagiti annakda nga agpadpada a bugbugtong.”
“Simple giving! Saan a parikut dayta,” kinuna ni Kabo Timot. “Saan met a nasken nga agkakabbalayda amin. Ngem tungpalek ketdi ti bilin ni Komadre Insiang ta saanen a kiddaw ti panagawatko iti kalikagumanna nga aramidek.
“Diak maawatan ngamin no apay a saan nga agpakita ni Kayong Perto.” Nagamanga ni Baket Cadia. “Ania ti namnamaem a talaanna? Amangan no agsanud ti anak ti salbag!”
“Simple believing! Pudno a managipapankayo a babbai!” indayamudom ni Kabo Timot, ket napan nagsurat iti siled.
ITI maikapat nga aldaw kalpasan ti ipapan ni Nana Insiang idiay balay da Kabo Timot, simmangpet ni Ruben. Naglugan ni Ruben iti bukodna nga auto. Nasdaaw ni Baket Cadia idi makitana a silulugan iti auto da kayongna a Perto, ni Erning, ken ni Azucena.
“Addakamin, abalayan! Naimbag a malemyo!” insungad ni Ruben. “Tatang, Nanang, immayko intulnog ni uliteg a Perto. Adda met da Erning ken Azucena. Tatang, umayka kumuyog kadakami a mapan idiay balayda Nana Insiang!”
“Manteka a bimmalay! Immubing met nga agpayso ti langam, kasinsin!” inyebkas ni Kabo Timot idi makaluganen.
Saan a dagus a nakasungbat ni Tata Perto.
“Naimbag a malemyo, uliteg,” inkablaaw ni Erning ken ni Kabo Timot.
“Naimbag a malemyo, kabo,” insaruno met ni Azucena.
“Managatap a nasilnag a bulan! Addakayo a dua gayam. Nasayaat ta umayyo met laeng imatangan ti panagkallaysa dagiti dadakkelyo.”
Ni Kabo Timot ti dadaulo dagiti uppat nga immuli iti balay da Nana Insiang. Nupay bumalay ni Azucena, kas man ganggannaet ti tignayna.
“Addakamin, abalayan!” insungad ni Kabo Timot. “Iruaryo ‘tay basi ti balasang ta agraragsaktayo!”
Iti paliiw ni Kabo Timot, makain-innarakupen da Tata Perto ken Nana Insiang.
“No kasta, saantayo met laengen a maamak iti intelegramam nga El Tor?” sinaludsod ni Tata Perto ken ni Nana Insiang.
“Ania nga El Tor ti sasawem?” Nasdaaw ni Nana Insiang. Pinerrengna ni Tata Perto.
Iti paliiw ni Kabo Timot, kas man impapan ni Nana Insiang nga adda sumiplot a dakes a panunot ni Tata Perto.
“Ania nga ania?” kinuna met ni Tata Perto. Nataranta ken marurod. “Dimo malagipen, aya, ti telegramam a nangipaganetgetam a saanak pay laeng nga agaw-awid ditoy San Miguel iti naikeddeng nga aldaw a kasarta—idi Lunes a naminsan koma—ta dinalapus ti sakit nga El Tor ‘toy ilitayo?”
“El Tor? Ania nga El Tor ti sasawem?” Nagmulagat ket nagsanud ni Nana Insiang. “Apay, masakitka iti El Tor?”
“Lolo ken lola ni kupido! Perto ken Insiang, saankayo nga agkinnaawatan.” Timmaliaw ni Kabo Timot nga agay-ayek-eken.
Sinangoda ti kabo. Nadlaw ni Kabo Timot kadagiti nasileng a matada a simmiplot kadakuada ti maysa nga atap.
“Kompadre! Ania ti namkuatam a nagtelegrama?” sinaludod ni Nana Insiang.
“Kasinsin Timot! Ania ti kayatmo a sawen iti telegrama?” sinaludsod met ni Tata Perto.
“Lussok a langit! Apay a siak ti pagdamaganyo? Apay a saan a dagiti annakyo a mangbuybuya iti panagkomediayo?”
“Azucena!” sinarang ni Nana Insiang ti anakna. “Sika ti akinsirib iti telegrama?”
“Erning! Sika ti nagpatelegrama?” nagmurareg ni Tata Perto.
Dinagus da Azucena ken Erning ti napan kadagiti nagabay a nagannak kadakuada, sa nagparintumengda ket kinunada a naggiddan ken sipapakumbaba:
“Tatang, Nanang, pakawanendakami koma!”
Umis-isem ni Kabo Timot a nangbuya iti panagsiddaaw da Tata Perto ken Nana Insiang. Nasaysayaat ngem sine daytoy, nakunana iti nakemna.
“Apay, ania ti nakabasolanyo?” ti amangaw a saludsod ni Nana Insiang.
Saan a dagus a nakasungbat da Azucena ken Erning.
“Apay, apay?” ti nabalinan laeng nga insawang ni Tata Perto.
“Nagkallaysakamin, tatang ken nanang,” impalgak ni Erning, ket sinarurongan met ni Azucena.
Timmakder dagiti agassawa. Saan a nakatimek dagiti dadakkelda.
”Adan ken Eva! Pudno a nasilnag ti mata dagiti agayan-ayat.” Nagrungiit ni Kabo Timot. Idi madlaw ti polis a saan pay laeng nga agtimek da Tata Perto ken Nana Insiang, inyebkasna:
“Napamelmelan nga umel! Awan lattan ti sawenyo kadagiti annakyo? Kasla naipatakderkayo a bulto!”
“Pakawanendakayo, annakko,” ti nakapsut a sao ni Nana Insiang. Simmurot met ni Tata Perto.
“Kasta ti kunak!” immisem ni Kabo Timot.
“Pinagsiddaawdakami…” inrugi ni Nana Insiang.
“Ti panaginnayat dagiti annakyo?” intuloy ni Kabo Timot. “ Pudno a palimed. Ngem daytoy met a palimed ti nagistayan nakaigapuan ti saan a panagkallaysa dagiti annakyo.”
“Diak maawatan, kompadre,” imballaet ni Nana Insiang.
“Al-alia ni Sherlock Holmes! Kastoy ti naaramid, komadre,” inrugi ni Kabo Timot. “Ngem sakbay nga agpalawagak, dawatek met laeng ti palubos dagiti agassawa nga ipalgakko ti dadduma a paset ti palimedda tapno maawatanyo ti pudno a naaramid.”
“Sipapaluboskami, uliteg,” kinuna ni Erning.
“Idi impadamag ni Azucena ken ni Erning nga agngayangaykayo nga agkallaysa, ket nalpasyon nga inaramid dagiti nasken a sinurat a panagkiddaw iti lisensia, nagdanag ni Erning. Nakiuman ken ni Ruben, ket nagsurat met ‘toy anakko kaniak, nga ipamuspusak ti panangtulongko kada Erning ken Azucena iti parikutda…”
“Ania a parikut?” sinaludsod ni Nana Insiang.
“Jose Maria Manresa! Diyo ngamin ammo a no agassawakayo, maiparit metten ti panagassawa dagiti annakyo agingga iti sibibiagkayo. Ngarud, no immunakayo a nagkallaysa, awanen ti namnama da Erning ken Azucena nga agassawa. Ngem napanunotko ti maysa a pamuspusan— masapul a maitantan ti panagkallaysayo…”
“Isu a nagtelegramaka kaniak a dinalapus ti El Tor ti ili a San Miguel ngem ni met Insiang ti nainaganan a nagtelegrama?” imballaet ni Tata Perto.
“Es Verdad! Annugotek, kasinsin!” nagpudno ni Kabo Timot. Nagbannikes ket innayonna: “Apay, saanyo, aya, a naawatan ken naitarusan ti kaipapanan ‘tay sinaok nga, ‘Addakamin, Abalayan’ itay umulikami?
“Sinaom dayta nga agpayso,” inyebkas ni Nana Insiang, “Ngem impagarupko no maipanggep iti panagkallaysami ken Perto ti nakaigapuanna.
“Simple forgiving!” inyebkas ni Kabo Timot. “Iruaryo ngaruden ‘tay basi, abalayan!”—O
(Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Disiembre, 24 1962, sa iti Enero 5, 2015 a bilang.)
