INAKUP ti napigsa nga angin ti napuskol a tapok ti kalsada ket immermerna kadagiti agsangaribu nga agmartmartsa. Nagariwawada a nagkidem ken nagapput idinto a tinnengngelda dagiti kabikabda. Adda nagtanabutob, nagtupra ken nagsaplid idi makalabas ti payugpog.
Nagsennaay ni Mang Tacio idi simpaenna ti kabikab iti ulona. Tinaliawna ni Nana Barbara iti abayna. Nabannogen ti asawana. Pakayaskasen ti pannagnana. Agal-alikuno ti tapok iti sikigan ken likudanda. Kakaasi ni Mang Tacio nga agan-anawa a saan koma a kasta ti pannagnada. Ngem nagdayengdeng laeng dagiti nakangngeg.
Di pay limgak ti init itay irubuat ti tallo a bario ti agmartsa tapno mapanda agdemonstrasion idiay Malakanyang. Lallaki ken babbai, agtutubo ken nataengan. Awan sardeng ti pagnada. Ita, kuminniten ti init ken agkiraosen dagiti buksitda.
KLASIKO A SARITA: Armageddon
“Mabisinakon.” Sinikil ni Nana Barbara ti bakrang ti lakayna.
“Uray siak, baket,” inyarasaas ni Mang Tacio. Inamilna ti namaga a subsobna. “Madamdama ti pannangan. Urayentayo ti senias dagiti immuna.”
Dagiti taga-Bario Tambugan nga ipanguluan ni Kapitan Ising ti adda iti sango, akintengnga dagiti taga-Bario San Quintin nga ipanguluan ni Mang Tacio, ken akinlikud dagiti taga-Bario Sawat nga ipanguluan ni Kapitan Meding.
“Tunggal malpas ti ani, padapada nga agbayadtayo iti irrigasion ngem awan met ti danum nga umay kadatayo,” kinuna ni Mang Tacio iti mitingda idi napan a lawas. “Tudo ti ad-adda a padanumtayo. Masapul nga irupirtayo ti kalintegantayo, kakabsat! Sumaklangtayo iti kangatuan a gobierno— iti Presidente ti Filipinas!”
Tapoktapok ti mukod ken agbirbirri ti dapan dagiti nakatsinelas ken dapandapan a mannalon. Nakseten dagiti pagetpet ken dukayyang iti aglawlaw. Kasla mabisinan a ngiwat dangiti rengngat a nakanganga iti agsumbangir a talon.
Iti tapaw ti agkalbon a turod ti namigatan dagiti agmartmartsa. Naariwawada iti pannagnada. Idi malpasda, naginanada bassit sa intuloyda ti nagna.
Naglikigen ti init idi sumrek ti ulo ti demonstrasion iti maikatlo nga ili a labsanda nga agpa-Malakanyang. Natannawagan ni Mang Tacio dagiti soldado iti kalsada. Nakatakderda iti sango ti kampo militar. Nagsardeng dagiti taga-Tambugan nga adda iti sango idi makaasidegda kadagiti soldado.
Kimmayakay a nagpakanigid ni Mang Tacio. Sinurot ni Nana Barbara.
“Apay, Tacio?” inamad ti baket.
“Sinerraan met ida dagiti soldadon…”
“Apayen?”
“Sige, magnakay’ latta agingga idiay nagsardenganda.” Indaras ni Mang Tacio ti nagna. Nadanonna ni Kapitan Ising nga agpalpalawag iti sango dagiti kapurokanna.
“Nagsardengkayo metten?” dinamag ni Mang Tacio iti padana a kapitan ti bario.
“Adda kano abiso ti Malakanyang a saantayon a dumanon. Umay kano ti Administrador ti Irrigasion ditoy kampo. Imbaon ni Presidente a sabatendatay’ ditoy. Dagita dagiti katulonganna.” Intudo ni Kapitan Ising ti ummong dagiti agkakatakneng ti langada a lallaki iti sirok ti akasia a nakatarataran dagiti kotse, dyip, ken trak dagiti soldado. “Kaduana da Gobernador ken ‘diay sal-at nga Engineer Joson…”
“Ah, nasayaat,” nagrag-o ni Mang Tacio, “ta maipakaammo ti buyokna iti apona. Ngem apay a saan a ni Presidente ti mismo nga immay?”
Iti itataliaw ni Mang Tacio, nakitana ti panangwagis ti gobernador kadagiti demonstrador a sumrekda iti kampo. Kasla agus dagiti demonstrador a simrek.
“Dagitoy ket a tattaon,” nakaasideg a di napadaanan ni Mang Tacio ni Engineer Joson. Kasla salimuoten la unay iti barong-tagalog-na. “Inaramidda pay laeng ti kastay ket imbagak met kadakuadan nga agurayda…”
“Saan la a kari ti masapulmi, engineer, aramid!” Nagbuelta ni Mang Tacio iti ’yan dagiti kabarioanna nga asidegen kadagiti soldado.
“Apay kano, kapitan?” nagsaludsod ti maysa a kapurokanna.”Umay kan’ ditoy kampo ti Administrador ti Irrigasion ket urayentayo,” kinuna ni Mang Tacio.
“Di saantayon a dumanon idiay Manila?”
Nagwingiwing ni Mang Tacio. “Ti kano Administrador ti imbaon ti Presidente a mangrisut iti parikuttayo…”
“Ah, nasayaat met,” nawaknitan ti nasidunget a rupa dagiti nangsango kenkuana. “Nabannogakon…”
Manipud iti abagatan, sumungsungad ti dua a helikopter. Idi makabatogda, nagampayagda iti namindua sa nagdissoda iti likudan ti kampo.
“Intay’ idiay kampon, addadan!” kinuna ni Mang Tacio. “Ngem ‘diay kunak, dikay’ agbutbuteng… laglagipenyo ti panggeptayo ditoy…”
Iti sango ti nagmarantiddog a lamisaan iti sanguanan dagiti nadasigdasig a tugtugaw a nangpunno iti nalawa a kadaklan ti kampo, nakita ni Mang Tacio ti Administrador ti Irrigasion nga inyam-ammo ti diputado ti probinsia. Nagsumbangiran ti gobernador ken ti agkabannuag a diputadoda ken sumagmamano nga opisial ti Malakanyang.
Kumunolkunol dagiti kaskastrek iti sikigan dagiti tugaw. Nakilinnetletda.
Nakatugaw da Kapitan Ising ken Kapitan Meding iti sango ket paypayapayanda ni Mang Tacio. Dina impagarup nga adda tugaw a naireserba a para kadakuada a dadaulo ti demonstrasion. Kasla nainanaan a dagus ni Mang Tacio idi maisadag ti bukotna iti sanggir ti tugaw.
Naputed ti arimbangaw ken kayaskas iti semento idi tumakder ti Administrador ti Irrigasion. Nadlaw ni Mang Tacio ti nagpammukel a tianna.
“Impakaammo kaniak ti Regional Office ti panggepyo nga agmartsa agingga idiay Malakanyang,” inrugi ti Administrador, “ket itay madamag ti Presidente daytoy, inusignak sa imbaonnak a mangsabat kadakayo ditoy tapno saankayon a mabannog pay… Ket ita ta addatayo met la amin ditoyen, saludsodek man kadakayo no ania ti gapu ken panggep daytoy a demonstrasion? Asino ti nangidaulo iti daytoy?”
“Dakami, apo,” intag-ay dagiti tallo a kapitan dagiti imada idinto a timmakderda.
Sinaggaysa ti administrador a sinaludsod dagiti naganda; kalpasanna, pinagtugawna met laeng ida.
“Ania ti gapu ken panggep ti demonstrasionyo, Mr. Anastacio Dominador?” kinuna ti Administrador.
Timmakder ni Mang Tacio. Medio agtigerger ti timekna idi damo ngem simmimbeng idi agangay ket sinaggaysana nga inlatak dagiti parikutda. Ti nakirang a danum ti irrigasion. A sa laeng makatalonda iti nepnep. Nga agpidua nga agtalon dagiti adda iti surong a bario inton makaraepda iti baba ket makiinnagawda manen iti danum idinto nga agpapada met ti baybayadanda. Ken ti di panangikaskaso ti Regional Superintendent, ni Engineer Joson, iti asugda a mannalon iti baba.
“Isut’ gapuna, apo, a kidkiddawenmi ti pannakaikkat ni Engineer Joson iti takemna,” inggibus ni Mang Tacio.
“Wen, ikkatenyo, apo!” impukkaw dagiti mannalon. “Dinan sa met ngamin kabaelan ti puestona ket insaadyo sadiay…”
Bimsag ni Engineer Joson iti tugawna iti suli iti sango.
Timmakder ti Gobernador ket dinawatna ti panagtalnada. Kalpasanna, intag-ay ni Engineer Joson ti kanigidna. Timmakder idi isenias ti Administrador ti pammalubosna.
“Wen, Mr. Administrator,” saan a masinunuo no pungtot wenno bain ti namagtigerger ken ni Engineer Joson. “Namitlon nga inyasugda daytoy a banag kaniak. Impakaammok metten daytoy idiay Manila. Ngem awan kano pay met la ti badyet para iti dayta…”
“Ngem apay ngarud a kusto met ti danum dagiti adda idiay surong, apo?” kinuna ni Kapitan Ising.
“Nangngegyo ti asugda.” Tinaliaw ti Administrador ti maysa nga opisial ti Malakanyang. “Sika ti makaammo a mangasikaso kadagita. Siak ti makaammo iti badyet ken ni Presidente. Imbagan sakbay a nagpakastoyak nga ammuek amin a masapul dagiti nagmartsa ket ibagak kenkuana apaman a makasubliak idiay Manila…” Simmango manen ti Administrador kadagiti mannalon. “Sige, agawidkayon kadagiti balbalayyo. Iti saan a mabayag, dumtengton ti danum idiay barioyo.”
Nagpakada ti Administrador, ngem sakbay a timmallkiud, nasiputan ni Mang Tacio ti panangtung-edna kadagiti nabati a katulonganna.
Kinuyog ti gobernador ken ti diputado ti probinsia ti provincial ti Administrator ti Irrigasion a rimmuar iti ridaw iti likudan ti kampo.
Naggaraw dagiti pasurot ti Administrador. Simrekda iti maysa a siled ti kampo. Idi agsublida, saggaysadan iti igpil a kahon. Inwarasda ti linaon dagiti kahon—tinapay ken delata. Adda sardinas. Adda karne norte. Adda mantekilia. Ken keso. Nagdidinnuron dagiti mannalon nga umawat. Nadaras a naibus ti linaon dagiti kahon ket napan manen nangala dagiti ktulongan ti Administrador. Timmulong payen dagiti soldado a nagiwaras.
Agwingwingiwing ni Mang Tacio idi makitana da Kapitan Ising ken Kapitan Meding a makiin-innagaw iti delata. Idi saanen a makaibtur, rimmuar ni Mang Tacio.
Nagwanerwer dagiti helikopter iti likudan ti kampo. Bayat ti panagpangatoda, agkatkatawa nga agpaypayapay dagiti naglugan.
Saan a nagbayag, rimmuar iti kampo dagiti nabati a kadua ti Administrador ken dagiti opisial ti probinsia. Nairaman da Engineer Joson, Kapitan Ising ken Kapitan Meding. Salsallabayen dagiti opisial dagiti lider ti demonstrasion.
“Intayon dita restauran, mangantay’ pay, Mr. Dominador.”
Agkedked koma ni Mang Tacio ngem sinallabayen ti katulongan ti Administrador. Bimmallasiwda iti kalsada ket simrekda iti restauran.
“Ania ti kayatyo a kanen, Appo Kapitan?”
“Uray aniad’tan.”
“Ala, agpapudottay pay ngarud kuskustonto no mangantayo, kaim-imasanna…” kinuna ti katulongan ti Administrador. Nagbilin iti sangakahon a serbesa.
“Sabagay, nasayaat met daytoy nga inaramidyo, kapitan.” Kiniddayan ni Engineer Joson ni Mang Tacio. “Nangngeganyo met, pudno nga awan ti badyet a dawdawatenyo pay la idi kaniak…”
“Bareng, a, no addanto met la danummin idiay baba…”Agsasarunon ti panangitangad ni Kapitan Meding iti basona.
“A, wen, nangngegyo met ti imbaga ni Apo Administrador ita.” Pinakbuan manen ti katulongan ti Administrador ti baso da Kapitan Meding ken Kapitan Ising. “Ne, di pay naksayan ni Mr. Dominador ti inumenna, a…”
Intangad ni Mang Tacio ti baso. Dandani dina nairusok ti ininumna.
“Sabagay, a, ket nakababain nga agpayso ken ni Engineer ti inaramidmi, ngem makset la ngamin dagiti pagaymi idiay baban ket…” nadagsenen dagiti kalub dagiti mata ni Kapitan Ising.
“Nasayaat met ket ‘diay inaramidyo.” Inruar ti katulongan ti Administrador ti sangakaha a sigariliona. Winarasanna ida.
“Di awan koma daytoy a hapihapitayo ita?” Imlek ni Engineer Joson.
Timmakder ni Mang Tacio.
“Mabiit laeng gagayyem,” impakadana,” innak pay kitaen dagiti kakaduami…” Saanna nga inuray ken intaltalek ti panangigawid kenkuana dagiti dua a lider a kakaduana. Rimmuar. Ipatarengtengnan ti immadayo iti restauran ken iti kampo.
“Apay ket a naawanka itayen, napnapanam?” dina napupuotan ti yaasideg ti asawana. Inggawid ni Nana Barbara ti takiagna.
“Ania dayta?” Ti supot nga ig-iggaman ti baket ti nagsaltekan dagiti matana.
“Biskuit ken delata, lakay, ania pay?” Umis-isem, indungso pay ni Nana Barbara ti linaon ti supot kenkuana. “No rimmuarkanto metten ket, di ad-adu koma pay ti naalata.”
“Inta ketdin.” Nagsakuntip ni Mang Tacio. Immunan a nagna. Dina kinita dagiti delata nga ipaspasindayaw ni Nana Barbara kenkuana.
“Ne, ket dagitay ngarud kakaduatayon, dita kad’ urayenen ida?” Immipus ni Nana Barbara, masmasdaaw a nakiabay ken ni Mang Tacio.
“Saanen…”
“Ne, daytoy taot’toyen.”
Saan latta a nagtagtagari ni Mang Tacio. Dina napupuotan, namesmesanna ti dina inkallugong a kabikabna. Tinukkotukkolna ti kawayan a paragpag daytoy sa pinigispigisna ti bulong ti labig a linongna, sa impuruakna iti igid ti dalan idinto a masmasdaaw ni Nana Barbara a mangmulmulagat kenkuana.—O
(Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Hunio 8, 1970, sa iti Abril 25, 2016 a bilang.)
