Nobela ni JOSE A. BRAGADO
“ADDA ni Tata Doro, angkel!” impasungad ni Sito.
NOBELA: Apo Baboy Party-List (9)
Nalagip ni Lakay San Lucas a saan pay a nagbayad ti padana a lakay iti plete dagiti baboyda nga impa-Manila-da.
Timmakdangda a napan iti kabalbalayan.
“Adda nakitam a pangen ti ikan, angkel?” inrabak ni Sito.
“Umayko koma buyaen ti ilelennek ti init ngem naulep met,” inyulbod ti lakay. Dina masigurado no mamati ti kaanakanna kenkuana.
Nadatnganda ni Lakay Doro nga agtaktakder iti abay ti trak.
“Napankan sa nagpaangin idiay igid ti baybay, pari?” impasabat ni Lakay Doro.
Nagtung-ed laeng ni Lakay San Lucas sa inyawisna ti iseserrekda iti balay. Inruar ni Lakay Doro ti nabungon iti papel ken nareppet iti lastiko a kuarta apaman a nakatugawda. Nangbilang iti pagbayadna sa inyawatna ken ni Lakay San Lucas.
“Daytay tisert ni Pari Doro, Sito,” kinuna met ni Lakay San Lucas apaman a naawatna ti kuarta.
Napan nangala ni Sito iti pinaimprentaanda a tisert ket intedna ken ni Lakay Doro.
“Inka met ayabanen dagiti kakaduatayo ta agbibingaytayon amangan no masapulda ti kuarta,” imbilin ni Lakay San Lucas ken ni Sito.
Nagkuyog da Lakay Doro ken Sito a pimmanaw.
Di nagbayag, masarsarutsoten dagiti agsangpet a kakaduada nga aggatgatang iti baboy.
Inruar ni Lakay San Lucas ti listaanda. Nagkuenta. Inlawlawagna ti naipuonanda ken ti naglakuanda.
“Daytoy ti ganansiatayo,” kinunana idi agagay. Ket dayta ti nagbibingayanda. “Isardengtayo pay laeng ti agbiahe ta ipamaysatayo pay laeng ti agkampania. Ibagakto latta no kaano nga agbiahetayo manen.”
“Ket no inton petsa dose ti Pebrero pay met laeng ti panangrugi ti panagkampania, tata,” kinuna ti maysa kadagiti kaubingan iti grupoda. “Dayta ti nabuyak iti telebision.”
“Ti la dandanagyo. Saantayo nga ibagbaga nga ibotosdatayo. Basta ibagatayo nga adda ti Apo Baboy a nakasagana a mangirupir kadagiti karbengatantayo nga agbabbaboy.”
Awanen ti simmupiat.
Idi makapanaw dagiti kakaduada, imbaga ni Sito nga uray saandan a mapan idiay Manila tapno agpaimprenta iti tisert.
“No adda dumawat, ibagatayo no kuan a naibusen ket agpaimprentatayo pay,” kinuna ni Sito. “No itedta nga ited, uray ngata no mano ribu a tisert, saan pay laeng nga umanay.”
“Sabagay, husto ‘ta kunam, barok,” inyanamong ni Lakay San Lucas. “Mapankanto ngarud idiay Vigan ta inka agsapul iti travel agency ta damagem no mano ti pagplete a mapan idiay Hawaii. Bareng no tumulong dagiti kakabagiantayo idiay.
Inikkan ti lakay ni Sitio iti pagpletena. “Gumatangkanto man ketdi iti Bannawag,” kinunana pay. “Amangan no rummuaren ti anunsiotayo.”
“Rummuaren, angkel,” kinuna ni Sito. “Gumatangakton idiay ili.”
IDI makalugan ni Sito iti mini-bus nga agpa-Vigan, inukagna a dagus ti ginatangna a Bannawag. Immuna a nakitana ti damag maipanggep iti Apo Baboy. Adda pay nairapin a ladawan iti baba ti damag. Minulenglenganna ti ladawan ti ulitegna a nakatabungaw, sa ti nailanad dita nga “Apo Baboy.” Adda met dita ti naganda kada Atty. Palpallatoc ken ti baket a partidora.
Napaisem ni Sito. Kasla di mauna a mangbasbasa iti naganna iti magasin. Raemenna met ti laing ti mannurat a nangaramid iti damag.
Inukradna pay ti magasin. Ket addaytan ti anunsio iti sumuno a panid. Bassit laeng ti anunsio ta nangina kano, a kas kuna ni ulitegna. Ngem nasayaaten dayta. Ta adda pay pasurotna a damag.
Addadan iti Banaoang Bridge idi malagipna nga itay napalabas nga eleksion, adda naisab-it a dakkel a tarpaulin dita. No ngay agpaaramiddanto met iti dakkel a tarpaulin ti Apo Baboy ket ipanda iti balay da ulitegna?
Ibagananto iti ulitegna dayta. No saadanton nga agpaaramid, ikkatenda ti tarpaulin a naisab-it iti trak ket daytoy ti ikabilda iti diding ti balay da ulitegna.
Dimteng iti Vigan. Dimsaag iti batog ti provincial library. Irugina ditan ti agsapul iti travel agency. Adda met ngata karatulada. No awan, agpatulong iti polis.
Iti abay ti maysa a pagtagilakuan, nakitana ti ladawan ti eroplano ti PAL. Kasla naungaran ket simrek. Nagdamag iti maysa a naubing pay a babai no adda travel agency dita. Aglanglanga a balasang.
“Adda, manong,” kinuna ti napagsaludsodan.
Pinagtugawda. Dinamagda no ania ti gagarana idinto ta sinirsirig ti babai ti nakasurat iti tisertna.
“Ania dayta, manong?” dinamag ti babai.
“Party-list,” ingsungbatna. “Isu ngarud nga agsapsapulak iti travel agency ta agdamagak koma no kasano ti ipapan idiay Hawaii, ken no mano ti plete ta panggep ti maysa kandidatomi ti mapan idiay.”
“Awan passport-na?”
Nagwingiwing ni Sito.
Nangala ti babai iti ballpen ken papel ket insuratna dagiti kasapulan iti mangala iti pasaporte ken no mano ti pagplete iti round trip iti eroplano.
“No makompletoyo dayta, kuyogendakayonto a mapan idiay Deparment of Foreign Affairs ta sadiay ti pangalaanna iti passport. Tulongandakayonto pay mapan agaplay iti US visa idiay US Embassy idiay Manila met laeng. No makaalakayo iti visa-yo, ikkandakayonto iti tiket ‘ti eroplano,” kinuna ti babai.
“Ibotosyonto met ngarud ti Apo Baboy Party-list,” inkatawa ni Sito.
“Mapankay' idiay Hawaii ta inkay' agpatulong kadagiti kakabagianyo?” inkatawa ti babai. “Sabagay, adu ti Ilokano idiay. Adda pay asosasion dagiti taga-Ilocos Sur. Napanak metten idiay. Adda kailianmi idi a nagkongresman idiay Hawaii.”
Nalagip ni Sito ti Bannawag ket impakitana ti artikulo ken ti anunsio ti Apo Baboy.
Sinublat ti babai ket binasana.
“Mayat met,” kinuna ti babai. “Ala, agawaanyo ngarud, manong, bareng no mangabakkayo. Nalawa ti pagkampaniaanyo. Kasla dagiti senador a sapasap a Filipinas. Saan a kas kadagiti diputado a kadagiti laeng distritoda.”
“Agurayka, ading. Mano ngarud ti pagbayadmi kadakayo?”
Imbaga ti babai. Uray la a napleng ni Sito. Sabali kano pay ti plete iti eroplano.
Nagpakada ni Sito ken dandani nalipatannan ti nagyaman iti babai iti inted daytoy nga impormasion. Tinaraigidna manen ti kalsada bareng adda makitana nga agmarmarka iti tisert. Uray imbaga iti ulitegna a saandan nga agpaimprenta, nalagipna nga amangan no kasapulandanto ketdi unay. Nasaysayaaten ti nakasaganada tapno adda masindadaan a pagtarayanda.
Naungaran idi adda makitana. Agimprentada pay iti tarpaulin. Dinamagna ti presio.
Magmagna manen idi adda mangpukkaw kenkuana. “Apo Baboy!”
Madi man iti panagdengngegna. Limmugan iti traysikel tapno maliklikanna ti nangpukkaw kenkuana. Nagpaitulod iti terminal ti mini-bus nga agpa-Candon.
Iti terminal, kampay idi kitkitaenna dagiti karatula dagiti bus ken nagindadamag no ania ti umuna nga agluas. Ngem panggepna nga ipakita kadagiti tao nga agtutugaw kadagiti bangko, nga agur-uray met ngata ti luganda, ti tisertna.
“Apo Baboy!” adda nangipigsa iti panangbasana iti nakasurat iti tisertna. “Ungik! Ungik! Ungik!”
Nagkakatawa dagiti tao, uray dagiti pasahero a nakaluganen iti mini-bus. Namrayanna lattan ti immisem.
Gapu ta awan pay met ti agbiahe ta agurayda ngata iti pannakapunno ti bus iti pasahero, nagturong ni Sito iti maysa a lamisaan a panganan.
“Mangankayo, manong?” dinamag ti balasang a serbidora.
Napan kinita ni Sito dagiti masida kadagiti naintar a kaserola. Intudona ti kilawen a kalding ken adobo a baboy.
Nagdamag ti babai maipapan iti Apo Baboy.
Inlawlawag met ni Sito.
“No mangabak, agkongresmankanto ngarud?” kinuna manen ti balasang.
Nagtung-ed ni Sito a nangpalabas iti pammagi ti balasang. Magustuanna man ti sippukel daytoy ken uray ti sukog ti rupana a kimmampuso. Nabusnag met. Magustuanna pay ti barukong daytoy. Nalagipna la ket ngarud ni Marieta. Mailiw pay ketdi metten iti balasang.
“Ania itayen ti nagan ti artista a karuprupam, ading?” inrabak ni Sito iti serbidora.
“Diak agbuybuya iti sine, manong,” insungbat ti balasang. “Ngem karuprupak amin nga artista a cover girl ti Bannawag.”
“Agbasbasaka kadi iti Bannawag, ading?” dinamag ni Sito.
“Linawas ngem diak pay nakagatang iti baro.”
Inruar ni Sito ti nalukot a Bannawag iti akinlikud a bolsa ti pantalonna ket inukradna nga impakita ti artikulo maipapan iti Apo Baboy Party-list.
“Ay, talekto pay ti maasawam no kongresmankanton. Nangngegko iti radio a kasla seventy million pesos ti pork barrel ti maysa a kongresman iti makatawen. Agasem pay a kuartayo no agtugawkayo iti tallo a tawen?
Pitopulo a milion a pisos ti pork barrel ti maysa a kongresman? nakuna ni Sito iti nakemna. Mabilangna pay dayta a kaadu a kuarta?
“Ania ti nalpasmo nga adal, ading?” dinamagna met.
“Kinamaestra, manong,” insungbat ti balasang. “Ngem saanak pay a mangisursuro ta diak pay nairuar ti board-ko. Isu nga adtoy, kosinera ken serbidoraak.”
“Kasta ti nagaget, ading,” kinuna ni Sito. “Bay-am ta no kongresmanakton, alaenkanto idiay opisinak.”
“Ala, man, manong,” kinuna a dagus ti balasang. “Ania ti nagan ken adresyo, manong, ta sapulekto ti balayyo? Barokayo pay laeng?”
Nagtung-ed ni Sito a nangawat iti lapis ken papel a yaw-awat ti balasang ket insuratna ti nagan ken adresna.
“Ania met ti nalpasyo, manong?” dinamag ti balasang. “Siguro, nagadalkayo iti abogasia?”
Namrayan laeng ni Sito ti immisem. Mabain a mangibaga a hayskul laeng ti naturposna.
“Ania ti numero ti selponyo, manong?” dinamag manen ti balasang.
“Diak matandaanan, ading,” inyulbodna. “Diak met ngarud naitugot.”
Kinapudnona, nabayagen a panggepna ti gumatang iti selpon ngem awan ti rinibu nga igatangna. Daytanto ti unaenna a gatangen inton agsueldo a kas kongresman. Kas nangnangngegnan, tallopulo ribun sa ti sueldo ti kongresman iti makabulan, malaksid laeng iti mano ribu nga alawansda. Ala, no mangasawanto, saanto a mabisinan ti misisna. Uray no aganakdanto iti sangadosena.
Nagbosina ti bus nga agbiahen.
“Intayon, apo! Dagiti agpaabagatan!” inyawag ti konduktor idinto ta pinagandar ti drayber ti lugan.
Dinardaras ni Sito a binayadan ti kinnanna, sa nagpakada iti balasang. Dinakulapna pay. “Umayakto manen ditoy, mam, tapno makitaka,” inkiddayna. “Ibotosmonto, a, ti party-list-mi.”
“Wen, manong. Adukami a makabotos idiay balay. Ikampaniakayo, aglalo no mangtedka met iti tisert a kas iti tisertmo,” kinuna ti balasang.
Intag-ay ni Sito ti imana tapno urayenda. Dinardarasna ti limmugan. Sinipsiputanna manen dagiti mata dagiti padana a pasahero a nakaturong iti tisertna.
“Asino ti akim-party-list iti dayta, kabsat?” dinamag ti agkabannuag a katugawna. Iti panagar-aruat daytoy, kasla peon iti konstruksion. Naangrag ti sugargar a buokna. “Ditoy kadi Ilokos wenno iti sabali a probinsia? Pinalubosan kadi met laeng ti COMELEC?”
“Ditoy Ilokos, manong,” insungbat ni Sito. “Accredited daytoy ti COMELEC. Talaga a marginalized sector daytoy ta ibagianna dagiti aggatgatang, agtartaraken iti baboy, ken dagiti adda pakainaiganna iti baboy ti pagsapulanna ken uray dagiti adda poultry-na.”
“Paset ngarud ti agrikultura dayta,” kinuna ti lalaki.
“Pasetna, manong, ngem saan a mairaman dagiti mannalon ken dadduma pay nga adda pakainaiganna iti daga,” insungbat ni Sito. “Ta amangan no kuna dagiti party-list a mangibagbaga nga isuda ti pannakabagi dagiti mannalon a kainnagawmi ida.”
“Adu ti party-list a saan a pinalubosan ita ti Comelec,” kinuna manen ti lalaki. “No makabotos ti Apo Baboy iti dua a milion, amangan no mapalubosan nga agtugaw ti tallo a pannakabagiyo iti Kongreso. Diak ammo ngem kasla binaliwan ti COMELEC ti annurotenda. Saan a kas iti napalabas.”
Nagtungtung-ed ni Sito. Dinayawna ti lalaki ta kasla adu ti ammo daytoy maipapan iti eleksion. Agbasbasa ngata iti pagiwarnak, nakunana iti nakemna. Ipadamagnanto daytoy ken ni ulitegna ta agbasadanto met iti pagiwarnak kada magasin.
Adda nagpara iti likud. Tinaliaw ni Sito. Lalaki. Nagsarimadeng daytoy idi makabatog iti tugawda iti lalaki a kasarsaritana.
“Umunaakon, atorni,” kinuna ti dumsaag iti lalaki a kaabay ni Sito.
Immisem ken nagtung-ed ti lalaki a kasarsaritana.
Nagtilmon ni Sito iti napigket. Naimbag la ketdin ta saanna a pinangasan ti lalaki a kas iti panangpatiray-okna iti serbidora iti panganan iti terminal.
Idi dumteng iti purokda, nagtarus ni Sito iti balay ti ulitegna. Ngem nakarikep ti ridaw a kasla awan ti tao. Nagdamag iti kaarruba no nakitada ni ulitegna.
“Nakitak iti opisina ni atorni,” kinuna ti nagdamaganna.
Napan a dagus iti balay da Atty. Palpallatoc. Agpayso nga adda ti ulitegna dita. Impadamag ti lakay ti maipapan iti nagsaritaanda iti abogado—ti panggepda a panangmiting iti plasa ti ili.
“Ket komusta ti napanam idiay Vigan? Napanka iti travel agency?”
“Wen, uliteg. Ngem nagdakkel ti singirda!” Imbagana ti imbaga ti babai kenkuana.
“Datayto lattan ti mapan mangala iti passport ken visa-tayo,” inkeddeng ni Lakay San Lucas. “No ammota ti mapan idiay Kongreso, barok, ammotayo met ti mapan mangala iti passport-tayo. Ti nasken, ammotayon no mano ti plete nga agpa-Hawaii!” Naggarakgak. “Ala, inka man ketdi daw-asen ni Lucia, barok, ta pagsasaritaantayo ti miting. Narigat met no datayo lattan a saantayo nga iramraman.”
Nagtignay a dagus ni Sito. Nagpakalsada. Pinarana ti sumungad a traysikel.
“Papananyo, Apo Baboy?” dinamag ti drayber.
“Ammom ti balay ni Manang Lucia a partidor? Idiay ti papananta.”
Nadanonna ni Manang Lucia ket imbagana a dagus ti gagarana.
Nagluganda met laeng iti traysikel a pinaguray ni Sito.
Sakbay nga inrugida ti nagsasarita, pinag-report ni Lakay San Lucas ni Sito ti maipapan iti napananna idiay Vigan tapno mangngeg a mismo ni Manang Lucia.
“Kayatmo a sawen, manong, mapanka idiay Hawaii?” kinuna ni Manang Lucia kalpasanna. “Umayak man met. Mailiwak met a makakita kadagiti kakabagian idiay. Makatulongda la ketdi met iti party-list-tayo.”
“Pagsaritaantanto dayta,” kinuna ni Lakay San Lucas. Ket inrugidan ti mitingda.
“No mangmitingtayo idiay plasa, mangaramidakto iti surat ken ni mayor a mangdawat iti pammalubosna iti pannakaaramat ti plasa ken entablado. Nupay kukua ti ili daydiay, paset dayta ti panagdayaw. Amangan no buraborendatayo.”
Tininongda ti aldaw, iti malem ti Sabado.
“Saan ngata a nasayaat no agparadatayo sakbay ti miting?” kinuna ni Sito. “Kas pagarigan, upaantayo dagiti traysikelan nga agparada nga umuna. Lawlawenda ti ili. Adda sound system ti umuna a traysikel nga agawis kadagiti tao a makimiting. Kadatayo nga aggapu iti purok, magmagnatayo a nakatisert iti nalabaga, kas itoy tisertko.”
“Nasayaat a singasing,” kinuna ti abogado.
“Tapno naragragsak pay ti miting,” kinuna met ni Manang Lucia, “ikkak ni Manong Lucas iti award. Siak ti presidente dagiti partidor iti ilitayo, ket ti asosasionmi ti mangted iti award.”
“Mayat met dayta napanunotmo, manang,” kinuna manen ti abogado. “Tapno adda met makuna ni angkel nga award-na.”
Nabiitda a natinong ti maaramid. Ni Manang Lucia ti agpaay nga emcee, agsao met dagiti nominado.
Insubli ni Lakay San Lucas ti saritaan iti rinanta ni Sito idiay Vigan. Inruar ti baro ti listaan nga inted ti babai iti agency. Imbasana.
“Umayak ngarud met, manong,” kinuna manen ni Manang Lucia.
“No mapankayo a dua idiay Hawaii, mapanak met idiay Visayas ken Mindanao,” kinuna met ni Sito. “Ngem ikkandak iti gastosek. Total, no adda kuartayo a mapan idiay Hawaii, ibingayandak.”
Kinita ni Lakay San Lucas ni Manang Lucia. “Sungbatam man, adi,” kinunana. “Naimbag la kenka ta nasaysayaat ti biagmo ngem dakami. Kinapudnona, agtalekak iti laing ni Sito nga agkampania. Nasubokkon iti panaggatgatangmi iti baboy idiay Norte.”
“Saanka met la a mabuteng nga ageroplano?” kinuna ni Manang Lucia ken ni Sito.
“Idi addaak iti elementaria, adda lakay a nangipalad kaniak nga agluganakto iti eroplano,” kinuna ni Sito. “Ngem kinatawaandak dagiti padak a babbarito. Kinunada a mabalin kano no eroplano nga awan ti payakna.”
“Adda kad’ met eroplano nga awan payakna,” inkatawa ni Manang Lucia.
“Ti lungon!” inkatawa met ni Lakay San Lucas.
Nagkakatawada.
“Ita, matungpalton ti impadto ti lakay,” kinuna ni Manang Lucia.
Sakbay a nagsisinada, nagpaala ni Atty. Palpallatoc iti meriendada ken ni Sito.
Nagsisinada. Iti dalanna nga agawid, pampanunoten ni Lakay San Lucas a madanonna koma ni baketna iti balayda. Ngem nakarikep met ti ridaw ti balayda a nasangpetanna.
Nakaat-atiddog manen ti dayamudomna. Maluksaw manen. Inramanna a kasuron dagiti annakna ta dagitoy ti mangpatpatangken iti nakem ti inada.
Ania man ngatan ti pangmalemna? Kinamatisan a bugguong? No adda la koma tarong ta ikilnatna sa isawsawna iti bugguong. Masadut met a mapan iti tienda ni Nana Anneng ta amangan no madanonna manen dagiti padana a lallakay ket agpaalada manen iti gin wenno sioktong.
Gapu ta nasapa pay a mangrabii, inyiladna. Adu met ti kilabban ket saanen a nagluto. Saanen a bale a nalamiis ti kanenna. Mangtemplanto iti kape a pangbulonna.
Nalagipna ni Nana Narda. Naimbag pay iti daydiay ta nadungngo ken managpabus-oy. Ngem ti asawana? Sangkasaona ti laklakayan! No nalaka la koma ti mangisina iti asawa.
Nakarikna iti bisin idi agangay. Mangan ketdin ta maturogen.
Nagpakosina. Kinitana ti bugguong nga ipon iti garrapon. Nangkutsara ket inkabilna iti pinggan. Pinettakanna iti kamatis. Simmangon iti lamisaan.
Saanton a kastoy ti biagna no maysan a kongresman. Amangan no agbutiogto metten. Saan a kas ita nga eppes. A pagkunkunaanda pay a seksi kano. Saanto metten a basi wenno sioktong ti in-inumenna no dinto ket serbesa. Pagpadakkel kano iti tian ti serbesa.
Agpalpaldag manen idi pagam-ammuan ta adda timek a nangngegna iti paraangan.
“Urayennak ditoy, a?” Kasla timek ni Lumen.
Nadlawna ti pannakailukat ti ridaw.
Saan a naggaraw ni Lakay San Lucas. Nagintuturog. Amangan no umay manen sermonan ti anakna.
“Masakit ni nanang!” awan ti as-asin ti anakna a nagsao. “Awan ti igatangko iti tableta!”
Nagsikig a nangtallikud iti anakna.
“Immay nagkamang kadakayo, makaammokayo metten a mangaywan,” insungbatna. “Kaslakayo kalaingan nga agsasao kaniak ngem awan met ti igatangyo iti tableta a tomaren ti ay-ayatenyo nga ina?”
“Makagatangkayo iti arak nga ipainumyo iti sabali a tao ngem saankayo a mangted iti igatangko iti agas ti asawayo!”
“Awan ti asawak a dina ammo ti agraem kaniak!” imbalesna.
“No matay ni nanang, basolyo!” Nadagsen dagiti saka ni Lumen a rimmuar.
Bimmangon ni Lakay San Lucas a mangkemkemkem iti sangina. Dina magustuan ti ugali ti anakna. No asino ketdi ti immal-alaanda. Saanda met a pinadakkel dagitoy a kasta. Ngem manipud idi naasawaanen a kaludonnan dagiti katuganganna, kastana metten.
Linukipna ti rikep ti tawa ket siniripna ti likudan ti anakna a nagubba iti buridekda.
Naisipna ti kinuna ti anakna a masakit ni baketna.
Gunggonana! indayamudomna. Dayta ti supapak ti kinatangsitna. Kasano a maasian no di pay malamut ti aso ti panagsasao daytoy kenkuana?
Inyukradna ti ikamenna. Maturog ketdin.
(Maituloyto)
