“UMAYKAY’ kanon!” impukkawko kadagiti ubbing iti karayan. Nagbibinnainda a timmakdang. Inuggotanda ti sangapuon a bayabas a nalabsanmi. Agas-asa ni amang iti labaha idi sumangpetkami.
“Agtaruskay ‘ta siroken,” kinunana kadagiti ubbing. Nagpipinnatudonda. Nadlaw ni amang ket dinagdagna ida.
Napaisemak ta nalagipko idi siak ti maikasta. Intuloyko a tinarimaan ti kadena ti bisikletak a pinanawak itay. Napaisemak a napataliaw iti sirok idi adda nanalteek a sinaruno ti namedmedan nga asug. Nalaing ni amang. Arogen payen dagiti kabangibangmi a purok. Baro kano pay laeng idi nasumokna daytoy nga aramid.
Lanlanaakon ti kadena ti bisikleta idi mailukat ti ridaw iti sirok. Kasla soldado a sakang dagiti ubbing a nagsasaruno a rimmuar iti inaladanmi.
ABABA A SARITA: Iti Maysa a Pagtaengan
Naisardeng ni Manang Laring ti panagkaykayna iti sirok ti mangga ket makakatkatawa a nangbuya kadagiti ubbing a mababain a nangtaldiap kenkuana.
Umis-isem ni amang a rimmuar iti sirok ti balay. Agkarkaratikit ti bolsana idi mapan agbuggo iti bito. Idi agsubli, kinitana ti kadena ti bisikletak.
“Mabalinen?” kinunana.
Sinaltaak ti bisikleta ket inrikusrikusko iti paraanganmi.
“Agawidka daras apaman a masukonmo dagiti umay agburas. Adu pay ti masapul a bamban a pagbettek iti mais no bigat,” kinuna ni amang.
Sangapulo dagiti kakaarrubami a binagaak nga agburas iti mais inton bigat. Inkarida ti yaayda. Nagawidak a dagus. Nadanonko ni Manang Laring a mangaw-awat iti surat iti kartero. Dinagdagusna a kinupin ti surat idi makitanak sa nga immuli iti balay.
Sinurotko. “Naggapuanna, manang?” dinamagko. “No pabano ni ayat, di la mabalin a kopiaek?”
“He! Ti la salsalawasawem! Saan a surat ni ayat daytoy. Naggapu iti balasang a gayyemko.”
Naglayon iti siledna ket inserrana ti ridaw.
Nasapa a simmangpet dagiti agburas. Apagsingising pay laeng ti init ngem nakaadudan. Saan nga agsarday ti innangaw ken sinnutil. Kaduak dagiti dadduma a barito, nanglingtakami iti mais a pangramananmi bayat ti pananguraymi ken ni Manang Laring nga umay mamalon.
Madamdama pay, adtoyen ni manang a nagsusuon iti labba a nagyanan ti pamigatmi. Adda kaduana a lalaki.
“Nin sa met Mang Dindo ‘ta kadua ni manang?” kinunak.
“Ni Dindo nga agpayso,” kinuna dagiti agburburas. “Timmayag ken bimmaked, aya?”
Rimmuar ni amang iti kalapaw a pagbambambananna idi matimudna ti arimbangaw dagiti nangarak ken ni Mang Dindo. Agduduma dagiti saludsodda kenkuana. Nabayagen nga awan ditoy awaymi ni Mang Dindo. Agtawenak iti walo idi immakarda a sangapamilia iti Manila. Sangapulo ket tallokon. Sadiay ti nagturposanna iti Agrikultura.
Nadlawko a saan a naganaygay ni amang. Pagsinsinnublatenna a kitaen da Mang Dindo ken Manang Laring ket kasla agsabat dagiti kidayna a nagbang-es.
Kinuso ni Mang Dindo ti buokko idi maasitgannak nga agkurkurab iti mais. “Nagdakkelkan, Lito!” kinunana.
“Nagbakedka metten, manong,” kinunak met. “Nagdadakkel dagiti takiagmo!”
“Kasta ti nagaget a tao,” kinuna ni Manang Laring. “Saan a kas kenka nga ikutkuttongmo ti kinasadutmo.”
Iti dayta a rabii, pimmasiar ditoy balay ni Mang Dindo. Nagdaydayaw kada amang ken inang iti laem.
“Nakaturogen ni Laring,” kinuna ni amang.
“Saanna kadi nga imbaga ti gagarak ita a rabii, tata?”
“Amman. Ngem pinaturogkon.”
“Ngem isu ti immayak, tata…”
“Imbagak, ‘ya, nga umayka?”
“Ay-ayatek ni Laring, tata.”
“Mano a tawenen nga agayan-ayatkayo?”
“Idi pay laeng agbasbasakami iti hayskul, tata.”
“Ah, nabayag ngaruden ket nalimedkayo. Ngem ibagak ti pudnon. Dika kayat a manugang ta kaasiak ti anakko.”
“No koma itdenyo ti wayawayana nga agpili, tata?”
“Talaga a kasta ti prinsipiok, barok, a kas dagiti manangenna a naasawaanen. Ita la a makibiangak gapu ta sika ti pinili ‘toy anakko.”
“Di la mabalin nga ammuek, tata, no apay?”
“Ti nasaok ket nasaokon, barok. Mabalinmon ti agawid ta makadisturboka iti panaginanak.”
Nagpakada ni Mang Dindo. Simrek ni amang iti kosina a pagdubdublaan ni inang iti tabako. Timmulong a nagdubla.
“’Nia, ‘ya, ti dimo pangayatan ‘diay ubing ket nakapagturpos payen iti kolehio? Panagdait laeng ti naturpos ‘ta anakmo,” kinuna ni inang.
“Ammok ti ar-aramidek, baket.”
“Ket no ammom ti ar-aramidem, ania koma ti dimo pangayatan ‘diay ubing? Nagtaud iti nasayaat ken nasaliwanwan a pamilia.”
“Talaga nga awan ti pamilawan ‘diay ubing, baket, ngem adda dakkel a makaigapu.”
“’Nia?”
“Dayta ti diak mabalin nga ibaga. Basta diak kayat a manugangen. No malagipko lang ti gapuna, maariekakon! Isu a tandaanam daytoy, sika: no ayonam ida, saanton a Kolas ti naganko no dikay makaraman nga agina.”
Nawaya a mangngeg ti saibbek ni manang iti siledna ngem saan nga inkaskaso ni amang.
Kabigatanna, saan a pinalubosan ni amang ni Manang Laring a mapan aglaba iti karayan. Paglabaenna laengen dita bito. Nakamisuot ni manang a nangitupak iti imetna iti asideg ti bito.
“Siputam dayta anakmo, baket,” kinuna ni amang. Agpupuor ni inang kadagiti bulong iti sirok ti kaimito. “Amangan no itaray daydiay a Dindo…”
Saan a nagtimek ni inang. Inikkatna ti tabako iti ngiwatna sa kinitana ni manang a mangguyguyod iti tali ti timba iti bubón.
Madamdama, binaonnak ni amang a mapan idiay ili a gumatang iti sag-ot nga iketenmi a tabukol. Dadakkel manen dagiti pupokmi a lames iti alog.
Nagpellesak. Idi umulogak, inted ni inang ti igatangko iti sag-ot. Napanen ni tatang idiay bangkag tapno agarado. Sinitsitannak ni manang idi saltaak ti bisikletak.
“Dumagaska man idiay karayan no agpailika,” kinunana. “No makitam idiay ni Dindo, ibagam a saanak a makaumay.”
“Aha, ta pinsaryo gayam ti agsinnarak, aya?” kinunak.
“Apay, dimo kad’ kayat ni Dindo nga isunto ti manongmo? Loko, no isu ti makagasatko, makaadalkanto iti kaykayatmo.”
Napaulimekak.
“A? Ibagamto kenkuana, wen?”
“Basta imbagam!” kinunak. Sabagay, awan met ti makunak ken ni Mang Dindo. Nataraki la ngaruden, nalpasna payen ti karerana.
Suminaak koman iti kalsada tapno turongek ti igid ti karayan idi paswitannak ni Mang Dindo.
“Awan lat’ bilin ni manangmo a para kaniak?” kinunana.
“Saan a makaumay ita. Pinaglaba ni amang idiay bito.”
Naupay ti langa ni Mang Dindo. Madamdama, immisem met laeng.
“Papanam kadi?”
“Innak gumatang iti sag-ot idiay ili.”
“Dumagaskanto man ditoy no agawidka ta adda surat nga itedko ken ni manangmo, wen?” Kimmaut iti bolsana ket nangyarikap iti nabukel a pisos. Diak kayat nga alaen ngem impapilitna. “Igatangmo iti saramsamem,” kinunana.
Umaldawen idi aggapuak idiay ili. Dimmagasak iti nagtulaganmi ken Mang Dindo. Inyawatna ti surat a para ken ni manang. Adda manen pisos nga impisokna iti bolsak.
“Dimo ipakpakita kada tata, wen?” imbilinna.
“Basta kunam!” kinunak met.
Nasangpetak ni amang a mangsersermon ken ni manang. Indissok ti sag-ot iti tugaw ket nagtarusak iti kuarto.
“Saanko nga ipagel no mapanunotmon ti agsimpa,” nangngegko a kinuna ni amang. “Ngem pangngaasim ta saan koma a ni Dindo.”
“Ngem ay-ayatek ni Dindo, amang.”
“Ay-ayatem no ay-ayatem, ngem saan a mabalin nga isu ti mangasawa kenka.”
“No saanyo met tatta nga ibaga ti diyo pangayatan kenkuana.”
“Diak mabalin nga ibaga, kunak ngaruden! Nakababain nga ibaga. Adda bainko a mangibaga iti palimed ti padak a lalaki. Isu a nasayaat no putdemon ti nagkinnaawatanyo ken Dindo. Isardengmon ti makisinsinnarak kenkuana ta no saan, sikan ti agammo.”
Adda nagapo. Natan-awak ti dua nga ubbing a kasla kagapgapuda iti karayan. Dinamagda ni amang.
“Umulogakon. Agtaruskay’ ‘ta siroken,” kinuna ni amang.
Inyawatko ken ni manang ti surat a naggapu ken ni Mang Dindo. Immulogak.
“Saanyo la ket a maartapan,” nangngegko a kinuna ni amang idi sakayak koman ti bisikletak a mapan idiay karayan.
“’Sino ti dimi maartapan, tata?” sinaludsod ti maysa.
“Ah, awan barok,” insungbat ni amang, pinatitna ti bangad ti labaha.
Nadanonko ni Mang Dindo iti karayan.
“Umayka agdigos?” impasabatna.
“Wen, manong,” insungbatko.
Adda bitbitna nga alat ken pana. Inyawisna ti panagtunomi iti sirok ti dakkel a bulala. Adda kaldero ken ammok a kayatna nga agsaritakami, isu a pinagustuak. Nagummong iti rutruting. Pinasgedanna sa nangkayas iti pangubonna kadagiti lames.
“Agpikpiknikka met a maymaysam, manong?”
Immisem. Inikkatna ti kalub ti kaldero. Inruarna dagiti naguneg. Binukarkarna ti nabungon iti papel ket inasinanna dagiti natudok a lames. Kinadkadanna ti apuy ket insebbana.
“Naitedmo ‘tay surat?” inamadna ket nagsigarilio.
Nagtung-edak. Nagtilmonak gapu iti saretset dagiti matuntuno.
“’Nia ti kuna ni manangmo?” imbaliktadna dagiti lames.
“Diak nauray ta immayak a dagus ditoy, manong,” insungbatko.
“’Nia ti masarsarita ni amangmo maipanggep kaniak?”
“Awan met, manong, malaksid ‘ti kaadda kano gapuna a dina pangayatan kenka. Dina met ibaga ta nakababain kano a sawenna ti palimed ti padana a lalaki.”
Nagkuretret ti mugingna.
“’Nia ngata a palimed?” kinunana. “‘Nia pay?” intuloyna.
“Itay sakbay nga umayak, nangngegko a ‘Diyo la ket maartapan,’ kinunana man dagiti ubbing a kugitenna.”
Nagkuretret manen ti muging ni Mang Dindo. Inadawna dagiti lames. Tinukkolna ti ubon ket intedna kaniak ti maysa. Immisem.
“Daydiay gayam ti gapuna,” kinunana nga agngilngilangil.
“’Nia daydiay, manong?”
“A, awan. Lipatemon. Ken dimo ibagbaga a nagsaritaanta daytoy ken ni amangmo.”
Mariribukanak a nagtung-ed ket matiktikawak a naturong ti igid ti karayan.
Maysa a bigat, umariangga ni inang a nangpatunton ken ni amang idiay alog. Naammuak a nakitaray ni manang ken ni Mang Dindo.
Di pay nakastrek ni amang iti paraangan ngem aglalaawen.
“Ti sukir nga inanak! Tagtagbatek ida! Pinatuloy laeng ti dangnga ti kayatna!”
Agtantan-aw ken immarubayan dagiti kakaarruba.
Immuli ni amang. Agan-anug-og ni inang. Inyawat ni inang ti surat ni Manang Laring a nasarakanna iti rabaw ti lamisaan.
“Awam pay serbim a bakbaketan! Pupuotem ‘ta anakmo, kanayonko la nga ibaga kenka,” kinuna ni amang idi mabasana ti surat.
Nagtugaw ni amang. Sinarapana ti mugingna.
“Awanto ti pabpabasolenna. Saannanto a kunaen a diak pinatigmaanan. Marigatanto la ketdi,” kinuna ni amang iti naalumanay a timek.—O
