NAGARENG-ENG ken nagkukotak idi riingennak ni nanang. Agkumotak pay koma ngem addan iti kusayak ti ulesko ket masadutakon a bumangon.

“Adda ni manongmon,” kinuna ni nanang.

Nagpaklebak la ket ngarud. Nakaim-imas ti umay a turogko. Tengnga ti rabii ngaminen idi umuliak. Inungtannak pay ketdi ni nanang ta narud-ak ti sakak iti panagay-ayammi iti siksikbong. Gunggonak kano.

“Agriingkan, addan ni manongmo nga Angkuan…” Ginunggonnak manen.

Sarita

ABABA A SARITA: Iti Maysa a Pagtaengan

Addan ni Manong Angkuan? Nalagipko ti babaina. Intugotna ngata?

Impadpadamag ngamin ni Mang Andring, ti kapiduak a kadkadua ni Manong Angkuan idiay pier, idi simmangpet daytoy a naggapu idiay Manila, nga adda babai ni manong. Bikolana kano ket Cita ti naganna.

“Napintas!” kuna ni Manong Andring kadagiti pagipadamaganna. Ken uray idi ibagana ken ni nanang a makamanugangton iti Bikolana. “Uray aglawlawka ditoy ili ket awan ti makitam a kas kenkuana.”

Iti maysa a rabii a panangisangpet kano ni Manong Angkuan iti Bikolana, kapilitan, inyulog kano ni Manong Andring ti apalna ket napan naturog idiay pantalan.

Ti isemko idi. Ta manggapu metten nga agbangag ti timekko.

Ngem nadamag sa daytoy ni Manang Saling ta iti maysa nga aldaw nga agaayamkami iti paraanganda, inayabannak ketdin ket sinumarianak. Ngem nagulbodak ta malagipko nga agar-arem sa idi ni Manong Angkuan kenkuana. Ket imbagak nga ang-angaw kano laeng ni Manong Andring ti impadamagna.

Bimmangonak. Pinunasko ti katay a nagayus iti pingpingko. Ngem agkurkuridemdemak ta nakaap-apges dagiti matak. Napanak iti sipi a nakangngegak iti timek ni manong.

Ngem agmaymaysa ni Manong Angkuan. Awan ti Bikolana.

Mailiw sa kaniak ta kinusokusona ketdin ti buokko.

“Dimon sa pay la naikkat ti kinamannaturogmo. Kitaem ni Lita ket itay pay la a nakariing,” kinunana.

“Ania met ket rabiin idi umuli,” impadamag ni nanang a nangsaklot kadagiti lupot a papandilingen.

Naginmumukatak bayat ti panangkitak ken ni manong. Agpayso ‘di impadamag ni Manong Andring a nagdakkelen ti bagina ket laglag-anenna nga ibaklay ti dakkel a kahon a narigat kano pay nga awiten da Manong Adring ken ti kaduana a Bisaya. Dandani kano pay natay ti dinanogna a guardia idi intarayda ti maysa  a kahon nga impagarupda a makina. Ngem sardinas met kano.

Iniggamak ti takiagna. Apo, natangken!  Makipustaak ket laklakaenna laengen a tuliden ti kaboksingna ita.

Daytoy ngata ti inarem ti Bikolana, nakunak iti nakemko. Ta saan a nataraki ni Manong Angkuan. Kulot nga agpayso ti buokna ngem lampong. Sapay la pugot ken kamuruan.

Ni Manang Cita? Damagek koma ngem naalak met laeng ti nagbain.

Idi tumakder ni Manang Lita iti nagdalupisakanna a suli, nasiputak ti inlingedna a mansanas. Ngem saan a ti mansanas ti inapalak. Nalagipko ti sapinko nga inkari ni manong iti suratna. Isagutna kano kaniak tapno lalaingek ti agbasa ket saanakto a maitulad kenkuana nga agtrabtrabaho laeng iti pier. Wenno agkalkalap a kas iti daydi tatang.

“’Tay sapinko ngay, manong?”

“Mabalin, ‘ya,  a malipatak?” Binukitkitanna ti kagatgatangna kano a bag. Inyaonna ti maysa a pantalon a maong manipud iti maysa a supot a papel. Inyawatna kaniak.

Saanko payen nga inikkat ti putotko a kaki idi ipadasko.

Kustokusto. Kalalainganna pay ti sangadakulapan nga inkulpik iti gayadanna. Adda lawlawa ti siketna ngem kustonto no mayuneg ti badok ken mabarikesan.

“Baroka metten, Pedring,” kinuna ni nanang a mangbembennat iti nakipet a saka ti koboy. “Ngem ad-adda manen ti karantiwaymo.”

“Dayta ti agruar a moda ita,” kinuna met ni manong. “Uray siak, kasta met ket amin a pantalonko a pagtrabtrabahok.”

“Agtugawka man,” imbilin ni nanang.

Nagmasngaadak.

“Kusto?” dinamag ni manong idinto nga inarikap ni nanang ti kipetna.

“Wen,” inrungiitko a timmakder. Sinirigko manen ti takderko a kasla baron.

Gapu ta rabii pay laeng, pinagsublinak ni nanang iti iddak ta diakto ket kano agdungsa idiay eskuela no bigat.

Sakbay a nagiddaak, inikkatko met laeng ti koboyko tapno di makunes. Ta pagsapinkonto a mapan agbasa no bigat. Ket kaisibsibbonto a makita ti sarsarigsigak no agpraktiskami iti sala iti kamalmanna.

Ngem battit-utit laengen ti naiturogko ta naayatanak la ketdin a nangpampanunot iti pantalonko. Ita pay laeng a mapadasak ti agsapin iti nagayad. Pumudawto met ket ngatan ti gurongko.

Addan ti init iti rabaw ti Bantay Gusing idi makariingak. Agdigdigos payen ni manong iti bangsal. Nagdiram-osak. Kalpasanna, napanakon nagsukat.

Nangankami idi makadigos ni manong. Saanak a nagsida iti kinamatisan a bugguong nga ipon ta nakaang-angotto manen ti sang-awko. Tagapulot a tinipay ti impanganmi ken Manang Lita.

Ngem nagimas man ti panagsida ni manong. Naikawa kano iti kaaddana idiay Manila ta saan a nakaraman a pulos iti bugguong. Tuyo kano lattan no saan a daing a munamon ti sidsidana. Pasaray met kano pansit iti Domingo.

Idi nalpaskami, pinomadaannak ni manong. Nakabangbanglo ti pomadana. Nasurok kano a pisos ti inggatangna. Sakbay nga immulogak, inikkannak iti pisos. In-inutek kano nga igatang iti papel ken kankanen.

MATMATUROG ni manong a nasangpetak iti aldaw. Siuuksob ken saan a nagikamen. Nairut ti panangsalikepkepna iti salladayna.

“Riingem ni manongnmon ta mangantayon,” imbilin ni nanang.

Bimmaringkuas ni manong. Siniripna ti nagsardeng a dyip iti batogmi. Ni Manong Aming ti dimsaag. Nadlawko iti yuuli daytoy iti balayda. Nalabes ngaminen nga alas dose ket nagserran ti opisina.

Saanen a nagidda. Nagtugaw laengen ni Manong Angkuan iti lakasa idi awanen ti dyip. Pinunasanna ti ling-et iti rupa ken barukongna. Ngem saan a nagsarday ti panagangesna iti dadakkel. Kasla idi nagpraktisda iti boksing ken Uncle Bador sakbay a nagpa-Manila.

Limmaem ni nanang. “Ne, nakariingka gayamen?” kinunana ken ni manong. “Rummuarka ngaruden ta mangantayon. Umayka metten, Pedring.”

Nakaul-ulimekkami idi sumangokami iti dulang. Dayta ti maysa a pakasdaawak ken ni manong. Saan metten a matagtagari. Idinto nga idi di pay napan idiay Manila, dagus nga imtuodenna no nasungbatak met la amin a kuestion ni maestra. No saan, damagenna no adda nangsutsutil kaniak.

Bassit ti kinnanna. Dina pay naibus ti nagyan ti platona. Dina nasida ti ulo ti pasga a napan binirok ni nanang idiay Tabucolan.

“Nagbassit ti kanemon?” kinuna ni nanang.

“Diak mabisin,” insungbatna.

Alaek koma ti ulo a tedda ni manong ngem imparit ni nanang ta ikilabbanto kano ni manong no mumalmalem.

Nasipngeten idi sumangpetak manipud iti eskuela. Awan ni nanang. Ni manong ti aglutluto. Napan kano met nagkurimes iti duriken ni Manang Lita.

“Ni nanang, manong?” dinamagko.

“Napan gimmatang iti gurabis ken gas.”

Inadawna ti kaldero sa insublatna ti tayab. Idi mabugguonganna, kinunana:

“Adda ni manangmo a Saling?”

“Adda. Apay ngamin?”

“Kunak man.” Impisokna ti dengdengenna. Idi malpasna, isu met a sumangpet ni nanang ket isun ti nangituloy a nagluto.

Agnobiadan sa ketdin? nakunak iti nakemko. Ta idi napan a Domingo, nagdamag met ni Manang Saling kaniak.

“Awan pay ti surat ni manongmo?” dinamagna idi masabatko a naggapu idiay Rancho.

“Adda, manang,” kinunak ta adda nga agpayso. Isu daydi panangibaga ni manong a saan a makaawid ta saan kano a palubosan ti kapatasda.

“Saan pay nga agawid?”

“Saan kano pay, manang.”

Kasta unay ti misuot idi ni Manang Saling.

Limmaemak. Inlinged a dagus ni Manong Angkuan ti ar-aramidenna. Ngem inruarna met laeng idi immasidegak iti lamisaan a ‘yanna. Adda gayam paltogna ket isu ti daldalusanna!

“Dimo ibagbaga iti sabali, wen? Uray pay ni nanang,” kinunana.

Nagtung-edak. Ngem nagtibbayoak idi balaanna. Pito ti inkargana. Sa imbolsana iti pantalonna a maong iti sab-it. Nagsubli iti ‘yanko ket binasana ti suplemento ti damdamag ti Bannawag.

Nagngilangil kalpasan ti sumagmamano a minuto sa kinagatna ti akimbaba a bibigna.

“Isu la ti agammo no…” indissona ti  suplemento. Sinublatko met.

“Natiliw ti  maysa kadagiti maatap a nangserrek iti bodega ti Aduana itay nabiit,” impigsak a binasa. Ngem saankon a naituloy ta aw-awagannakamin ni inang a mangrabii.

Bassit manen ti nakan ni manong. Dina man nasidan ti sangamalukong a sinanglaw a ginatangna ken ni Nana Tanang.

Limmaemak met apaman a naiwarsik ti buggok. Agsuksukaten ni manong. Nakapomada payen.

“Papanam, ‘ya?” dinamag ni nanang idi umulog.

“Innak dita,” insungbatna.

Ngem nagpadaya. Ket ammokon a mapan iti balay da Manang Saling.

NABAYAGEN a nakaiddaak idi adda agsardeng a dyip iti batogmi. Simmaruno ti adu a danapeg. Iti saan a nabayag, adda nagapo iti paraangan.

Innala ni nanang ti lampara sa napan iti tawa. Ngem naiddep ti silaw ket ammok a saan a malasin ni nanang dagiti tao ta addan ar-arrapna. Isu a napanak met nagtan-aw.

“Ania, ‘ya, apo?” dinamag ni nanang.

“Ditoy ti balay ni Juan Aglibut?” dinamag ti maysa. Polis!

“Wen, apo. Apay, aya?” “Adda, nana?”

“Awan ngarud ta immulog itay nalpaskami a nangan.”

“Napananna, nana?” “Dayta ti diak ammo a saritaenen ta itay damagek, innak dita, kunana met.”

“Napan idiay balay da Manang Saling,” kinunak.

“’Dinnod’toy ti balay da Ading Saling, barok?” kinuna ti maysa.

“Idta daya, tata.”

“Di la mabalin a kuyogennakami?”

Kinitak ni nanang.

“Inkan,” kinunana.

Idi agpadayakami, kinuna ti maysa a polis:

“Kabsatmo ni Juan?”

“Wen, manong,” kinunak a sibabain.

“Kaano ti sangpetna?”

“Idi sangarabii.”

“Adu ngata ti insangpetna a kuarta.”

“’Mok pay.”

Immawagak idi makadanonkami iti balay da Manang Saling.

“Pedringka?” kinuna ni Lakay Doro.

“Wen, angkay,” insungbatko.

“Kaul-ulogna ni manongmo. Nagpakasta dita baybay.”

Nagpabaybaykami. Ngem awan ni Manong Angkuan. Adda ketdi maysa a lalaki nga agpalpalaud iti asideg ti pagtaptapliakan ti dalluyon.

“Nalabit isu daydiay,” kinuna ti maysa a polis.

“Siguro. Bert, Joe, salikawkawanyo idiay Namunitan. Alaenyo ‘diay jeep.”

Pimmanaw dagiti dua. Pinagawiddak metten idinto a nagpalaudda.

Tiliwendan sa ketdi ni Manong Angkuan? Immapay iti nakemko. Wenno no adda nakasiim iti paltogna ket impulongda idiay presidensia? Di pay la matay ti nagipulong, kinunak a sisusuron iti unegko.

Kasta unay metten ti tao idi sumangpetak iti balaymi. Dandani adda aminen a kakaarrubami.

“Natiliwda ni manongmon?” Dagus nga inarakupnak ni nanang idi makitanak. Saanen nga agsasaibbek, agdungdung-awen.

Nagkullayawak. Adda paltog ni Manong Angkuan ket ania ngata, aya, ti inaramidna?

Adda ungor ti dyip nga agpadaya.

“Isuda ngata dagitan,” kinuna ni Manong Aming ket maysamaysa nagpadaan iti dyip.

Agpayso, simmardeng ti dyip iti batogmi. Immay ti maysa a polis a nangala iti bado ni Manong Angkuan ta ipanda kano idiay Vigan.

Simmurotak kadagiti kakaarrubami a napan idiay kalsada. Inaribungbonganmi ti dyip. Adda ni Manong Angkuan iti nagbaetan ti dua a polis. Ngem idi makitanak, imbaw-ingna dagiti matana.

Makasangitak metten idi agandaren ti dyip.—O

(Immuna a naipablaak iti Bannawag iti  Nobiembre 13, 1961, sa iti Enero 12, 2015 a bilang.)