IMPAYONG ni lolo ti dakulapna kadagiti matana sa kimmita iti narasay a rimmuok ti ledda iti laud. Kinamangko met ti nakaat-atiddog nga anniniwanna ta diak maperreng ti tagtagilnekenen nga init. Kinawikawko ti nagurnot a tali ni Sawak.
“Diaske, amangan no nasarakanna manen ti sigud a lubnakna,” kinuna ni lolo. “’Maykan, apok, ta sapulenta dinto man ket agungeten ni amam.”
Inyabaday ni lolo ti tali sa simmagpat iti kongkreto a kalsada a nangbeltak iti sigud a pagtatalonan. Iti amianan, nagsardengen ti panekpek ken karadakad dagiti mangbangbangon iti dua a nagabay a bunggalo.
Ni Kabo Timot ken Dagiti Agkallaysa
“Apay a nayatka a nabingbingay ‘toy talonmo, lolo?” kinunak ket tiniliwko ti dakulapna. “Ita, awanen ti talonem. Awanton ti pangipastoranta ken ni Sawak. Kabalbalayanto kanon ditoy, kuna ni tatang.”
Nagsardeng. Pinerrengnak. Immirut iti apagapaman ti petpetna iti dakulapko.
“Isut’ pagayatan ni amam, apok. Lakay ken baketkam’ kanon ken lolam. Agawaam ketdi amangan no naglubnak ni Sawak,” insungbat ni lolo ket nasiputak a nagkutikuti ti lilidduokanna.
Tinaraigidmi ti pagatsiket a bakud iti akin-abagatan a pingir ti sigud a pagtatalonan idi maungpotmi ti kalsada. Tumtumrem ti ling-et iti muging ni lolo nupay nalamiisen ti pul-oy.
“Husto ti atapko, sapulen latta ‘toy loko ti nakairuamanna!” inkatawa ni lolo. Pimmartak ti askawna a kunam la no mailiw unay ken ni Sawak nga agkurkuridemdem a naguldag iti lubnakna a ginaburanmi ken lolo kadagiti nabuldoser a puon ti ledda ken tanubong idi kalman.
Pinaglukong ni lolo ti dakulapna, sinaywanna ti bukot ni Sawak sa pinasang-atna.
Inarpawanna iti sako ti bukot ti ayup. Idi makasakay, intanggayana ti imana. Linagtok ti dakulapna, ginuyodnak nga impangato, ket agkatkatawa a nangkidag ken ni Sawak idi makaplastarak iti likudanna.
“Awan dumam ken ni amam idi ubing pay. Adda la nga umip-ipus no awan ti klase. Idi makabaelen, saannakon a pasublaten iti tinaltalonan iti Sabado. Isu a naikawaak unay idi napan agbasa idiay Manila.”
“Apay ngamin nga awan ti kabsat ni tatang, lolo?”
“Adda kakaenna a babai, ngem natay idi siamna.”
Naputed ti panagsarsaritami ken lolo idi agtangguyob ti maudi a biahe ti tren nga agpa-Sta. Ana. Idi kumitaak iti abagatan, ti kutitna laengen ti nadarimusmosak iti nagpikoran ti riles iti Bario Palagao.
“Idi mapan agbasa ni tatang idiay Manila, tren kadi met ti pagluglugananna?” kinunak.
Nagkatawa iti nakapsut ni lolo. “Sa la nakadanon ti tren ditoy Santa Teresita makatawen ngata sakbay a nayanakka, apok. Manot’ tawenmon?”
“Walok ita a Disiembre, lolo.”
“Husto, agsiam a tawenna pay laeng. Kuragrag laeng a bus idi ti pagluglugananmi. Awan pay ti pagpunduan ti bapor dita Gonzaga.”
“Awan pay dagiti pabrika dita, lolo?”
“Awanda pay, a. Sagsaggaysa pay la idi ti balay dita sentro. Desdes la idi ti dalanmi nga agpakamino real. Mannalonkami amin. Isu nga idi malpas ni amam ti hayskul dita Buguey, inkarigatak a pinangala iti kinamaestro tapno sumabali met ti pagsapulan.”
Pagam-ammuan, adda nagbosina iti likudanmi ket nanglapayag ni Sawak. Inawid met ni lolo ti talina ket limmaksidkami iti kalsada. Idi taliawek ti nagbosina, nalasinko ti nalabaga a kotse ti kunkuna ni tatang a Mr. Sales. Isu kano ti nangpasimpa ken nangpakalsada iti talon ni lolo. Adda kaduana a lalaki ken babai iti akinlikud a tugaw ti luganna. Pinayapayanna ni lolo. Isem laeng ti sungbat ni lolo.
Naglayon da Mr. Sales iti amianan sa nagsardengda iti sirok ti mangga. Dimsaagda. Nagwagwagis ni Mr. Sales ket impapanko nga umay kumita iti gatangenda a lote dagiti kakaduana.
“Tagailida. No agkakaayatanda, agpatakderda met ngatan iti mabiit,” kinuna ni lolo.
“Apay ngarud a nagadayo ti umayda pagbalayan, lolo?”
“Umil-iletdan idiay ili, apok. Kasta dagiti adda mabalinna a naayat iti ulimek. Agpaknida iti kunada isu nga agbirokda iti naseksek a lugar a kas iti ‘yantayo uray nangina ti daga. Isu a naallukoy ni amam a pinagbalinda a subdibision ‘toy dagatayo.”
“Apay a nayatka, lolo? Ita awanen ti talonem.”
Tinaliawnak. Kas itay sapsapulenmi ni Sawak, nadlawko a nagkutikuti manen ti lilidduokanna. Immanges iti nauneg, linulokanna ti tali ni Sawak ket nagkumpas ti panaggurnot ti ayup iti ruot ken aplit ti ipusna. Dandani diak mangngeg ti timekna idi kunana: “Naisaganakon ni amam, apok. Ita, isu met ti mangisagana kadakayo. Napalabasen ti panawenko, apok.”
“Dimo kayaten ‘toy talonmo, lolo?”
“Samman, a, ngem ania ngarud…”
Simmabat ti angseg ti pakaiparngedan ni Sawak idi makadap-awkami iti paraangan da lolo. Iti bangsal, agkarkarudakiden ni lola iti banga.
“Nangisursoram ken ni Toti, aya, Ignas? Intono kuan, pagdildillawanda ‘ta ubing,” kinuna ni lola.
“Nakagarut manen ni Sawak, Isang, ta nagsapul iti paglubnakanna,” insungbat ni lolo. Inyabayna ni Sawak iti kayo nga alsong ket dimsaagak. Inlayonna ti nuang iti sirok ti salamagi ket imparngedna.
“Agawidkan, apok… salsaludsodennaka ni tatangmo itay. Lakay, immay ‘diay anakmo. Adda kano ibagana,” intannawag ni lola ken ni lolo. “Dimmagas kano ni Mr. Sales.”
“Di pay la nagdesision no ania ti imbaga ni Mr. Sales,” kinuna ni lolo. Nagtugaw iti pasagad, inikkatna ti silag a kallugongna ket nagpug-aw idinto nga insagaysayna dagiti ramayna iti ubanna.
“Inka ket saludsoden, a. Hustonto no makalutoak.”
“Adda gayamen dagiti agapo,” kinuna ni tatang a sangsangpetna. Kinusona ti buokko sa nakikatugaw ken ni lolo iti pasagad.
“Sapsapulennak kano, Polding?”
“Dimmagas ngarud itay ni Mr. Sales, ‘tang. Adda kidkiddawenna.”
“Di met nalpasen ti tulag? Sitenta ti mapan kenkuana iti paglakuan, kuarenta met kenka. Napasimpa ken napakalsadaanna metten. Ania pay la ti parikut?”
“Saan a dayta. Maipanggep iti kua…” Linisian ni tatang dagiti mata ni lolo.
“Barok, adda pamiliamon. Sursuruemon ti agdesision. Kas kiniddawmo, inyawatkon kenka ‘toy daga ket makaammoka metten a mangkita iti pagimbaganna.”
“’Toy kano balay, ‘tang. Kidkiddawen ni Mr. Sales a…”
“Saandakam a pakadanagan ken inayo. Addan bunggaloyo ket karkardayo nga ipatawidko pay ‘toy kalkalapaw kenka. Uray nipa ken kawayan laeng ti naikapet, nalagda pay laeng a para kadakami ken inayo.”
“Isu ngarud ket. Kiniddaw ni Mr. Sales a kapatangkayo. Ibangonannakayo kano iti balayyo.”
Kellaat nga immirteng ti rupa ni lolo. Pinerrengna ni tatang.
“Ibangonandakami ket inton malpas, parakrakyon ‘toy balay, kasta kadi, barok?”
“Kasta ngarud, ‘tang. Ad-adu pay ti maarit a gumatang iti lote. Al-alisto ti panaglako no…”
“No bin-ig a kongkreto dagiti balay a makitada no umayda sumirpat iti lote. No awan ti mailalaok!” insilpo ni lolo. Nagdumog ken nakitak a nagkiremkirem.
Saan a nakasungbat ni tatang. Tinangadna ni lola a nakatugaw iti akinngato a tukad ti agdan ti bangsal. Iti laud, manggapun nga agdalapdap ti sipnget. Nagulimek metten ti andidit iti sanga ti salamagi.
“Ania, mayatkayo, ‘tang?” kinuna ni tatang kalpasan ti napaut bassit nga ulimek.
Saan a naguni ni lolo. Intukodna dagiti dakulapna kadagiti tumengna sa siaanat a timmakder. Nakaat-atiddog ti it-it dagiti tukad iti yuulina. Idi agsubli, iggemnan ti sangabotelia nga arak ti nipa. Limmidok iti namitlo.
“Di magatadan ti ling-etmi iti daydi apongmi a lakay idi lukatanmi daytoy a disso, barok. Idi sumina ‘di apongmo, ‘toy daga laeng ti naipatawidna kaniak ta dinak nabaelan a pinagadal. Isu met ti nangalaanmi ken inam iti pinagadalmo,” kinuna ni lolo. Limmidok manen iti namindua. ”Ket agyamanak ta dinakam pinaay.”
“Uray, a, ’tang, ta pagimbagan met ti pakaiserbianna. Maysa pay, nakapsutkayon. Diak met ngarud masaparan a talonen.”
“Isu ngarud nga intalekko kenka, barok. Makaammoka metten a kumita iti pagimbaganna. Isu nga idi kastoy, kunam, immannugotak met. Isuna laeng ta nagnunumuantayo nga ibatiandakami ken inam iti maiturayanmi a pagpusposan.”
“Dagiti appokoyo ngamin ti pampanunotek, ‘tang. Ken talaga man met a dikay maliklikan. Ipagaruptay kadi a makadanon ditoy ti kastoy a progreso? Uray, a, ta maibangonankayo met iti sukatna. No saan, agdedennatayon. Nasayaat met ta makitayo dagidiay in-inaudi nga appokoyo no inkam mangisuro ken Dalen.”
Saan a simmungbat ni lolo. Pinagkakanayonna ketdi nga intangad ti botelia.
“Panunotenyo koma a naimbag, ‘tang,” kinuna manen ni tatang. Timmakder, pinampagna ti likud ti pantalonna sa sinallabaynak.
“Innakon, lolo, lola. Umayakto man no bigaten, ha?” kinunak.
Nakalanlanay ti perreng ni lolo idi tung-edannak. Timmakder, immanges iti nauneg ket darumog a nangkamang iti agdan ti bangsal.
Sakbay a maalak ti turogko iti dayta a sardam, naallingagko ti kasla agsasaibbek a kanta ni lolo a dangdanggayanna iti bandio. Iti salas, nangngegko ti panagpatang da tatang ken nanang.
“Mayat ngata ni tatang, dear?” kinuna ni nanang.
“Dayta ngarud ti pakariribukak. Diak maawatan ni tatang no dadduma. Maibangonan a libre iti napimpintas. Ngem, wen, saan, dina met kuna. Kababain ken ni Mr. Sales,” insuyngbat ni tatang.
“INNAK kadkaduaen da lolo, ‘tang,” kinunak idi mapaturogko ni Didi iti kona. Inseniasko ken ni Longlong a di kumalimbatog iti asideg ti inaudianmi tapno di makariing.
“Dika agpuyat, wen? Ibagam ken ni lolam nga isagsaganami ken tatangmo ti dadduma a masapsapul no agsapa,” kinuna ni nanang idinto a linukatanna ti maysa a supot ti tinapay. Pinagakkubna dagiti ilgat sa binungonna iti dekolor a papel.
“Agimengka ket nasalemsem,” kinuna met ni tatang. Linukatanna ti dakkel a kaserola iti rabaw ti lamisaan ket linang-abna ti alingasawna. “Wow, nagbanglon ‘toy adobom, baket! Baka diak makabagi no bigat, a!” inkatawana.
“Saan a bale no la ket mapnek dagiti sangaili. Napanmo met la imbaga dita purok nga umaydaka tulongan a mangparti kadagiti kalding no parbangon?”
“La ketdi, a. Ammom ti kunada? Taltalektayo kano pay!”
Sinabatnak ti kasla kumutukot a pul-oy idi makadap-awak iti kalsada. Iti batog ti ili iti daya, adda timmayok a kasla layap sa nagbukar iti sinampayong nga agduduma a kolor. Iti kabangibang a purok, agmarmarapukaw ti kanta ken batingting dagiti ubbing a makipaskua.
Agkiwkiwar iti sinuman ni lola a nadatngak iti paraanganda. Iti batog ti sagumaymay, nakatugaw iti kayo nga alsong ni lolo nga agkurkurengreng iti bandio.
“Ania ketdin, aya, apok… nakasalsalemsem ket rimmuarka pay laeng,” kinuna ni lola.
“Umayak umian,” kinunak. Insarangko dagiti dakulapko kadagiti beggang a kinadkad ni lola iti tagaang sa nagtugawak iti pasagad.
“Nangaramid iti dayta, lolo?” Intudok ti sinambituen iti kalleppas a balay.
“Immay impan ni tatangmo itay malem,” insungbat ni lolo.
“Umakarkayo kano metten inton bigat?”
Nagkatawa iti nakapsut ni lolo. Kinitana ni lola sa ni Sawak nga agngatngatingat iti sirok ti salamagi.
“Wen, apok. Isu ngarud nga aglutluto ni lolam iti kankanen ta addanto nayon ti sanguentayo no malpas ti basbas ken lualo.”
“Nagbiit nga inleppasda ‘toy balayyo, lolo.”
“Wen, apok… kas kapardas ti panaglupos ti tiempo. Ngem ania ngarud…”
“Sika ketdi a laklakayan. Kunam la no manakemen ‘ta apom a kapatpatangmo,” imballaet ni lola. Nagduaanna ti siansi nga inkiwar iti sinuman ket naggilapgilap ti takiag ken mugingna iti apuy ti tagaang.
“Bigat, kasangaldaw, rakrakendan ‘toy balay, apok,” kinuna manen ni lolo.
“Apay, lolo?”
“Kasta ti kiddaw da aman ken Mr. Sales. Diak mabalin a supringen a kankanayon ti kayat ni amam, apok. Kas nakunakon, nalpasen ti panawenmi ket makaammo metten a mangkita iti masakbayanyo. Diak la maibaga ken ni amam no kasano ti…” Nagtilmon. “Ngem bay-amon. Agkantaka man ketdi, apok.”
“Sintonadoak kano, lolo, kuna ni nanang.”
Nagkatawa ni lola idinto a kinurengreng met ni lolo ti bandiona. Nagsay-a ket nalang-abko ti agat-arak ti nipa. “Denggem ta siak ngarud ti agkanta,” kinunana.
Pastoreskam, Apo, sadi Belen/ Nga umay ditoy agdaydayawen/ ti Paskua intay napagteng!/ Panaganak iti Santa Maria Birhen…
“Nakainumka man ngatan, Ignas,” inkatawa ni lola.
Intuloy ni lolo ti kantana:
Ramrambakantay ida amin/ Ni Niño Jesus a dimteng/ Ket, Apo a daydayawen/ ken Apo a mannakabalin…
Kasla nabannog a nagarado ni lolo idi malpasna ti atiddog a kantaa. Inyamlidna ti bukot ti dakulapna iti mugingna. Diak ammo no apay nga umis-isem a nangipalawlaw iti panagkitana iti sigud a taltalonenna nga an-andapan dagiti bituen idi isagpatna ti bandiona iti bangsal.
“Intay maturogen ket masapatayo manen nga agriing,” kinuna ni lola. “Umaymo bagkatenen ‘toy sinuman, lakay, ta umulikayon.”
Agan-anikki ni lolo a nangyuli iti kankanen. Inakuy met ni lola dagiti dapo sa inggaborna iti tagaang.
Sakbay a nairidepak, nangngegko a kinuna ni lolo ken ni lola:
“Kasta laeng ti biag, baket. Uray nasakit ti nakemko a mangpanaw i’toy balay, diak mabalin a tubngaren ‘diay anakmo. Ammok a yat-atadayna laeng dagiti panggepna iti kasapulanto dagiti appokota.”—O
