NOBELA: Apo Baboy Party-List (15)
DIMTENGDA iti ilida. Ngem sakbay nga insikko ti drayber ti kotse nga iturong iti munisipio, imbilin ti mayor nga itulodda da Lakay San Lucas.
Tinaldiapan ti lakay dagiti kakaanakanna. Nagiinnisemda. Saan nga impagarup ni Lakay San Lucas a kasta ti kinaimbag ti mayor. Saanna idi nga imbotos daytoy iti napalabas nga eleksion. Ngem daytoyen ti manokenna inton eleksion no Mayo.
Idi dumtengda iti purokda ket dumsaagda, dimsaag met ti mayor.
“Kitaek man ti baybay,” kinuna ti mayor.
Agnaed ngamin ti mayor iti amianan ti ili nga asideg ti puon ti bantay. Adayo met ti munisipio iti igid ti baybay ket di makitkita daytoy, malaksid no gagaraenna ti mapan mangkita. Ngem adayo bassit ti pagnaen daytoy. Iti purokda, asideg unayen ti baybay. No agbagyo ket nadawel ti baybay, bumangkag ti dalluyon iti kabalbalayan.
Kinuyogda ti mayor.
“Asideg gayamen ti baybay iti purokyo,” kinuna ti mayor. “Husto ti kunayo a paikkanyo iti seawall tapno matiped ti dalluyon a bumangkag. Ken ita a makunak a husto ti pangngeddeng ti gobierno a maawagan ti baybay iti West Philippine Sea a saan ketdi a South China Sea. Idi ubingak pay, salsaludsodek met iti bagik no apay a naawagan iti China Sea idinto ta adda met ditoy a mangkirkirab iti puroktayo.”
“Pudno dayta kunam, mayor,” inyallawat ni Lakay San Lucas. “Idi ubingak pay, agarup sangagasut a metro ngata ti kaadayo ti baybay iti kabalbalayan. Ngem ita, agduapulo la ngatan a metro ti kaadayona iti balayko.”
“Ditoy kano ti naglasatan dagiti bapor dagiti Hapones idi umayda rauten ti Filipinas,” kinuna manen ti mayor.
Iti kinuna ti mayor, nalagip ni Lakay San Lucas ti istoria ti ulitegna a limmasat dita nga adu a barko dagiti Hapones. Ket idi nakangngegda kadagiti kanalbuong, nagtataraydan a nagpakni idiay kabambantayan ti Abra.
Nagsublida iti kabalbalayan. Intulodda ti mayor agingga iti luganna.
“Nalaing met gayam ti mayor,” kinuna ti lakay idi makaadayon ti kotse ti mayor.
“Saankayo ngamin a mapmapan idiay munisipio, angkel,” inkatawa met ti abogado.
“Awan met ngamin ti masapul kenkuana,” insungbat ti lakay. “No dina indiaya ti panangkuyogna kadatayo, diak pay la ammo ti kababalinna.”
Nagsisinada nga aguuliteg. Idi agawiden ti lakay, pinampanunotna manen a madanonna koman ni Baket Caria iti balayda.
Nagwingiwing idi dumteng iti paraanganda. Nakarikep pay laeng ti ridawda.
Tinaliawna ti init. Aglintegen. Saanen a mangan. Maturog ketdin tapno malipatanna ti bisinna. Agkapento laengen no makariing.
Ngem idi maal-alanan ti turogna, natimudna ti timek ni Sito nga umaw-awag. Timman-aw iti tawa. Nakatapaya ti kaanakanna iti nakaplato nga ammona lattan nga innapuy ken malukong a nakaluban iti plato.
“Ania dayta?” dinamagna.
“Paited ni nanang, angkel,” insungbat ti baro. “Amangan kano no saanka manen nga agluto ken mangaldaw.”
Nakaellek ti lakay. “Mammadton sa ketdi ni nanangmo,” kinunana. “Talaga a saanakon nga agluto ken mangaldaw ta masadutak. Maturogak koman.”
Sinabatna ti kaanakanna iti ridaw. Inawatna dagiti tinapaya ni Sito. Linukibna ti plato a kalub dagitoy ket nagalingasaw ti nagyan a balatong a nasagpawan iti bulong ti marunggay ken ti agal-alingasaw ti pudotna a nga innapuy.
“Urayemon ta yalisko dagitoy,” kinunana a dagiti plato ken malukong ti kayatna a sawen.
Nagturong iti kosina.
“Mangaldawak met la ngarud,” kinunana ken ni Sito idi yawatna dagiti nagyanan dagiti taraon.
Sinangona ti impadigo ti kaanakanna apaman a nakalikud ti baro. Napalet ti dinengdeng a balatong a nasagpawan pay gayam iti daing ken aramang.
Idi malpas, pinalukayanna ti barikesna. Nagsubli iti iddana. Naimas itan ti turogna ta saanen a mabisin.
KALPASAN ti sumagmamano nga aldaw, mariribukan ni Lakay San Lucas. Agin-innagaw iti panunotna ti ipapanda idiay Manila ken Manang Lucia tapno mapanda agaplay iti visa wenno mapanda aggatang iti baboy. Sangkadamag ngamin dagiti kakaduada nga aggatgatang iti baboy no kaano ti luasda ta awan kano met ti sabali a panggedanda. Amangan kano no lumanganen a mangan dagiti pamiliada.
Napan iti balay da Atty. Palpallatoc tapno ikonsultana ti problemana.
“Saan ngata a maidauluan ni Sito dagiti kakaduayo?” kinuna ti abogado.
Nagpanunot ni Lakay San Lucas. Agduadua no maitalekna ken ni Sito ti pagpuonanda a kuarta.
“Malaksid no saankayon a mapan idiay Hawaii,” kinuna manen ti abogado a nakadlaw iti panagduadua ti lakay. “Ngem nasaysayaat no inkayon.”
“Masapul ngarud a makasaritak ni Lucia,” kinuna ti lakay. “Tapno makapagsagana met da Sito.”
Nagpakada ti lakay iti kaanakanna. Napan iti balay da Sito. Pinaayabanna iti daytoy ni Manang Lucia.
“Mapankayon iti Manila, angkel?” dinamag ni Sito.
“Wen koma,” insungbat ti lakay. “Mapankayo met aggatang iti baboy. Sika no kuan ti kabisiliada. Addakamto met ngatan no agitulodda kadagiti nagatangyo.”
Nabagas ti isem ni Sito. Dua laeng da ulitegna ken Manang Lucia a mapan idiay Manila? nakunana iti nakemna. Nakaeg ti ulitegna no awan ti magapgapuananna ken ni Manang Lucia. Masapul nga iremedio daytoy nga umianda idiay Manila ket ag-hotel-da.
Nagpakada ni Sito a mapan mangayab ken ni Manang Lucia. Inikkan ti lakay ti baro iti nabukel a sangagasut a pisos a pagtraysikelna.
“Awan met ngata itan idiay tiendaan,” kinuna ti lakay.
Nagawiden idi makalikud ni Sito.
Nasurok ngata a maysa nga oras ti napalabas sa dimteng da Sito ken Manang Lucia iti balay da Lakay San Lucas. Pinastrek ti lakay ida. Ngem saanen a dimmanon ni Sito ta kunana nga adda pangibaonan ni nanangna kenkuana. Inted ti ulitegna kenkuana ti tulbek ti owner. Ngem saan a mapulsot ti panagisem-isem daytoy idi makapanaw. Bukod itan ni ulitegna ni Nana Lucia.
Ania ngata no sumangpet ni Anti Caria? nakunana iti panunotna. Adda ngata ketdi mapasamak a gubat.
Kasla maymaysa ti utek da Sito ken ti ulitegna ta kasta met ti pampanunoten ni Lakay San Lucas.
“Awan sa ni komari, pari?” nakuna ni Manang Lucia.
“Di pay nagawid,” insungbat ti lakay a kumitkita ken ni Manang Lucia. “Insinanak sa metten. Isu a kunkunak nga agsapulak san iti sukatna.”
Nagsig-am ni Manang Lucia a nagdumog.
“Isapulannak man ketdi, adi,” impasarak ti lakay. “Awan la ti ammom, a, para kaniak?”
“Diak met ammo dayta kayatmo, manong.” Minedmedan ti baket ti isemna.
“No ibagak ngay a kayatka, adi, dinak la kayat met?”
Namatmatan ni Manang Lucia ni Lakay San Lucas. “Ania, aya, ti pagsaritaanta a nangpaayabam kaniak?” dinamagna ketdi.
Napaisem ni Lakay San Lucas. “Ti panangalata iti visa. Intan idiay Manila?”
“Sika man, manong… no isu ti kunam. Kaano ti kayatmo?”
“Iti koma kabiitan a panawen ta masapul a makaawidta met laeng manipud Hawaii sakbay ti kampania. Maysa, kayat met dagiti kaduami a mapandan aggatang iti baboy.”
“No kayatmo, uray inton bigaten a mapanta.” Pinerreng ni Manang Lucia ti lakay.
“Agsapa wenno rabii?” panangpennek ti lakay. Iti panunotna, no mapanda iti agsapa, dumanonda idiay Manila iti sumipnget ket ag-hotel-da la ketdi. Saanda a mapan umian iti balay ti kabagian wenno am-ammoda.
“Uray inton agsapa, manong, no ania ti kunam,” insungbat manen ni Manang Lucia. “Makaluganta la ketdi iti lumablabas iti alas otso.”
Inlinged ti lakay ti nagayad nga isemna. Apagisu ti pampanunotenna. “Inta ngarud ken ni atorni ta ammuenta ti alagaden ti panagala iti visa,” kinunana.
Nagkuyogda a napan iti balay da Atty. Palpallatoc. Nadanonda ti abogado nga agkomkompiuter. Inyumanda ti parikutda. Insuro met ti abogado ti aramidenda. Manipud iti panagbayadda iti banko ken panagpaiskediulda para iti interbiu, agingga iti aramidenda iti interbiu. Binallaaganna met dagiti dua iti kaadu ti fixer a manglokloko. Napagsasaritaanda pay ti show money ken pagplete.
“Ala, adi, bayadam amin dagiti imbaga ni atorni a kaanakan ta sukatakto no addatan idiay Hawaii,” kinunana. “Adunto met ngata ti agiparangkap iti doliar sadiay. No diak makabayad, bayadakto no kongresmanakon. Addanto interesna. Uray doblenton.”
Nakakatawa la ket ngarud ti abogado. “Ania dayta, angkel, pagbagasam metten ni Manang Lucia,” kinunana. “Wen gayam, mangipaw-itkayo koma idiay Bannawag iti retratoyo nga immawat ni angkel iti award,” innayonna.
Nagkakatawada. Nagpakada da Lakay San Lucas ken Manang Lucia iti abogado.
Intulod ti lakay ni Manang Lucia iti kalsada a pagurayanna iti traysikel.
Iti panagtakderna iti igid ti kalsada, saan a maisina ti lakay dagiti matana ken ni Manang Lucia. Pasaray agsanapsap.
Dinillaw ni Manang Lucia no ania ti sansanapsapan ti lakay.
“Sika!” inkatawa ni Lakay San Lucas. “Nagpintaska ngamin.”
“Dinak man ang-angawen, manong!”
“Saanak nga agang-angaw, ading,” kinuna latta ti lakay. “Pudno ti sasawek. Uray man ket no kua…”
Pinara ni Manang Lucia ti sumungad a traysikel.
“Dimo liplipatan nga inton agsapan ti luasta,” impakamakam ti lakay ken ni Manang Lucia.
“Wen, manong,” insungbat met ti baket. “Addaakton iti waiting shed a pagurayan ti lugan.”
Idi agawid, nataldiapan ni Lakay San Lucas dagiti kaduada nga aggatgatang iti baboy iti paraangan da Sito. Agtugtugawda iti papag iti sirok ti mangga. Adda naipatugaw iti papag a gin ken baso. Dimmagas ti lakay tapno ammuenna no ania ti pagtutulaganda.
“Agrubuatkami no bigaten, angkel,” impasabat ni Sito. “Alaek kadi daydiay owner-mo?”
“Wen, a,” insungbat ti lakay. “Agpa-Manila-kami met no agsapa. Bareng addakaminton sakbay nga agitulodda iti magatangyo. Inka ngarud idiay kua da Pari Doro ta ibagam no kayatda met ti kumuyog kadakayo,” imbilinna ken ni Sito.
“Okey ngarud,” kinuna ni Sito a nangkita kadagiti kakaduada. “Inton bigat, ikkankayto ti tarheta nga iwarasyo kadagiti paggatanganyo.”
Saanen a nagbayag sa nagsisinada.
Apaman a nakadanon ni Lakay San Lucas iti balayda, insagananan dagiti balonenna a lupotna. Inkargana dagiti napilina a lupot iti bag. Bassit laeng. Mabalinnanto met nga ulit-uliten nga aramaten dagitoy. Didanto met la ammo.
Iti rabii, abalbalayen ti panunotna ni Manang Lucia. Nupay nataenganen ken nabayagen a nabalo, nasayaat pay laeng ti panalbanna. Nasabang ti patongna ken nabukel pay dagiti luppona.
Inton dumtengda idiay Manila inton malem no bigat, mapandanto umian iti hotel. Kampay idi, ibagananto a maturog iti suelo. Yap-apnanto ti dakkel a tualia a balonna. Wenno ti tualia ti hotel. No saanton a makaitured, makiurnosto met laeng ken ni Lucia. Madinto ngata? No madinto, sugsugnuenna. No maalana, kukuananton agingga idiay Hawaii.
Napaisem ni Lakay San Lucas. Uray no saanen nga agawid ni baketna. Uray saanda nga agtipon ken Lucia, mapanna latta no kuan suksuknalan sagpaminsan.
Nangigis manen ti isemna ket nayaw-awan la ket ngarud ti tuturoganna. Ket nakunana manen iti bagina nga inton rabii no bigat, kukuanan ni Lucia.
Idi umadalemen ti rabii, inkeddengna a saanen nga agpanunot tapno maturogen. Amangan no saan a makariing a masapa no bigat.
BIMMARINGKUAS ni Lakay San Lucas idi mangngegna ti bosina ti owner-type jeep-na. Aglawag gayamen. Kinitana ti relona. Alas sais. Naladawen!
Inlukatna ti tawa. Nakitana ni Sito a nakasanggir iti lugan.
“Kunak la no masapaka nga agpa-Manila, angkel,” kinuna ni Sito nga agkatkatawa. “Naimasam sa met ti naturog?”
“Dakayo, nakarubuatkayon?” dinamag ketdi ti lakay.
Inuyos ti lakay ti pantalonna sa ginaw-atna ti tualia iti salapay ket nagturongen iti bangsal. Naguksob. Insawsawna ti imana iti danum iti burnay. Nalamiis. Ngem masapul met nga agdigos tapno di naangdod a mayasideg ken ni Lucia.
Intakona ti sudo sa insapsapona iti sellang ken dagiti sakana. Iti maikadua a tako, imbuyatnan iti bagina. Uray la a simngar dagiti dutdotna. Pinagsasarunona ti nagbuyat. Naibus gayamen ti sabonna a nabanglo ket innalana ti Perla a pagsabsabonna no aglaba. Inggusugosna iti narasay a buokna ken iti bagina. Nagbuyat manen. Nagsasaruno. Ginaw-atna ti tualia ket immunegen iti kadaklan. Idi mapunasanna ti bagina, nagpellesen. Saan ngatan a mangan? Ngem narigat ti mabisinan iti dalan Nakababain no ibagana ken ni Manang Lucia a maul-ulaw gapu iti bisinna.
Naglukat iti kaldero. Adda bassit kilabban. Innalana ti naigarapon a bugguong nga ipon ket nangkutsara. Nangipapel namindua sa imminum. Agkape koma ngem saan pay gayam a nakagatang iti kape. Naibus gayamen daydi impaksetna a bagas. Numona ta agatbugguong ti ngiwatna. Kasanon no agsaoda ken Lucia? Numona ta awan sepiliona. Nangpirit iti asin iti duyog ket daytoy ti inggusugosna iti ngipenna sa nagmulumog. Naawan bassit ti agatbugguong a sang-awna.
Imbalunetna dagiti tawa. Idi makasapatos iti agkupkuplaten a sapatosna, pinidutna ti bag-na iti bangko sa rimmuar. Inserrana ti ridaw. Inkandadona pay tapno awan ti makastrek iti balayda bayat ti kaawanna.
Adda pay laeng da Sito ta ur-urayenda dagiti dadduma a kakaduada. Inyawis ni Sito a makikalugan laengen agingga iti paradaan idiay ili. Ngem imbagana nga amangan no ad-adda a maladaw ket awan ti kaduana. Ket napanen nagpadaan iti traysikel.
Idi kitaen ti lakay ti relona, nalabes gayamen nga alas siete. Amangan no addan nga agur-uray ni Lucia, nakunana iti nakemna.
Idi dumsaag iti traysikel iti asideg ti waiting shed, nakitana ni Manang Lucia a nagayad ti isemna.
“Dandanika umay sukonenen, manong,” inrabak ti balo.
“Napuyatanak ngamin a nangpampanunot kenka,” imbalesna.
Naggarakgak ti baket. “Dinaka pinalubosan ni Maring Caria?” kinunana.
“Kinandaduak ti ridawmi tapno saan a makastrek idiay balaymi iti kaawanko,” insungbat met ti lakay.
Nakita ti lakay da Sito iti ilalabasda. Napulang-i pay ti ulo dagiti kakaduada a nangtaliaw kadakuda ken Lucia.
Di nagbayag, addaytan ti bus a para Manila. Babaen ti kolor ti bus, Florida daytoy. Apagisu ta idiay Sampaloc ti garahena. Pinarada.
Idi makatugawda, inyarikap ni Lakay San Lucas ti ID-na a kas senior citizen ken ni Manang Lucia. Kayatna a sawen, ti manen baket ti mangiplete kenkuana.
Inawat met ni Manang Lucia nga awan tagtagarina. Kenkuana, bassit laeng dayta a pagsubadna iti panangiraman ni Lakay San Lucas iti Apo baboy Party-List. Rabakem ta maysanto metten a kongreswoman? Dakkel nga utangna dayta iti padana a nataengan. Iti panunotna, ania man a kiddawen daytoy kenkuana, itedna latta. Ket idi umasideg ti konduktor iti yanda, inyawat ni Manang Lucia ti nabukel a sangaribu a pisos ken ti ID ni Lakay San Lucas.
“Duakami,” kinunana. “Manila.”
Tinaldiapan ni Lakay San Lucas ni Manang Lucia. Immisem.
“Tengkiu,” kinuna ti lakay.
ADDAN da Sito iti Bantay. Naariwawa dagiti kakaduana. Umis-isem iti pagsasaritaan dagitoy. Naalikuteg ti panunotda. Dudua kano da ulitegna ken Manang Lucia, ket damdamagenda no sadino ti pagtarusanda. Iti hotel, kuna met dagiti dadduma.
Ni met Marieta ti pampanunoten ni Sito. Iti daytoy a papanda panaggatang iti baboy, isu ti boss. Uray no minalem nga agawidda iti balay da Marieta bareng no adda met gundawayna iti balasang. No saan a sungbatan ti balasang no ibagana ti ayatna, ket duduada, aramidenna metten ti kalalainganna. No maarakup ken maagkanna, agririnto pay ngata? nakunana.
Kellaat, adda nagiwes a motorsiklo iti sangona. Inwekwekna ti sakana ti preno. Naganit-it dagiti ligay ti lugan.
(Maituloyto)
