SIUULIMEK, inkararag ni Eden nga agsardeng koman ti tudo. Ngem pimmigsa ketdi ti panagtagtag dagiti binukel ti tudo iti sim ken bimmatad ti balagubog iti daga a pagbuyatan ti kasla maisayyo a danum manipud iti sagumaymay ken iti salulog. Pimmugso ti angin ket nariknana ti apagapaman a pannakasapri ti barukong ken rupana. Ginuyodna ti ules a nayarpaw kadagiti gurongna agingga a ti laengen ulona ti rumrummuar.
Nagballikid. Nagranitnit ti katre a naarpawan iti naingpis a kutson. Impasarakna ti panagkitana iti tawa ngem bin-ig a sipnget ti nagtupakan dagiti matana. Kasla ad-adda ketdi a pimmigsa ti angin a nangyubuyob iti tudo.
Umuna daytoy a bayakabak iti isasangbay ti baro a tawen. Ngem nasapa ita a dimteng, kinuna ni Eden iti bagina. Pakpakauna pay laeng ti Marso. Arigna kaar-arubayan ti kalgaw. Sabali la nga agpayson ti panawen!
ABABA A SARITA: Abuloy
Immanges iti nauneg ket immarubayan iti agongna ti angot ti kaddalepdep a tapok. Imbaw-ingna ti panagkitana manipud iti tawa, sinangona ti diding.
Ania ngata met ti kukueen ni Rodrigo ita? nasaludsodna iti bagina. Siririing pay ngata ket dengdengngen met daytoy ti panagtagtag ti tudo iti sim? Wenno narnekanen? Kasano ngata ti itsurana a maturog? Nakasikig ngata a sisasalladay dagiti lamolamo a luppona iti pungan? Wenno nakadata ken nakaukrad dagiti takiagna a kas man agur-uray iti mangarakup kenkuana?
Ne, apay, ania met daytoy nga umap-apay iti panunotna? Napaisem. Nagranitrit manen ti katre. Pinadasna ti nagkidem. Ngem napigpigsan ti panagdengngegna iti lanitak ti tudo iti galba. Nagmulagat manen ket inlansana ti panagkitana iti diding a nangbingay iti siledda ken Rodrigo.
Maikatlon ni Rodrigo nga agkasera ditoy balayda. Kameng daytoy iti Department of Agriculture. Taga-Villasis ket sa laeng agawid iti Domingo wenno iti Sabado. Ngem no dadduma, maliwayanna ti agawid gapu iti adu a pakaaw-awisanna a ragragsak ken farmers demonstration classes. Adda pay naminsan a makabulan a di nakaawid idinto ta tallo laeng nga ili ti labsan manipud ditoy Nagsaag a lugarda.
Adu ti pakaigidiatan ni Rodrigo kada Abdon ken Pilo, dagiti dua nga agriculturist nga imbaon ti Department of Agriculture ditoy away da Eden. Umuna, managbabain, a maigidiat ken ni Abdon a patpatarus ken sarangusong, wenno ken ni Pilo a panartarabiten ken dursok. Natataer nga adayo ni Rodrigo ngem iti asino man kadagiti dua nupay arinngisiten. Kulot ti buokna a pasaray mabaybay-anna nga agaruy-oy iti rupana no agkaling-etan ken maiberber iti angin no kadisdissaagna iti motorsiklona a Wave. Duapulo ket lima ti tawenna. Natanang ti gunggunayna. Kamatis ken tarong ti nangruna nga indagadag idi ni Pilo nga imula dagiti bumario iti Nagsaag. Nagmulada ngarud amin iti tarong ken kamatis. Agingga a bin-ig nga agat-nalungsot a kamatis ti malanglang-ab iti aglawlaw, ken limmatiga a tarong ti makitkita iti tunggal papag dagiti pagtaegan.
Uong ken tilapia met ti insungsong ni Abdon. Nagtaraken manen dagiti bumario iti tilapia agingga idi naminsan a naglayus ket adu kadagiti sida ti nagpataltalon. Naglagaw dagiti umaway idi kibkiban metten dagitoy dagiti pinuon ti pagay a dandanin agbugi.
Adu ti proyekto ni Rodrigo. Ngem adda ipangpangrunana. Uyokan. Kas model projectna, inaladanna iti napino a barut ti kasuaan da Eden, a minulaanna pay iti sili ti babaetna, tapno di makaruar dagiti uyokan a tarakenna. Ita, agaramat la ket ngaruden ni Eden iti nakapuspuskol a kapote a napintaan iti alkitran no agsibbol iti bunga ti sua. Kabuteng kano ti uyokan ti alkitran.
”Sikanto ti umuna a paramanak inton agdiro dagitoy uyokanko,” kinuna ni Rodrigo iti naminsan ken ni Eden. ”Patiemto nga awanen ti nasamsam-it ngem ’ti diro.”
”Kitaento,” kinunana met ni Eden a sikikita lattan iti nataer a rupa ni Rodrigo.
Napasnek ni Rodrigo iti panangiwanwanna kadagiti lumugar. No dadduma, agmalmalem nga agpaspasiar iti kataltalonan. Us-usigenna no ania ti gapu nga agangrag dagiti pagay nupay husto met ti pannakapadanumda. Kasta met ti panangisurona kadagiti umaway nga agiwaris iti abuno, no mamin-ano a daras, ken no kasano nga itiempo daytoy. No awan met iti kataltalonan, ungpotenna ti aldaw a mangas-asikaso kadagiti uyokanna wenno kadagiti inaray a mulana a sili. Iti naminsan, idi sumangpet a mapan mangaldaw, kinatawaan ni Eden ti baro gapu iti bimsog a pingping daytoy. Sinerrek kano ti maysa nga uyokan ti kapotena, simmarut iti maskarana ket sinippit daytoy ti baba ti akinkanigid a matana.
Manangisagut ni Rodrigo. Nadumaduma dagiti isangsangpetna manipud iti pagpasiaranna. No saan a prutas, nateng ken lames. Ngem iti naminsan, inyawidan ti baro ni Eden iti sangareppet a sabong ti engkantadora. Naglibbi iti nalimed idi ni Eden. Engkantadora kadi laeng ti kaibatogak? isidirna koma ken ni Rodrigo. Ngem awan met ti nailasinna a panangloko iti timek ni Rodrigo idi yawat daytoy dagiti sabong. Namrayanna laengen a sinaysay-up dagiti nalabaga ken puraw ken kumunig a sabsabong ket inarapaapna lattan a sabong ti rosas dagitoy a naggapu idiay Baguio.
Nangin-inut a bimmassit ti tudo agingga a tartarakitik laengen ket daytoy ti nangputed kadagiti laglagip ni Eden. Nagkidem. Ngem narigatnan nga alaen ti turogna. Saanto koman nga agtudo inton rabii no bigat, nakunana. Ket indawatna a dumteng koman ti agsapa ken ti malem nga ipapanda idiay surong tapno agbirokda iti balay ti uyokan. Naragsakto la ketdi ta kaduana ni Rodrigo. Iti panagkullaap dagiti matana, nabati laengen iti panunotna ti ladawan ni Rodrigo a mangsalsalladay iti punganna, a nangitunda kenkuana iti tagtagainep.
INLUKAT ni Eden ti tawa ket nadayas ti siledna iti lawag ti ubing nga init. Kasla saan a nagtudo, nayesngawna kalpasan ti panaginatna. Idi rabii, bumayakabak ti tudo, ngem itan, kasla awan lemmana iti baro nga aldaw gapu iti kinaraniag ti agsapa. Timman-aw. Iti daga, malasinna dagiti nagtangepen a rengngat a kinutkot ti kalgaw ngem pinagsaip ti nasapa a tudo. Iti lawag ti init, gimmilap dagiti paspasilap a linukasan ti agus ti danum-tudo. Nakaberberde dagiti bulong ti kaimito a dinigos ti tudo. Arig diamante dagiti tinukel ti tudo a di pay nawagwag manipud kadagiti bulong. Nagbaw-ing. Binuyana ti rupana a digdigosen ti sinamar ti init.
”Eden, inka ayabanen ni Rodrigo. Agarmusartayon,” pamigsaen ti timek ni nanangna manipud iti kosina.
”Wen, ’Nang,” kinuna ni Eden ket pinallilitanna pay ti ladawanna iti sarming. Mata ti agbalasangen ti nakitana a mangkitkita kenkuana manipud iti panglidemen a sarming. Asino ti agkuna a saan pay a balasang iti tawenna a sangapulo ket innem?
Ammonan ti pangayabanna ken ni Rodrigo. Iti ‘yan manen dagiti uyokanna. Sigaganaygay nga immulog ken nangsurot iti dana a pinagalis ti tudo. Nakitana ni Rodrigo iti abagatan ti naaladan a ’yan dagiti uyokan. Nakasalapay iti abaga ti baro ti bado nga inuksob ngata daytoy. Malasin ni Eden daydiay a T-shirt, insuot idin ni Rodrigo. Nabordaan iti ”See Palawan Before You Die” ken imbaga ti baro kenkuana a ginatangna idi napan nagseminar idiay Puerto Prinsesa itay laeng napan a tawen. Tartaripatuen ti baro dagiti mulana a sili a narnuoyanen iti bunga.
Inlansa ni Eden ti panagkitana iti nakapumpuner a bagi ti baro a kas man kabain a perngen ti agsapa. Dina mailibak iti bagina ti panangdayawna iti kinapuner ni Rodrigo. Nagdadakkel a piskel ken barukong a sumilsilap iti lawag ti init. Kas man maysa nga Adonis daytoy a pagrukrukbaban dagiti gumilapgilap nga amor a nailimog iti tudo a nagpasag kadagiti bulong dagiti muyong.
Natiliw ni Rodrigo ti panangmatmatmat ni Eden kenkuana.
Nangin-inut a nagtukkol ti tengnged ti balasang. Dagiti pinuon ti sili ti nagtungpalan dagiti matana. Di masarang dagiti matana dagiti mata ni Rodrigo idinto ta kaay-ayona no awan iti imatangna.
”Napuotam ti tudo idi rabii?” sinaludsod ni Rodrigo.
”Wen, Manong, marengrengak man. Aglalo ket nakalamlam-ek.”
”’Su met la a namin-adu a nagranitrit ti katrem idi kapigsana. Napigsa daydiay a tudo, a!”
Kasla nabainan ni Eden iti kinuna ni Rodrigo. No kasta, agpadada a siririing idi kapigsa ti bayakabak.
”Ngem ’imbag ta nagtudo idi rabiin,” kinuna ni Rodrigo, ”bareng saanen inton rabii. Nakasaganakan iti ekskursiontayo idiay bantay?”
”Wen. Ngem ti dakesna, amangan ket no agtudo pay inton malem. Ditayonto ketdi agkuterter amin idiay bantay.”
“Saan. Inyibusnan idi rabii. Kitaem, mamituento. Ken ti kunak, saan a nagtudo idiay bantay.” Pinerreng ni Rodrigo ni Eden. “Makaumay met laeng da Puring ken Celing?”
Nagtung-ed ni Eden. ”Ita laeng kano a mapadasanda ti umian idiay bantay, no kaskasano.”
Ginaw-at ni Rodrigo ti tualiana a naisab-it iti darekdek a kawayan. “Mangantayo kadin?”
Nagtung-ed ni Eden sa nagbuelta. Simmaruno kenkuana ni Rodrigo.
NAILINGEDEN ti init kadagiti nangato a bantay idi agsardengda. Nakaul-ulimek, kasla awan maningsinga iti aglawlaw malaksid iti daranudor a gubuayen ti danum nga agtupak kadagiti kabatuan wenno iti pannakaitupa ti agus iti sangi ti bantay. Gagangayen ti kanta dagiti bulong dagiti aruo a mangdangdanggay iti kinaulimek ti aglawlaw.
”Ditoy ti pangpalabsantayo iti rabii,” kinuna ni Rodrigo apaman a nakatakdangda iti ababaw a karayan. Marugrugmaanda kadagiti natatayag a pinuon ti aruo. ”Inton agsapan ti panagbiroktayo iti uyokan.” Indissona ti pasiking nga imbaklayna.
Indisso metten ni Eden ti basket nga awitna. Sa nagtugaw iti dakkel a bato.
Pitoda amin. Da Celing ken Puring, da Eden ken Rodrigo, da Eliong ken Entong nga adda gagemna nga agarem kada Puring ken Celing, ken ni Tata Angkuan a tatang ni Eden.
Binangon dagiti lallaki ti pagturoganda. Tallo a bubong amin. Nagluto metten da Celing ken Puring iti pangrabiida. Kalpasan dayta, naragsakda a nagsisinnayyo iti ababaw a karayan. Binuybuya ida ni Eden. Pasaray taliawenna ni Rodrigo a mangpupuor iti pungdol a pinagtitinnulongan itay a binagkat dagiti tallo a babbaro.
Kalpasan ti panangrabiida, pinarubroban ni Rodrigo ti pungdol. Kutkutingtingen met ni Entong ti gitarana a naikargana iti sako a nagyanan dagiti tolda. Immunan a nagidda ni Tata Angkuan. Manipud iti pagtugtugawanna a dalumpinas a bato iti igid ti karayan, binuybuya ni Eden ti sibubukel a takder ni Rodrigo a silsilnagan ti atong iti nagtetengngaan dagiti abong-abongda. Nagngayeden a buya! Awanen ti makita ni Eden a sabali, malaksid iti sibubukel a kinatao ni Rodrigo. Ngem anian a bulsek a kinapuner!
Nalagipna daydi insawang ni Rodrigo nga awan kanon ti umasping iti kinasam-it ti diro. Adda. Adda kano nasamsam-it ngem diro, isungbatna koma idi ken ni Rodrigo. Ngem maibaga ngata ti kas kenkuana a balasang daydiay? Ken maawatan ngata koma ni Rodrigo?
Nasiputanna ti yaadayo ni Rodrigo iti apuy. Immasideg iti aplaya ti karayan a matapliakan ti danum. Binuyana manen daytoy a siuulimek. Bulsekka, inyarasaasna a dinanggayan ti panagwaneswes ti sanga dagiti aruo ken ti panagkuridemdem ti apuy.
Timmakder ni Eden sa winakrayna ti buokna. Sinangona ti danum nga agsarsaraisi a nangilili iti sumagmamano a bunog ken kisingkising nga agpasurong ken agpababa iti nalamiis a danum. Inlimedna manen a tinaliaw ni Rodrigo. Kayatna a penken no nadlaw daytoy ti itatakderna. Ngem saan a nagkuti ti baro. Iti semsemna, immasideg iti danum ket pinagtapliatapliakna ti danum babaen ti dapanna.
Nagrippiis dagiti ruting iti likudanna ngem saan a timmangwa. Nagkanta ti pusona. Nariknana ti apros a nangdapadap iti barukongna. Kitaem ita ti saan a makaitured!
”Kasla nababbaba dagiti bituen ditoy kabambantayan, ania?” inruangan ni Rodrigo.
”Saan a nagtimek ni Eden. Dina insina ti panagkitana iti karayan.
”Nabannogka?”
”Saan. Apay?” nababa ti timek ni Eden ken dina latta sinango ti baro.
”Wen, a, ta magnatayo manen ’ton bigat. Masapatayo nga agrubuat. Adayo pay ngamin ti ’yan dagiti uyokan. Ngem maagasanto ti bannogmo inton makaramanka iti diro. Kas nakunak, awanen ti nasamsam-it ngem diro.”
Adda, kayatna manen a yesngaw ngem nabalud ti dilana. ”Saan...” Sinangona ti baro. ”Saan ngata a nakabutbuteng ditoy? Ti kayatko a sawen, baka no napeligro. Baka adda dagiti agsawsawar a dapanan.”
”Ania ti pagbutngam? Datayo laeng ti adda ditoy ikub ti kabambantayan ita. Ken awan ti buaya daytoy a karayan.”
Simmampitaw ti arawaaw dagiti billit-rabii. Sinungbatan ti nabangag ngem naturay a pukkaw ti kullaaw a nagallangogan iti kabambantayan. Dimmapnir ti angin a nangisangpet manen iti ayamuom ti atap a sabong.
”Nakaturog ni tatangmon?”
”Wen. Itay pay laeng. Nabannog siguro a nagna.”
“Makaturogka metten? Inkan ta siak ti agbantay. Diak pay la mairidep.” Nagturong ti baro iti puor sa pinuruakanna iti sangkap. Naarsang ti bumegbeggang a pungdol ket pimmuskol ti dalipato. Rimmubrob ti apuy ket nalawagan ti nagtugawan itay ni Eden. Nagmesmes ti balasang. Takrot! Nagwagteng a napan iti pagiddaanda. Uray iti iddana, kagkagatenna pay laeng ti bibigna. Agkakapsuten ti unnoy ti gitara iti bangir nga abong. Iti sumagmamano pay a darikmat, iti panagtulid ti rabii, natayen ti aweng.
Nasipnget pay laeng idi bumangonda. Naladaw a dumteng ti agsapa iti kabambantayan gapu iti kinatayag dagiti bantay. Nagbalkotda sa rinugianda manen ti nagna. Saan a nagtimtimek ni Eden. Pamrayanna ti agrupanget no paludipan ni Rodrigo.
”Ditakay bandat’ amianan, Entong,” kinuna ni Rodrigo idi makaballasiwda iti maysa a pikur ti karayan. Binangonda manen dagiti abong-abongda. ”Agbati dagiti babbai ditoy.”
”Umayak met,” kinuna ni Eden ket pinerrengna ni Rodrigo. ”Kayatko met ti makakita iti balay ti uyokan.”
Binirok dagiti mata ni Rodrigo ni Tata Angkuan. Naparaipusanna ti lakay nga immuli iti kabuluan. Mapan ngata agpatpat iti bulo a nayon ti paglinongda. ”Napeggad. Nauyongda. Ammom metten, dida ammo a lasinen ti lalaki wenno babai.”
”Basta umayak. Addaka la ngarud.” Ket immunan ni Eden iti desdes a sumpok iti kasukalan.
Kinamakam ni Rodrigo ni Eden. Pinatpatna dagiti nababa a barit a makasallin iti pannagnada.
”Saanen a mabayag, makaramankanton iti diro,” kinuna ni Rodrigo bayat ti panangiwaswasiwasna iti bunengna. Agkarabaliktad dagiti babassit a kayo ken kasla awan aniamanna a magessat dagiti lanut a kanen ti tadem.
”Adayo pay?”
”Asidegen. Mangngegkon ti wanengwengda.”
“Manong!” pagammuan ta inkalbit ni Eden iti ima ti baro. ”Makitam daydiay?” intudona ti nangisit a kasla bagi ti kalding a nakabitin iti atap a kamantiris iti masanguananda.
“Dika agtagtagari. Balay ti uyokan dayta. Mabalin a nasaepdata itan. Agbatika ditoy ta padasek a sikapan ida.” Inyusong ni Rodrigo ti kapote ken ti talukbong iti ulona. Insaganana metten ti sako nga intugotna. ”Dika agkutkuti.”
Siaalikaka ni Rodrigo nga immasideg iti kamantiris. Kasla saan met nga umanges ni Eden iti nagkulmeganna. Ngem sinippayotanen dagiti uyokan ti baro. Napaikkis ni Eden ket isu ti tinurong dagiti dadduma nga uyokan. Dinagdagus ni Rodrigo nga inawid ni Eden sa kinuyumotanna iti napuskol a kapote. Nagdekket dagiti takiag, ken dagiti barukongda. Narikna ni Eden ti panaggitebgiteb ti barukongna. Ket ita, addaytan dagiti bibig a nakatanggaya.
”Nakagatdaka kadi?” sinaludsod ni Rodrigo kalpasan ti sumagmamano a darikmat. Nagtilmon.
”Saan. Sika?” Agsao koma pay ngem dinan natuloy ta nagsabat manen dagiti bibigda.
Naggulagol ni Eden. ”M-Manong!” mamedmedmedan ti angesna.
”Eden…”
”Amangan no adda makakita kadata.”
”Awan. Awan.”
”Naglagaw ni Eden ta immet-et dagiti takiag ni Rodrigo a nairakus iti bukotna. Limmandoken dagiti takiag ti baro.
Kalpasan ti sumagmamano a darikmat, intangwa ni Rodrigo ti ulona. Ngem awan met gayamen dagiti uyokan. Dinardarasna ti timmakder. Inturongna ti panagkitana iti puon ti kamantiris. Ul-ulienen ti apuy. Itagtag-ay ni Entong ti nakasako a balay ti uyokan.
”Nangngegko ti ikkis itay ket impagarupko a nadisgrasiakayo. ’Imbag ta nakatalukbongkayo a dagus,” nabagas ti isem ni Entong kada Rodrigo ken Eden. ”Awanen ti diroda, Manong. Yunakon idiay baba.”
Tinangad ni Eden ni Rodrigo ket nagsabat dagiti matada. Immisem ni Rodrigo. Ania, patiennak itan nga adda nasamsam-it ngem diro? kasla ibalbalikas ti isem nga intalali ni Eden.—O
(Immuna a naipablaak iti Marso 16, 2009 a bilang.)
