SIMMIRIP ni Padre Salvador iti nakortinaan a bassit a tawa ti pagkompesaran. Awanen ti nagparintumeng iti agsumbangir. Ket nupay nariknanan ti bannogna iti kaadu a kinompesarna iti dayta a malem, nagsangir ni Padre Salvador tapno urayenna ti idadateng ti umay agkompesar.
Iti kastoy a malem kasakbayan ti umuna a Biernes ti bulan, adu ti dumatag kenkuana ket kalpasan ti panangkompesarna kadagiti imatonanna, mariknana ti nalaus a bannogna. Ngem saanna a rigaten dayta: idi damona ti mangompesar iti Inmakulada, nakemkemna ti sangina agsipud ta kadagiti rinibu nga umili, nasurok a sangapulo laeng ti dimmawat iti pakawan… ket ita, adun ti sumarsarungkar iti simbaan ken mangawat iti Sakramento ti Arak ken Tinapay. Dayta ti tinagtagainepna a pagluposan ti Inmakulada idi naibaon iti datoy a disso.
Maragsakan ni Padre Salvador iti panagballigina a mangawis kadagiti umili a mangawat iti linipatanda nga Iglesia. Adda karbenganna iti dayta a rikna: idi, tinallikudan dagiti taga-Inmakulada ti simbaan ken ti na-Diosan a panagbiag; ita, nagsublin dagiti sumagmamano a nabati. Madanagan idi ni Padre Salvador— a kas iti panagdanag ti ama a makaimatang iti isisiasi ti anakna— no awan ti mapan iti pagur-urayanna a pagkompesaran; ita, mabannog unayen iti kaadu ti kompesarenna. Ngem mariknana a saan a makapaksuy a bannog ti umapay kenkuana ta iti lansad ti panunotna, adda natalinaay a kararua.
ABABA A SARITA: Gingginammol
Simmirip manen ni Padre Salvador iti bassit a tawa ket idi napaneknekanna nga awanen ti agkompesar, inikkatna ti akikid ken naingpis nga estola a nayukkor iti tengngedna; inagkanna daytoy kasakbayan ti siaannad a panangkupinna; innalana ti breviario a nangisapitanna iti estola ket rimmuaren iti pagkompesaran. Sinangona ti altar. Siraraem a nagkurno ken nagugis; kalpasanna, nagturongen iti ridaw ti simbaan. Nadlawna, apaman a nakaruar, a gaygay-aten ti tudo ti agbuyat. Pinardasanna ti nagaddang ket iti sumagmamano pay a kanito, addan iti kombento.
“Naisaganan ti pangrabii, Tio,” impasabat ni Pedro, ti kaanakanna a kaduana iti kombento.
“Nabannogak,” kinuna ni Padre Salvador . “Aginanaak pay bassit. Awan kadi ti nangbirok kaniak? Awan kadi ti simmarungkar?”
“Ay, wen gayam... adda suratmo a simmangpet, Tio. Koreo Espesial.
“Ammom kadi no sadino ti naggapuanna?”
“Kinitkitak ngarud ti marka iti rabaw ti sobre, Tio. Kasla naggapu iti Arsobispo. Adda iti rabaw ti lamisaan iti siledmo.”
Nagturong ni Padre Salvador iti siledna ket inwalinen ti gagarna a mangbasa iti surat ti bannogna a naggapu iti pagkompesaran. Kabayatan ti panagturongna iti siledna, pinampanunotna no subalit ti suratna a nangilanadanna iti panagdawatna iti arsobispo iti tulong tapno matarimaan ti simbaan a nadadael idi gubat. Nanipud pay idi gubat, saan pay laeng a nalagdaan dagiti nadadael ket dayta ti nangbilin kenkuana a dumawat iti tulong. Mabalin a sumangpet ngatan ti dawdawatek a kuarta, nakunana.
Ngem sabali ti naguneg iti sobre a nabasana ket limias a namimpinsan ti isem kadagiti bibigna. Nariknana ti pannakasuron a nalabit pinataud ti dina pannakapadaan iti nabasana ken agsipud ta sibabannog. Saanna ngata nga ammo, ngem iti dayta a darikmat, kumarkaramut a pannakasuron ti mangsagsagid iti pusona. Ket nalipatanna ti kasasaadna ken ti kawesna... nagrupanget a narupanget a nangkunes iti surat ket nagubsang pay ti tignayna a nangipuruak iti pagibellengan iti rugit ti kinusona a papel. “Ngem apay nga inkeddengna ti kasta? Apay?” sinaludsodna iti bagina a kasla iti panangsaludsod ti anak iti nakaigapuan ti keddeng ti dina pay laeng maawatan nga ama.
Idi nagsubli ni Padre Salvador iti nakaidasaran ti pangrabiida, nadlaw ni Pedro a bassit ti impauneg ti ulitegna. Dayta a tignay ti kasangsangona ti nangipalgak ken ni Pedro nga adda dakkel a pakaburiboran ni Padre Salvador.
“Saanak a pumanaw ditoy,” impangta ni Padre Salvador iti sango ti nasdaaw a kaanakanna. “Binangonko daytoy nga ili; insublik iti maikari a kasasaad; tinarabayko. Awan ti bileg a mangipanaw kaniak ditoy. Uray pay riniwriw nga arsobispo ti mangibilin iti yaakarko.”
Saan a nagsaludsod ni Pedro ket siuulimek a nangpalpaliiw iti ulitegna agingga iti panangitulod dagiti matana iti ulitegna a siulimek a simrek iti siledna.
Apaman a nakastrek iti siledna, pinampanunot ni Padre Salvador ti surat nga imbellengna. Ket uray pay napasublinan ti nasimbeng a panunotna, saan pay laeng a pimmanaw ti pannakasuronna. Ta kasano a di umapay kenkuana dayta a rikna? “Isaganam dagiti gargaretmo, mayakarka iti ili nga Asuncion.” Ania a gapu ti pangyalisanda kaniak ditoy Inmakulada? Apay nga ipandak idiay Asuncion? sinaludsodna iti bagina. Awan ti nailanad a pambar ti pannakayalisna; awan ti nayon wenno kurangna ket impakita dayta ti kinainget ti bilin ti arsobispo.
Saanna nga annugoten dayta a bilin agsipud ta namnamaenna a gapuanan ti panangirurumen dayta a keddeng. Apay nga ibilinda ti pannakaisinana iti ili a nagbalinen a kas anges ken lasagna? Apay a rabsutenda ti ina iti sidong ti pinadpadakkelna a bunga?
Dandanin duapulo a tawen ti panangimaton ni Padre Salvador iti simbaan ti Inmakulada. Pinalabasna dagiti kasudian a paset ti biagna iti aytoy nga ili. Idi sumangpet ditoy, nadanonna a tinallikudanen dagiti ad-adu nga umili ti simbaanda. Manmano kadagiti rinibu nga agindeg ditoy ti sumarungkar iti simbaan; ket no adda met ngarud panggepda a dumaw-as iti sango ti altar, nalasin unay idi ni Padre Salvador a ti baro a sapatos wenno ti baro a bado ti namkuatan dayta a tao a simmarungkar iti pagmisaan. Ket idi kaitaltalek kenkuana ti Inmakulada, inkari ni Padre Salvador a pasublienna iti Dios ti naiwawa nga ili; inkarina a bangonenna ti di mapuglay nga altar iti puso dagiti umili; inkarina amin dagita.
Ginuyod dagiti pimmanaw a panawen ti tapok a bimmalay kadagiti nayaw-awan nga umili ket ti sagad nga inaramat ni Padre Salvador... ti sagad ti pakinakemna a nangdalus kadagiti imatonanna... ti di narunot a kinaanusna a nangikkat kadagiti siit a rimsua. Nakitana ti panagbunga dayta nga arapaap; nakitana ti panagballigina. Naimatanganna ti panaglupos ti Inmakulada, ket itan, mabalinnan a kunaen a nagballigin iti panangibagina iti Maestrona.
Adu dagiti padi a nagpanggep a kas kenkuana. Nagsisinnublatda a nangipasdek iti ninamnamada a sarikedked ti simbaan; ngem napaayda amin. Pinagpuonan ni Padre Salvador ti kinaanepna ket naaramidna dagiti di kabaelan dagiti sinukatanna.
Ngem saan a nalaka a napagbungana dagiti nagling-etanna. Kinaagpaysona, iti daydi rabii nga isasangpetna iti Inmakulada, inuborda ti siledna a kas ti panangubor ti narungsot a lalaki iti agkakallong nga aso. Impangngegda kenkuana iti daydi a rabii ti kinababa ti kararua dayta nga ili babaen ti panangilalaawda kadagiti agkakarugit a balikas... balikas dagiti di mamati iti relihion nga ibayogna. Ket idi damona nga itayag ti ostia iti altar ti Inmakulada, idi damona nga ikararag ti pannakaispal dagiti taga-Inmakulada, saan a nakipaglualo ken nakidanggay kenkuana dagiti ad-adu nga umili. Bassit ti dimmar-ay iti Misa. Maisupadi unay iti maysa a rabii a pannakaipabuya ti maysa a programa iti plasa a tinabunuan ti dandani amin nga umili.
Ngem inanusanna nga inatur dagiti killo, sinagadanna dagiti narugit, pinunasanna dagiti namantsaan; ket nangin-inut a nagturong ti saka dagiti umili iti ridaw ti simbaan.
Ket ita, kalpasan ti amin, adtoy ti surat ti arsobispo a mangibilin iti ipapanawna iti Inmakulada. “Mayakarka idiay Asuncion,” nabasana. Ammo ni Padre Salvador a dayta nga ili ti kapanglawan iti dayta a probinsia. Ngem saan a ti ladawan ti ipapanna pannakipagindeg iti mabisin nga ili ti mangriribuk kenkuana; saan a ti ladawan ti ipapanna iti nabaybay-an nga ili ti nangted kenkuana iti pannakasuron. Saan a dayta, no di ket ti atapna a panangirurumen ti naitupak iti saklotna. Inatapna a maysa a naagum a kabsatna iti abito ti agkalikagum a mangpaksiat kenkuana tapno iti kasta, isun ti agapit kadagiti agluomen a bunga ti ling-etna. Ket kas iti siasino man a tao, saanna a kabaelan nga awaten dayta a siuulimek; kas iti siasino man a tao, agkedked ti nakemna, sumupiat ti kararuana.
“Saanak nga agkuti,” impangta ni Padre Salvador iti bagina, “saan, saan. Uray pay supiatek ti bilin ti arsobispo.” Pagam-ammuan, immisem iti pannakapanunotna: Ah, ammokon. Agkamangak kadagiti umili. Isuda ti mangikeddeng no pumanawak wenno saan. Awisek dagiti dadaulo ti Inmakulada a mangidawat iti panagtaengko ditoy.
Nalaka la a maaramid ni Padre Salvador dayta. Ta itan, denggenen dagiti umili ti timekna; patiendan ti balikasna. Agpaaydan kenkuana a kas subalit ti panagpaayna kadakuada. Ammona nga idawatda ti agnanayon a panangimatonna iti Inmakulada.
Ngem uray pay dayta a panunot, saanna a nabaelan nga insubli ti talna ti nakemna ket idi timman-aw iti tawa, nakitana ti tangatang a kinumotan pay laeng ti ulep ti napalabas a malem. Saan pay laeng a nagtinag ti tudo; saan pay. Ngem ammo ni Padre Salvador nga iti ania man a kanito, mabalin a bumtak ti gurruod ken gumilap ti kimat a mangpisang iti naulimek a tangatang.
Kastoy ti kasasaadna idi nangngegna ti tugtog iti ridaw ti kombento ket idi immulog iti agdan a siiiggem iti pagsilawan, nadanonna ti maysa a bumarito a mapan mangayab kenkuana tapno bendisionanna ti maysa a baket a dandani kano matay. Iti lawag ti pagsilawan, nabasa ni Padre Salvador ti gagar kadagiti mata ti sangailina. Riniing ni Padre Salvador ni Pedro; innalana ti dakkel a rosariona ken ti Librona ket nagkukuyogdan a nagturong iti taeng ti makasapul kenkuana.
“Maymaysa nga agbibiag, padre,” kinuna ti bumarito idi addadan iti dalanda. Ket imbagana ti nagan ti baket. “Naimbag ta addakami a mangtaraken kenkuana. Awanen ti asawana... ”
“Wen, ammok a balo,” kinuna ni Padre Salvador. “Agurayka man, saan kadi nga isu ti ina ti soldado a naibaon idiay Korea?”
“Simmangpeten manipud diay Korea ti anakna,” insungbat ti bumarito. “Ngem adda ita a makirangranget kadagiti managdakdakes a tao iti Tengnga ti Luzon.”
“Saanna kadi nga ammo a masakit ti inana?” dinamag ni Padre Salvador.
“Sinuratanmi, padre,” kinuna ti bumarito, “ket impadamagmi ti kasasaad ni ikit. Ngem insubalitna a saan kano a makaumay. Saanna kano a masalungasing ti bilin dagiti nangatngato ngem isu.”
Simmaplit iti isip ni Padre Salvador ti kaipapanan ti nangngegna ket impalagipna kenkuana ti kasasaadna itay sakbay a dimteng daytoy nga agpaarayat. Saanna a masalungasing ti bilin dagiti nangatngato ngem isu! Ket indiligna ti bagina iti anak a soldado agsipud ta agpadada ita iti kasasaad. Maipanggep iti ipapatay ti ingungoten ti parikut ti soldado; maipanggep iti pannakayalis kenkuana; agpadpada a napateg iti tumunggal maysa nupay aggidiat a banag dagita. Maitured ti anak, agsipud ta soldado, ti di sumarungkar iti nalabit dinanton makita nga inana. Maituredna, agsipud ta masapul nga agitured. Nasken nga agitured. Dayta ti bilin, wenno kayat a sawen ti bilin.
Pinampanunot ni Padre Salvador ti kasasaadna. Inyarigna ti bagina iti anak a soldado. Wen, maysa a soldado ni Padre Salvador. Ket ti arsobispo ti pangulona. Isu ti nagbilin kenkuana. Saanna kadi nga inkari—idi maordenan— a tungpalennanto amin ti bilin ti Simbaan?
“Wen,” naipigsa ni Padre Salvador ti timekna a nakaigapuan ti itataliaw dagiti kaduana, “masapul nga ammuenda ti agtungpal a sitallugod.”
Nadanon ni Padre Salvador a dandanin maiddep ti biag ti ina ti di napalubosan a soldado. Ammona, kabayatan ti panangipaayna iti bendisionna, a dandanin matay ti baket. Ammona a dinton makita ti anak a soldado ti inana. Nakarikna ni Padre Salvador iti panangay-ay iti soldado; nakarikna iti panangngaasi agsipud ta awan man laeng ti bileg ti ina— ti ina a nanaraken— a mangayab iti anakna nupay daytan ti maudi a dawatna. Ngem iti isasamay kenkuana dayta a rikna, naikuyog met iti binggas dayta ti lawag a simrek iti pusona.
Nagkuyogda ken Pedro a nagsubli iti kombento ket idi addada iti dalan, natangad ni Padre Salvador ti di pay nangitinnag iti tudo a langit ket nakitana a numan pay adda pay laeng dagiti nangisit nga ulep, mangin-inutdan a pukawen ti dina makita a pannakabalin. Sadino ngata a disso ti nangibuyatanna iti luana? nasaludsod ni Padre Salvador , a kayatna a sawen iti lua, ti tudo a mangugas iti daga.
Nadanonda ti sango ti kombento. Ngem sakbay a simrek ni Padre Salvador, tinaliawna ti simbaan ti Inmakulada ket iti dayta a kanito, ammona— nupay dina pay naileppas a linagdaan ti nadadael a simbaan—a nalpasen ti biangna iti daytoy nga ili... ket dayta ngata ti nagtaudan ti bilin ti arsobispona a mangibaon kenkuana idiay Asuncion tapno sadiay, mapanna ipasdek ti maysa a panagtalek a kas iti intugkelna iti Inmakulada. Wen, masapul a mapan idiay Asuncion.
Ket impapas ni Padre Salvador a miningmingan ti di pay nairingpas ti pannakalagdana a simbaan ket nainaig iti dayta nga ikikita ti maudi a panagpakadana a sipupunno iti panagipateg agsipud ta ammona a numan pay dinanton masarungkaran ti Inmakulada, natungpalnan ti biangna.—O
(Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Septiembre 27, 1954 sa iti Marso 17, 2017 a bilang.)
