INSURAT ni Sito ti numero ti plaka ti taksi apaman a nakadissaagda.
KLASIKO A KOMIKS: Mariposa ti Baybay (11)
“Inton kongresmanak, paikkatko ti lisensiana idiay LTO. Awan la ngamin ti polis ditoy ta ipulongko koma,” kinunana. Tinangadna ti tarpaulin a naibandera iti diding ti balay ni kapiduana nga Andy.
“Adu ti agdamdamag a kaarrubami maipapan iti dayta,” kinuna ni Andy. Ang-angawendak pay ketdi a siak ti akinpartido iti dayta. Ngem ibagbagak met a dakayo. Ket, siempre, ikamkampaniakayo."
“Ala, barok, saandakanto a malipatan,” kinuna ni Lakay San Lucas.
Idi makastrekda iti balay, nangilasin ni Lakay San Lucas iti tisert nga ibatina ken ni Andy.
“Sige ta ikkakto met dagiti kaarrubak,” kinuna met ni Andy. “Nasayaat daytoy a napanunotyo, angkel, ta makita dagiti tattao ti maipapan iti party-list-yo.”
Iti alas nuebe iti sardam, nagpaituloddan iti estasion ti bus nga agpa-Ilokos. Agluganda iti agluas iti alas dies. Dumtengdanto iti ilida iti alas kuatro wenno alas singko iti agsapa. Nasipngetto pay laeng.
Nakaparadan ti bus nga agpa-Laoag idi dumtengda iti estasion ti bus. Sangkakita dagiti tao ti tisertda nga adda markana nga Apo Baboy. Dinamagda iti konduktor no mabalindan nga ikarga ti sangasako a tisert. Inkargada iti likud.
Tapno adu ti makakita a pasahero iti tisertda, inggagarada ti nagpagnapagna iti estasion ta uray ket adda met numero ti tugawda. Insalapayda ti diaketda iti abagada idinto a nakakaratayda iti bag.
“Ania dayta Apo Baboy?” dinamag ti maysa nga agkabannuag. “Partido dayta a pabotosan?”
“Wen, manong,” insungbat ni Sito ket inlawlawagna no ania a sektor ti kagimongan ti ibagianda.
“Aprobado met laeng ti COMELEC dayta?” inunton manen ti lalaki.
“Wen, a, manong,” insungbat ni Sito.
“No mangabak, asino ti agtugaw a kongresman?”
“Ti ulitegko… dayta nakatakder iti asideg ti guardia.” Intudo ni Sito ti ulitegna.
“Abogado kadi? Kas met la awan ad-adalna,” kinuna manen ti lalaki.
Napatilmon ni Sito. “Maestro,” inyulbodna. “Ngem saan a mangisursuro ta kinaykayatna ti nagnegosio.”
“Ania met ti negosiona?” inunton latta ti lalaki.
“Baboy,” insungbat ni Sito. Ket inlawlawagna nga ibagianda amin dagiti adda pakainaiganna iti baboy ken dagiti aglaklako iti baka ken manok.
“Ammona ngarud ti agaramid iti gakat?” kinuna manen ti lalaki. “Adda kaduami nga abogado,” insungbat ni Sito.
Nagtungtung-ed met laeng ti lalaki. “Ala, agawaanyo ngarud ti agkampania tapno mangabakkayo.” Nagkatawa.
Insulto para ken ni Sito ti katawa ti lalaki ngem immisem laeng. Di laeng ammo no pagay-ayamanto ti lalaki nga ibotos ti Apo Baboy. Nagluganen dagiti aguliteg ta nagluganen dagiti padada a pasahero. Nagpaudida ta inton sapulenda ti numero ti tugawda, makita dagiti padada a pasahero ti marka ti tisertda.
Iti alas dos iti parbangon a panagmeriendada iti maysa a restaurant, inggaggagara manen dagiti aguliteg ti nagpagnapagna iti uneg ken aglawlaw ti restaurant tapno maipakitada ti marka ti tisertda. Nagdiaketda itay ngem inuksobda itay dumsaagda.
Idi malpasda nga agmerienda, nagpagnapagnada manen. Adu manen ti nagdamag iti maipapan iti tisertda.
“Apay a dikay' met la nakapilin iti sabali a nagan?” indillaw pay ti maysa a babai.
“Baboy ngamin ti negosiomi,” insungbat ni Sito. “Ngem nasaysayaat laengen daytoy ngem dagiti indatag dagiti dadduma.” Aginagan koma ngem nagbosinan ti bus a naglugananda. Nagdardaras ni Sito a nagpakada iti babai.
Aglawagen idi dumtengda iti paradaan iti ilida. Nagpara ni Sito. Imbabada ti kargada iti likud.
Nagiinnuna dagiti traysikelan nga immasideg iti ‘yanda.
“Da kongresman gayam!” kinuna ti maysa.
Inyawatan ni Sito iti maysa a tisert ti drayber ti naglugananda a traysikel.
Napayaman met ni Lakay San Lucas idi makitana ti trak iti arubayanda.
“Sadino ti pagkantaanyo nga aguliteg?” inrabak ti maysa a babai a kaarrubada. Managsapsapa nga agriing daytoy. “Nakaunipormekayo met iti nalabaga.”
“Bay-am ta ikkandakanto met tapno addanto kaduami nga agkonsierto,” inrabak ni Lakay San Lucas. Nagbitbitanda ken Sito ti sangasako a tisert.
Nakaserra pay laeng ti balayda.
Saan ngata nga immay ni baket? nakuna ni San Lucas iti panunotna. Ania ketdin a bakbaketan, inangin san ti ulona.
“Awan sa met ni anti, angkel?” kinuna ni Sito.
“Agmauyong san daydiay nga ikitmo,” kinuna ti lakay. “Napan manen nagpakni iti balay da Lumen. Idi pay sakbay a nagpa-Manila-ta. Agingga ita, di pay simmangpet.”
Nagpakadan nga agawid ni Sito. Imbagana iti ulitegna a dumagas iti balay da Atty. Rey Palpallatoc tapno ibagana nga addadan. Pambaranna metten a mangipakita iti tisertda.
Nadanon ni Sito ti kapiduana nga abogado nga agwatwatwat iti paraanganda.
“Kitaem man, kapid, no mayat met laeng.” Kasla impasindayag pay ni Sito ti tisertna iti abogado.
“Ne, kas met la pudnon,” inkatawa ti abogado nga immasideg ket binidingna ti sango ken likud ti bado ni Sito. “Mayat, a. Nakatisertkayto amin a mapan agkampania ken nakakallugongkayto iti payabyab wenno kattukong.”
“Mano ti itedko kenka, kapid?” kinuna ni Sito.
“Makaammokayto lattan, a. Napia la nga addanto met itedko kadagiti gagayyemko,” insungbat ti abogado.
Pagam-ammuan, nakita ni Sito ni Lumen a sumungad. Kitkitaen daytoy ti tisertna.
“Kaanokayo pay a simmangpet, Sito?” dinamag ni Lumen. “Nabayagkayo man ita idiay Manila?”
“Napankami pay ngamin idiay Kongreso, manang,” insungbat ni Sito.
“Ania ti kinunayo idiay?”
“Napanmi kinita ti pangopisinaanminto kada atorni,” inkatawa ni Sito.
“Agbibisinkayo la nga agpayso!” kinuna ni Lumen a nangtaldiap iti kapiduana nga abogado. “Malaksid ken ni manong, a, ta adda met laeng ditoy. “
Nagrupanget ni Sito. Naisipna a maysa met a kontrabida ti kasinsinna. Saanda la ketdi a namnamaen ti botos daytoy.
“Ni tatang?”
Innguso ni Sito ti balay ti ulitegna.
Nakatapaya ni Lakay San Lucas iti beranda— a mangur-uray iti panagburek ti insaangna a pamigatna— idi mapasungadanna ni Lumen. Kunam la no asino daytoy a komediante nga agwagwagis nga agbasbassawang.
“Kunam la no asinokayo a baknang nga agpolpolitika!” kinuna ni Lumen. “Saankayo la ngaruden nga agtalna iti balay, dagita ketdin ti as-asikasuenyo. Ania, isukatyon ni nanang iti dayta panagpolpolitikayo?”
Nakemkem ni Lakay San Lucas dagiti sangina.
“Pumanawka ditoy sangok ta amangan no diak makapagteppel,” kinunana. “Dimo ammo a maysa a lawasmi a napan naggatang iti baboy? Adtoy a sangsangpetmi a napan naglako idiay Manila. Saannak nga ikaskasta, a. Saanak nga um-umay dumawdawat iti lamutek kadakayo. Anianto la ketdin no lakayak a saanen a makasapul iti pagbiagko? Ala, pumanawka ditoy. Uray awan ti makitkitak nga anak a kas kadakayo. Kabbalayenyo ni inayo a padayo nga agmauyong!
Timmallikuden ti lakay. Nagturong iti kosina. Nakset la ket ngaruden ti ap-apuyenna. Iniddepna ti sungrod ti dalikan. Agtabtabbaaw pay laeng.
“Uray dika makitkita nga inanak!” imbassawangna manen. “Ikaskastadak ketdin. Awan babainyo. Saanak met a dumawdawat kadakayo iti gastosenmi. Ibabawikon ti pampanunotek nga italekko iti asawam ti trak. Saan met ngata a madadael dita paraangan.”
Napukawen ti bibisinanna. Saannan a linukatan ti sardinas a sidaenna koma. Maturog laengen. Manganton no makariing.
Idi kuan, nangngegna ti timek ni Sito. Rimmuar.
“Ania daytay ariwawayo ken ni Manang Lumen, angkel?” dinamag ni Sito.
“Ti awan babainna nga inanak,” kinuna ti lakay a makaluksaw pay laeng, “umaynak ketdin sidsidiren gapu iti panagkandidatotayo. Kunam la no asinon a kalaingan. Kakaisuna a didak pay la pakpakanen.”
Napawingiwing ni Sito. Imbagana ti panangsidir met kenkuana ti kasinsinna. “Diak la ammo no ania met ti kunkuna itay ni atorni iti nakemna.”
Nagbassawang manen ni Lakay San Lucas.
“No kastada laeng, uray diak makitkita ida!”
“Sigurado a saandatay' nga ibotos dagiti annakyo, angkel!” kinuna ni Sito. “Agraman ngata dagiti assawada.”
“Manoda laeng, aya, a saan a mangibotos kadatayo?” imbassawang manen ti lakay. “Kakaisuna a naglawa ti Filipinas. Nakitam met no kasano ti panangawat dagiti taga-Norte iti party-list-tayo. Kitaem, umap-apaldanto kadagiti tulongantayo inton nakatugawtayon a kongresman. No kastada laeng, agyanakton idiay Manila tapno saandak a makitkita.”
Imbaga ni Sito ti panangtedna iti tisert ken ni Atty. Palpallatoc.
“Inka mangalan dita sako, barok,” kinuna ti lakay. “Mano, aya, ti itedmo?”
“Sangapulo ta ikkanna kano met dagiti gagayyemna. Mangalaak met iti sangapulo ta itedko kadagiti kakabsat ken kakaanakak.”
“Ala, wen. Ngem kitaem ta amangan no agkurang dayta pinaaramidtayo.”
“Dagitinto laengen makatulong kadatayo nga agkampania ti ikkantayo,” insungbat met ni Sito.
“Ala, wen, ala, wen. Amangan no saantayton a makasubli idiay Manila nga agpaimprenta.”
“Sabagay, ipamaysatayton ti agkampania, angkel!” inyanamong ni Sito.
“Wen gayam,” kinuna ti lakay. “Ibagamto kadagti kakaduatayo ta kuentaentayo ti natgedantayo bareng umay agbayad ni Pari Doro iti plete dagiti baboyda.”
“Wen, angkel,” kinuna ni Sito ket nagpakadan.
Idi makadanon ni Sito iti balayda, nagiinnagawanen dagiti kakabsatna ti tisert nga insangpetna. Inyusongda metten dagitoy ket immulogda. Mapanda ngatan iparammag kadagiti kapatadanda, nakuna ni Sito iti bagina.
Di nagbayag, addaytan dagiti kakaarrubada nga agdadawat iti tisert.
Nakudkod ni Sito ti ulona. Pangalaanna ita iti itedna? No dina pagustuan dagitoy, amangan no agpasugnodda ket saandanto ida nga ibotos.
“Adda ken ni angkel dagiti tisert,” kinunana. “’Maykayo ta intayo idiay balayda tapno makitanakayo.”
Adu pay a kakaarrubada ti simmurot. Pattapatta ni Sito, no maikkan amin dagitoy, saanton a makaanay ti insangpetda a sangagasut a tisert a para iti nakaisangratanna.
Nadanonda ti ulitegna a nakatapaya manen iti beranda.
“Kasla metten nalugika a Sanglay, Apo Baboy!” inrabak ti maysa a bumaket. “Ania, aya, ti problemam?”
“Ni man bumaket, mari, ta dina met ammon ti mayapon iti balaymi,” insungbat ni Lakay San Lucas. “Isinanak sa metten.”
Nagkakatawa dagiti dimteng.
“Mangalakan, a, iti sukatna, tata,” adda sabali a nangirabak.
Nalagip a dagus ti lakay ni Nana Narda. Ngem no aramidenna dayta, rubbuoten la ketdi dagiti annakna. Apay ngamin a dida mabagbagaan ti inada? Ket nalagipna manen ni Lumen a nangapa kenkuana ta ayonan daytoy ti inana.
Inlawlawag ni Sito ti kaaddada.
“Ikkam ida, a, ‘ti saggaysada,” kinuna ti lakay.
Nagiikkis pay dagiti dadduma iti ragsakda.
“Di pay la sagduduakami, tata, ta adda met bagi dagiti assawami!” inyud-od met ti maysa.
“Inka mangalan, Sito, ta warasam ida,” kinuna latta ti lakay.
Ad-addan ti riaw ken palakpak dagiti kakaarrubada.
“Layus ti botosyo, tata!” adda nagkuna.
“Agbiag ti Apo Baboy!” inriawda.
Naluyaan ni Lakay San Lucas. Naimbag pay dagitoy ta maawatandak, ngem ti asawak ken dagiti annakko, nakunana iti panunotna.
“Intayto ngarud amin agkampania,” kinunana. “Aglugantayto iti dayta trak. Intayto idiay Norte.”
“Uray dumanontayo idiay Visayas ken Mindanao, tata!” adda manen nangipukkaw. “Agbalontayo iti binurnay a basi a pagpainumtayo!”
“Asino ti nalaing nga agdiskurso kadakayo inton mangmitingtayo?” kinuna met ni Sito.
“Siak,” adda nagkuna, “basta mabartekak!”
Nagkakatawada.
“Ala, uminumkanto iti sangaprasko a basi,” adda met nagkuna. “Innakto mangabang iti sound system. Amangan no nalaingka pay a kumanta no nabartekka.”
Inwaras ni Sito dagiti tisert. Inyusongen dagiti dadduma ti naabagida.
“Agbiag ni Apo Baboy!” inririawda. Intag-ayda pay dagiti gemgemda.
Nagpakada dagiti kakaarruba. Naganasan man ti lakay a nangsirpat kadagiti bukot dagitoy a nakatisert iti nalabaga.
Kastanto ngata ti langada inton mapanda agkampania? nakunana iti nakemna.
Ania ngata no mangmitingdanto idiay plasa ti ili? Amangan no agdadawatto met dagiti kakailianda iti tisert, numona ta naibusanen.
No mangmitingdanto, masapul nga agsanayen nga agbitla. Mapanto man ketdi idiay igid ti baybay ta sadiay ti pagbitlaanna. No makasursuro, amangan no abakennanto ketdi ti mayorda nga agdiskurso. Ket inton sumaruno nga eleksion, uyotandanto nga agtaray a mayor iti ilida.
Mayatto ngata nga agmayor? Saan kadi a nasaysayaat no kongresman lattan? Naimbag ta adda pork barrel-na a minilion. Mano lang ti sueldo ti mayor?
Ita, agmaymaysa manen. Awan manen ti kasarsaritana. Agbungsot ngata manen ti katayna.
Ket nalagipna ni baketna. Uray koma no agap-apada no adda la ketdi ti baketna iti balayda.
No ngata mapanna sukonen iti balay da Lumen?
Ay, saan, nakunana met laeng iti nakemna. Amangan no kuna ketdi ni baketna a simmukon. Ad-adda man no kuan a tumangken ti ulona.
Iti malem, napan ni Lakay San Lucas iti igid ti baybay tapno agsanay nga agdiskurso.
Nakuyem ti langit ket lumabaga dagiti ulep iti laud. Nalinak met ti baybay. Nagtakder iti kadaratan, kimmita iti taaw. Pinanunotna no ania ti ibitlana. Ti panangibutosda ngata iti party-list-da?
Linagipna ti akemda no mangabakda. Ken ilawlawagna met ti kaipapanan ti party-list-da tapno maammuan dagiti kailianda a saan pay a makaammo iti daytoy.
Linagipna ti ar-aramiden dagiti politiko no mangmitingda iti purok wenno idiay ili. Ipukkawda pay no kua ti agsao ken agwagwagisda.
Ngem no agwagwagis ken agpukpukaw ita, amangan no adda makakita ket ipagarupdan nga agmauyong.
Nagdalikepkep laengen ta amangan no dina maaluadan ti agwagis. Adda pangen ti ikan, kunana koma no adda makakita kenkuana, ngem awan met agdakdaklis.
Idi agangay, kinitana ti igid ti baybay nga imbagana idiay Kongreso a maikkan iti seawall.
Wen gayam, mabalinna nga idiskurso dayta. Makitinnulongto iti gobierno tapno maikkan iti seawall ti igid ti baybay tapno saanda a malayus no agaluyo wenno agbagyo.
Ngem kasanon no ibagada nga awan met ti pakainaiganna dayta iti baboy? Tapno saan a malayus dagiti ubong ti baboy? Mabalinna met nga ibaga dayta. Ti nasken ket adda maaramidanna. Di pay la met ipagpannakkel ti baketna ngata no kua?
Pagam-ammuan, nakitana ni Sito nga agturong iti yanna. Agdardaras daytoy.
(Maituloyto)
