NO tiempo ti rambutan, a mangrugi iti Hunio agingga iti nasapa a paset ti Nobiembre, ket addaka iti Ilokos, dakkel ti tiansana a ti magatangmo a rambutan ket naggapu iti Salcedo, Ilocos Sur, maysa kadagiti ili ti Ilocos Sur a masarakan iti daya a kabambantayan ti probinsia.

Maysa kadagiti paggapuan dagiti lako a rambutan iti Ilokos ti agdua ket gudua nga ektaria a plantasion a masarakan iti Poblacion Norte, iti igid ti kalsada sakbay a sumrekka iti sentro ti ili, ag-14 a kilometro ti kaadayona no aggapuka iti Siudad ti Candon.

Kadua ti autor ti kasinsinna a ni Renato Taqueban Jr. bayat ti panagburasda iti bunga ti rambutan.

Inrugi daydi Lelong Felipe Taqueban ken Lelang Maria Lomiteng Taqueban  ti nasao a plantasion. Dadakkel ida ni mamangko.

Istoriada nga iti naminsan, nangisangpet daydi Lelong Adolfo Taqueban Makil, a kasinsin ni Lelong Felipe, iti sumagmamano a bunga ti rambutan nga inggapuna idiay Laguna. Inikkanna daydi Lelong Felipe ken ti asawana, daydi Lelang Maria, iti lima bukel a pangramananda. Nagustuanda ket immula daydi Lelang Maria dagiti bukel iti arubayanda. Tawen 1964 idi.

Kolum

TULONG ITI MANNALON: Camote Chips ti Produkto ti Brgy. Mabaleng

Ti matandaanak, idi ubingak pay, adda narangpaya a sangapuon a rambutan iti lauden ti balayda. Ngarud, daytoy ti napadakkelda manipud iti daydi lima a bukel. Ket iti panagkunak, daytoy met ti kaunaan a mula a  rambutan iti Salcedo no di pay ket iti entero nga Ilocos Sur.

In-inut nga immadu dagiti rambutan a mula da lelong ken lelang ta nagpatpatuboda la ketdi kadagiti bukel manipud iti dayta a sangapuon a rambutan. Ta idi addan naan-anay a tawenko, nakaad-adun dagiti rambutanda.

Ngem lalo a napaadu da lelong ken lelang dagiti mulada a rambutan—ken daras a nagapitanda—idi naduktalan ni lelong nga adda gayamen dagiti grafted a rambutan

Gimmatang iti sumagmamano a kapuon ket dagitoyen ti immulana. Kinapudnona, awan pay ketdin daydi orihinal a kayo ti rambutan a naimula iti balay a pagnanaedan itan ti ulitegko a ni Renato Taqueban Sr. ken ti pamiliana. Nasukatanen iti grafted a rambutan.

Maysa kadagiti pinuon ti Super Red iti plantasion dagiti ag-Taqueban iti Salcedo, I.S.

Naay-ayo idi ni lelong daydi Hues Onofre Gironella a nagpapaay pay nga ama ti ili a nagmula met iti rambutan. Agkagayyemanda unay. Agkaarruba pay ketdi dagiti plantasionda. Kasla nagpimpinnaaduda iti mapadakkelda a rambutan.

Idi agangay, nakaimula daydi lelong iti nasurok a 200 a kapuon a grafted a rambutan iti agdua ket gudua nga ektaria a daga iti asideg a lauden ti balayda.

Saan laeng metten a maymaysa a barayti ti immulmulana. Adda Rongrein, Thailand, Tuklapin Malaysia, Maharlika Philippines, ken Super Red.

Adda pay dagiti sabsabali a kayo nga agbunga iti farm-na a kas iti abokado, sua, kakaw, kalamansi, ken dadduma pay.  

Nagnanaedak met idi iti balay da lelong ket napadasak met ti nagtartaraken iti baka ken baboy. Ket iti panawen ti rambutan, nakipagburburasak met. Ti aramidmi idi, burasenmi laeng ti inorder dagiti komersiante, kas koma 50 agingga iti 300 a kilo iti inaldaw.

Pagsayaatanna ta uray kadagitoy nga aldaw, awan met ti agraira a peste a mangdangran iti mula a rambutan. Malaksid laeng no adda dumteng a napigsa a bagyo ta maruros dagiti sabong ken babassit pay a bungana nga agresulta iti basbassit a maapit.

Tinawen a maabonuan ti mula. Bulan ti Enero ti panagaabono. Mapalayasan met iti danum ti puon dagiti mula a rambutan manipud iti bulan ti Pebrero agingga iti sakbay ti panagtutudo.

Iti padasmi, saan a problema ti panaglako ta malaksid nga addada umay aggatang iti mismo a puonna, adda met para lakomi, ni komadrek a Flor Cudiamat Peralta. Agtallopulo ket tallo a tawen itan a para lakomi iti rambutan.

Gapu iti panagballigi ti farm daydi lelong, adu metten dagiti adda mulana a rambutan iti Salcedo. Diak la ketdi agbiddut no kunak a mabalin la ketdi itan a maawagan ti Salcedo iti Rambutan Center ti Region 1. --O