REYNALDO E. ANDRES
GAGANGAY a maimulmula laeng ti kintsay (celery) kadagiti nangangato a lugar a kas iti Baguio City ken La Trinidad iti Benguet ken uray pay iti Nueva Vizcaya gapu iti maisupadi a klima dagitoy a kaay-ayo ti mula. Ngem napaneknekan iti panagadal ti Department of Agriculture (DA) a mabalin met nga imula ti kintsay kadagiti pagtatalonan iti patad.
Dua ti barayti ti kintsay a gagangay a maimulmula iti pagilian – ti maaw-awagan iti Ingles nga Elne ken ti Tall Utah.
Natayag ti Elne ken natayengteng a berde ti bulongna. Puraw met ti napuskol nga ungkayna ken mabalinen nga apiten manipud 2 agingga iti 3 a bulan kalpasan ti pannakayakarna iti talon.
TULONG ITI MANNALON: No Kasta, Kayatmo Met ti Agmula, Atanud?
Natibker met ti bulong ti Tall Utah ken natayengteng a berde ti bulongna. Nalamuyot ti atiddog ken napuskol nga ungkayna ken maapit met daytoy manipud 2 agingga iti 3 a bulan kalpasan ti pannakayakarna iti talon.
Kas mula a maar-aramat nga ensalada, maikadua ti kintsay iti letsugas a kaay-ayo dagiti Filipino a paglaok iti ensalada ken kadagiti nadumaduma a taraon.
Nupay mabalin a yadaptar ti kintsay ti bagina iti klima ti patad, ad-adu met laeng ti maitedna nga apit no maimula daytoy kadagiti nalamiis a lugar.
Panagmula
Mabalin ti agmula iti kintsay iti ania man a panawen ngem kapintasan nga imula daytoy kadagiti pagtatalonan iti patad iti bulan ti Enero agingga iti Abril.
Tapno nalaklaka nga agtubo ti bukel ti kintsay, nasken a mayuper nga umuna daytoy iti danum iti las-ud ti agpatnag sa maibunubon kadagiti seedling tray, seed boxes wenno ania man a naipangato nga aray iti paset ti talon.
Mabayag bassit nga agtubo ti bukel ti kitsay isu a nasken a kanayon latta a nadam-eg ti nagbunubonan. Mabalin nga arpawan iti daan a sako ti nagbunubonan tapno masigurado a nadam-eg latta ti daga ken tapno adda salikda dagiti bukel no maasak dagiti babassit nga ayup ti nagbunubonan.
Mabalinen a yakar dagiti palakay wenno semilia iti talon no addan 15 a sentimetro (cm) ti katayagda. Iti kalgaw, umdasen ti maysa a metro a kalawa ti pagmulaan a plot nga addaan iti kangato wenno kapuskol a 15 cm. No met panagtutudo, husto laeng ti kalawa a maysa a metro ngem ingatngato wenoo ipuspuskol daytoy iti 30 cm. Kadagiti nangangato a lugar iti Benguet, gagangay a sursurotenda ti 90 cm a kalawa ti pagmulaan a plot nga addaan iti kapuskol a 30 cm.
Imula dagiti palakay iti doble a binnatog nga addaan iti kaaddayo a 40 cm ken agarup 20 cm met ti kaaddayo ti tunggal pinuon.
Panangtaripato iti Mula
Sagpamisan a sukayen ti puon dagiti mula tapno naannayas ti panagdakiwas ti angin iti akinrabaw a genned ti daga ngem annadan a madangran ti ramutna. Umdasen a sukayen ti agarup 30 cm nga aglikmut ti pinuon. Kalpasan ti panagsukay, mabalin nga alep-epan ti kada pinuon iti nagaik a ruot wenno garami.
Nasken met ti regular a panangsibug kadagiti mula. Dakkel ti pagbabaan ti kalidad ken kaadu ti manamnama nga apit no di umdas ti danum a sagrapen ti mula iti unos ti panagbiagna.
Panagganagan
Nadumaduma ti kalidad ken kondision dagiti pagtatalonan iti patad isu a nasken a paamirisda nga umuna iti kaasitgan nga opisina ti Bureau of Soils and Water Management (BSWM) tapno ammo ti kaadu ken klase ti iganagan kadagiti mula.
No saan, umdasen ti 100 a sako a lugit ti manok a malaokan iti 250 a kilo a 14-14-14 a kas pondo a ganagan para iti sangaektaria talon. Masunotanto daytoy iti 100-150 a kilo nga ammonium sulfate iti kada kalpasan ti 10-15 nga aldaw. Side dress ti awagna daytoy iti Ingles. Runawen nga umuna ti ammonium sulfate iti danum sakbay nga usaren a pang-side dress kadagiti mula.
Panangpaksiat Kadagiti Peste ken Sakit
Arabas, aplat, ken ayam dagiti kadawyan a peste a mangkapkapet iti kintsay malaksid kadagiti gagangayen nga igges nga agdadael kadagiti nateng iti patad. Mapaksiat dagitoy no pasuyotan dagiti mula iti danum a nalaokan iti sabon. Iti maysa a litro a danum, laokan iti sangakutsara a polbos a sabon ken sangkabassit a gas.
Saan laeng a dagiti nadakamat a peste ti mapaksiat ngem iramanna pay dagiti babassit nga igges, puraw a ngilaw, ken dagiti babassit a dangaw a mangat-atakar pay iti kabarasa ken tabungaw. Ikarkaro ti templa para kadagiti napipigsa ken daddadakkel nga insekto.
Ngem no nakaro unayen ti didigra nga insangbay dagitoy, mabalin ti agaramat iti Diazinon ken Malathion. Suroten laeng ti umno a wagas ti panangtempla iti kemikal a nailanad iti etiketa ti produkto.
Ti sakit a milmilkat (blight) ti maysa pay a parikut dagiti mannalon nga agmulmula iti kintsay. Maliklikan daytoy a sakit no yuper nga umuna dagiti bukel iti napudot a damum iti uneg ti 30 a minuto sakbay nga ibunubon. Umdasen ti 48 degrees Celscius a kapudot ti danum tapno matay dagiti buot a manamnama a kimpet kadagiti bin-i. Kalpasanna, warakiwakan dagiti bukel iti Thiram fungicide sakbay nga ibunubon.
Maysa pay ti sakit a panagleppes (damping-off) ken panaglungtot (bacterial rot) a mangpatay kadagiti palakay sakbay a mayakar dagitoy iti talon. Ngem mabalin a maliklikan daytoy a sakit no madis-impektar ti pagbunubonan. Parabawan ti daga a pagbunubonan iti maysa a pulgada ti kapuskolna a garami sa puoran tapno matay dagiti manamnama a buot ken dakes nga organismo a nagumok iti daga.
No saan, mabalin a kalupkopan dagiti bukel iti Captan, Chlonil wenno Thiram sakbay nga ibunubon. --O
