DIMTENG ditoy Nagsaag iti maysa nga agtindek a dandani di madaeran ti bara ti angin. Saan koma a nadlaw dagiti lumugar no gagangay laeng a lakay. Ngem iti umuna a pannakakitada kenkuana, nadlawdan a naisalumina kadagiti lallakay a simmungaden iti nakipet a kalsada. Natibker ti panagaddangna a sisasarukod iti darat a kainaran. Panagsasabong dagiti mangga ket agadiwara ti pas-eng iti angin.
“Talna koma ti umapay kadakayo,” naalumamay ti timek ti lakay.
ABABA A SARITA: Ti Partidor
Sakasaka ti lakay ngem saan nga agkir-in iti panagtandirekna iti katapokan. Bassit a lakay, panguttongen ngem natibker dagiti piskelna a binalkut ti pamugoten a kudil. Nupay agkuretreten ti rupana a barbasan iti puraw, maitugotan nga adda puner ken taerna idi agkabannuag.
“Didak kadi patuloyen, kakabsat?” immisem dagiti pirpir a bibigna.
Nagkikinnita dagiti babbaket sakbay nga inawisda nga aglinong. Namureng ti kawesna ket malasin nga adayo ti naggapuanna ta no namin-ano ngatan a binabasa ti ling-et ken pinamaga ti init ti badona.
Pininda ti lakay a kinita ida. Nagtungpal ti panagkitana kadagiti kuentas—nasilap a kas puro a balitok a nagbitinan ti sumagmamano a napateg a bato. Nagbuteng dagiti babbaket. Napetpetanda dagiti alahasda.
Immisem ti lakay. “Dikay agbuteng kaniak, kakabsat. Saanak a birkog wenno manangallilaw. Siak ni Andres Salvador. Naggapuak iti adayo a lugar.”
Kadawyan a sangaili, kinuna dagiti lumugar. Saan a makasinga iti talna ti bario. Ngem ken ni Tonio a nakaituduanna a pakidagusan, dakkel ti kaipapanan ti isasangbay ni Lakay Andres.
“Agliplipias ti basol dagiti kalugaram, Tonio,” kinuna ni Lakay Andres iti maysa a sardam bayat ti panagpariirda iti arpad ti tawa a sumango iti kalsada. Nalinnaay ti panangbutuagna iti tugawna a nayampir iti tawa. Sagpaminsan met a mangipug-aw ni Tonio iti asuk ti sigariliona.
“Pagkunaam, tata?”
“Naibaludka, kas panagkunam. Ket ammomon ti kayatko a sawen.”
Nagwingiwing ni Tonio. “Dikay maawatan, tata. Naibaludak gapu iti pannakairamanko iti aramid dagiti kakaduak.”
“Dayta ti kayatko a sawen. Naibaludka, sika a saan nga akingapuanan, ngem siwawayawaya dagiti pudno a pimmatay. Adda kadi hustisia iti dayta?”
Nagpanunot ni Tonio. Ngem saan laeng a ditoy lugarmi ti pakapaspasamakan ti kastoy, naisipna. Nagsiwaraken ti kinadakes iti amin a suli.
“Saan la a dayta,” intuloy ti lakay. Nabukel ti timekna. “Kitaem, di kad’ pagtaengan dagiti dakes a babbai daydiay?” intudona ti dakkel a patakder a narnuoyan iti silaw. “Bassit ti lugaryo ngem apay nga agbiag dayta a kabaret?”
“Adda met kalinteganda nga agbiag.”
“Agbiddutka, Tonio. Nalawa ti lubong ken adu dagiti mabalin a pagbiagan. Idurduron laeng ida ti derrep. Saan laeng a dagiti kararuada ti maimpierno no di pay ket dagiti lallaki a masulisogda.”
AGSAPA ti Domingo. No kastoy nga aldaw ti inana, ad-adda a ti galiera iti abagatan ti eskuela ti pakaaruy-oyan dagiti lumugar ngem iti kapilia iti ballasiw ti kalsada iti batog ti pagadalan. Masapa nga aglukat ti Riverview Club a mangduayduayya iti bario babaen ti tokar ti dakkel a jukebox.
Manmano dagiti tattao a guyoden ti dana nga agturong iti kapilia. Bassit ti kapilia ken nakanumnumo iti marisna a berde; napalikmutan kadagiti engkantadora ken napukisan a gumamela. Dinuyok ti nangisit a krusna ti tangatang.
Kadagiti sumagmamano a naawis ita nga agsapa, naibilang da Lakay Andres ken Tonio. Saanen nga aglabanglabang iti ling-et ti pagan-anay ti lakay nupay saan a naputdan ti atiddog a buokna ken saan a nagibarbas.
Nupay maisiasi iti naimbag a kababalin ti tumaliaw manipud iti altar, uray la napur-ing dagiti tengnged dagiti tattao iti panangmatmatda kada Lakay Andres ken Tonio a kas man adda datdatlag nga aramidenda.
Kabayatan ti panagsermon ti padi, inwaras ni Lakay Andres ti panagkitana. Sinaggaysana dagiti nakaparintumeng a babbai a nalapunos iti alahas: tengnged, lapayag, ima ken ramramay. Nadaeg dagiti kawesda a mangipakpakita kadagiti makapatilmon a paset ti bagi.
Inem-eman ni Lakay Andres Salvador ti irarasukna. Intangadna ket inallawat ti naamo a rupa iti altar. Siniputanna ti padi a sipapakurang nga agkarkararag. Kalpasan ti sumagmamano kanito, namendision ti padi a kas tanda ti panaggibus ti Misa sa simrek iti Sakristia. Madamdama pay, nagungoren ti motorsiklona nga agpaili.
“Lunod ti lubong!” nagallangogan ti timek ni Lakay Andres. Nagpatnga. “Umadanin ti armageddon! Asidegen ti pannakaungaw ti tao! Ngem ania ti ar-aramidenyo no di bin-ig a pangpakapsut iti lasag? Ania dagita,” intudona dagiti alahas dagiti babbai, “no di pagparammag laeng?”
Inlemmeng dagiti babbai dagiti ramayda.
“Diyo kadi ammo ti sagut ti Dios nga agur-uray kadakayo?” nangalumbitin ti isem kadagiti pirpir a bibigna. “Dagiti nasin-aw kasdanto puraw a karnero nga agtugaw iti makanawan ti Apo. Dagiti managbasol, maikaranukondanto iti awan patinggana nga abut a pagbarbarekbekan ti umus-asuk a lana. Saan pay a naladaw ti amin. Agbabawikayo itan ta nasapa pay!”
Timmakder ti maysa a babai ket inuray ni Lakay Andres ti panangyebkas daytoy iti panagbabawina ngem naglibbi ketdi. Simmuknor iti agongna ti ayamuom nga imparangkap ti belo ti limmabas a babai. Ket nasarsarutsotdan a rimmuar. Napno ti balay ti Dios iti kayaskas dagiti tsinelas ken sapatos ken kanakliing dagiti alahas.
Immisem ni Lakay Andres; nabagas nga isem a tinukay ti panangsallabay ni Tonio kenkuana. Duduadan iti kapilia.
No apay ketdi a di masarkedan ni Lakay Andres ti pungtotna no makitana dagiti managinkukuna ken natangig. Saan laeng a ditoy Nagsaag no di pay ket kadagiti dadduma a lugar a naggapuanna. Pagtan-ayanna, liblibbianda, ituptuprada, ilunlunodda ti pannakapasangbayna.
Kas iti naminsan a panangikaluyana iti maysa a babai idiay Santo Domingo idi barsaken dagiti lumugar. Babai a nakikamalala. “Agsardengkayo!” inriawna idi ket insarapana dagiti imana. “Ammoyo ti kinadagsen ti babak nga inaramid daytoy a babai. Ngem kunak kadakayo, asino man nga awanan basol, isu ti mangibansag iti umuna a bato. Asino kadakayo?” Nagsardeng dagiti tattao ket nain-inut a nairegreg dagiti bato. Sa siuulimekda a timmallikud. Inarakup ti babai ni Lakay Andres ket dinan pinengdan ti yaagep daytoy iti dakulapna.
NASALEMSEM ti angin. Ngumarasngas ken aganek-ek ti kadaratan a mabaddekanna ket nalamiis ti apros dagiti bulong ti ruot. Kellep ngem maan-anninagan iti lawag ti Riverview Club. Makakiki ti tokar a namagtalna kadagiti kitkitiw ken kuriat iti kalnaawan.
“Umunegka, lakay,” impasabat ti ubing a lalaki nga agsigsigarilio. Nagkuttong ken ayukos. Nakakaasi nga ubing, kinuna ni Lakay Andres iti nakemna.
Sinabat ti dua a nabaneg a lallaki. “Wayaanyo ti dalan ni Apo Lakay. Asino ti kayatmo, Ama Lakay? Ni Sonia, ni Chuchi, wenno ni Rita?”
Immasideg dagiti dadduma nga agiinum. Inaribungbonganda ti lakay.
Immasideg ti maysa a hostess sa impatayna ti dakulapna iti abaga ni Lakay Andres a nakatugawen. Narikna ti lakay a kasla nasiraman. Kinitana ti hostess sa ti uksob nga abaga daytoy ken ti nabayog a barukongna. Nariparna ti pannakautoy dagiti nakarinio ngem napuyatan a mata.
“Come on, old man, relax,” inyumbi ti hostess. Indeldelna ti bagina iti lakay. Nagkakatawa dagiti agiinum. “Ammok ti inayam, tata. Tapno liwliwaem dagiti uratmo a dandanin agkuretret.”
“Agbiddutka!” Kellaat a timmakder ni Lakay Andres. Naiparusisi ti babai. “Immayak tapno ballaaganka ken dakayo amin iti umadanin a pannakaukom ti tao. Dakayo a nangbukod iti basol ti sangalubongan!”
Nagdusngida. “Gibus ti lubong, kunam? Agam-ammangawka, lakay. Aggibus ti lubong no ikidemmo, no mailibayka, ngem mabangonto man met laengen no mariingka iti kabigatanna.” Nagkakatawada.
“Nasaysayaat pay nga agawidkan, lakay, no dimo kayat ti agragsak,” insarurong ti maysa. “Sabagay, asidegen ti gibus ti lubong kenka.”
“Maipisokkayonto iti awan patinggana nga apuy ket mapunnonto ti angin iti nakabutbuteng nga asugyo, dakayo a naglabsing iti pagayatan ti Apo!”
”Daanen a sarita dayta. Nangngegko pay laeng dayta kadagidi aapongko iti alipuspos,” kinuna ti hostess a nagkinnikinni nga immadayo.
Simmaruno ti katkatawa ken ti pannakaiduron ti lakay a rummuar.
ITI nagtakderanna, nawaya a makitana ti itatayok ti nangisit nga asuk ken gil-ayab iti tuktok ti Riverview Club. Dumanon iti agongna ti naangsuot nga angot. Kasla intugot ti angin ti makabartek a pay-ud dagiti babbai iti arubayan ti impierno: adda agtartaray, adda nagkulunikon lattan iti suli ti inaladan bayat ti pannakauram ti tinabla a diding ti paglinglingayan. Di agsarday nga agsakdo dagiti lallaki iti pagsebsebda.
Nakem ti Dios, intanamitim ni Lakay Andres. Rimmabuy ti isemna ket kasla ubing a nangsiksikkarud kadagiti bato.
“Sika ti nangpuor iti Riverview!” adda nagkuna ket natengngel ti takiag ni Lakay Andres.
“Siak?” natalna ti timekna. “Agbiddutayo, ubbing. Kasano a sinilmutak ket addaak ditoy? Kunayo ketdi a nakem ti Dios dayta. Gapu ta nakaron ti basolyo!”
“Adda lakay a nakita ti manarawidwid itay karugrugi ti uram. Nagar-arudok a nagtaray. Awanen ti sabali a lakay a makaitured a mangpuor iti pagliwliwaan no di sika.”
Nagaligagaw ni Lakay Andres. Mannakibiang ngem dina maaramid ti ipabpabasol dagiti agtutubo. Mangrugin nga umadu dagiti tao iti agsumbangir ti kalsada. No adda koma ni Tonio, nakunana.
“Mannakibiangka unay, sika a lakay! Impostor! Aginlalaing! Agballa!” indil-ag ti maysa ket inlayatna ti iggemna a pang-or. Ngem sinarapa ti kabanegan.
Daytoyen ti inur-uray ti lakay. Dinagdagusna ti nagtaray.
Ngem saanda nga ininggaan. Binato ken pinalapalda. Naminsan, namindua, namitlo a nagdisso dagiti bato iti ulona. Iti panangtaliawna kadagiti mangkamkamat kenkuana, natumba. Agsasarunon dagiti bato ken pang-or.
“Saan! Saan a siak! Isunan! Saan a siak! Kaasiandak!”
Ngem saan a nagsardeng dagiti agtutubo. Nagkidem ti lakay ta agsipnget lattan ti panagkitana. “Saan! Saan a siak!” kimmapsut ti timekna, agingga nga isu laengen ti makangngeg. Inungapna dagiti matana a nadiram-osan iti dara. Ngem ulep a nagmanto ti nakitana. “Apay ketdin a puorak? Nakem ti Dios. Saan a siak… Saan a siak!”—O
(Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Disiembre 25, 1967 sa iti Hunio 10, 2019 a bilang.)
